فیزیک جهان هستی در قرآن (۳)

آینده عالم: (انقباض بزرگ)
 

یکی دیگر از سؤالات اساسی بشر، در مورد جهانی که در آن زندگی می‌کند، همیشه این بوده که سرنوشت این زمین و خورشید و آسمان چه خواهد شد؟ اول پاسخ قرآن مجید را می‌آوریم و سپس بحث علمی آن را به طور مختصر اشاره می‌کنیم:
قرآن در آیات مختلفی به موضوع محو و نابود شدن آسمان و خورشید و دیگر ستارگان اشاره می‌نماید به طور مثال:
“إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ. وَ إِذَا النُّجُومُ انکَدَرَتْ” (تکویر، 2 و 1)
(زمانی که خورشید در هم پیچیده می شود و آن روز که ستارگان سقوط می‌کنند)
و یا “إِذَا السَّمَاء انشَقَّتْ” (انشقاق، 1) (وقتی آسمان بشکافد)؛
“فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ. وَ إِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ”(مرسلات 8 و 9)(وقتی که ستارگان بی نور و محو شوند و آسمان شکافته می شود) إِذَا السَّمَاء انفَطَرَتْ. وَ إِذَا الْکَوَاکِبُ انتَثَرَتْ”(انفطار، 2 و 1)؛(وقتی که آسمان بشکافد و روزی که ستارگان هر یک مدار خود را رها می‌کند و در هم و برهم می‌شوند)
“... یَوْمَ الْقِیَامَهْ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحَانَهُ ...”(زمر، 67)؛
(...و اوست که روز قیامت، زمین در قبضه قدرت او و آسمانها در پیچیده به دست سلطنت اوست ...)
و اما در آیه 104 همان سوره انبیاء که به آغاز آفرینش اشاره فرموده بود، سرنوشت نهایی این دنیا را نیز معلوم می فرماید:
“یَوْمَ نَطْوِی السَّمَاء کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ”
(روزی که آسمانها را در هم پیچیدیم چون در هم پیچیدن طومار، برای نوشتن، چنانکه خلقت را از اول پدید آوردیم دوباره آن را اعاده کنیم که کار ما چنین است).
در تفسیر نمونه ذیل این آیه چنین آمده است:
در این آیه تشبیه نسبت به در نوردیدن طومار عالم هستی در پایان دنیا شده است، در حال حاضر این طومار گشوده(منبسط) شده و تمام نقوش و خطوط آن خوانده می شود و هر یک در جایی قرار دارد، اما هنگامی که فرمان رستاخیز فرا رسد، این طومار عظیم با تمام خطوط و نقوشش [آسمانها، کهکشانها و ... ] در هم پیچیده خواهد شد ... سپس اضافه می‌کند “همانگونه که ما در آغاز آن را ایجاد کردیم باز هم بر می‌گردانیم”. [31]
خلاصه اینکه کائنات و جهان خلقت از به هم پیوستگی اولیه شکافت و عالم منبسط شد و توسعه یافت، یک روزی عکس این حالت رخ می دهد و جهان منقبض و مثل طومار جمع می شود و به حالت اولیه‌ای که خالق هستی اراده فرموده بر می‌گردد.

شرح مختصر علمی:
 

به عقیده فیزیکدانان، مسیر تکوین عالم از این پس به مقدار ماده‌ای که در آن می‌گنجد بستگی دارد، زیرا ترکیب گرانی همه کهکشانها همواره در کار است تا از انبساط شتابان آن جلوگیری کند. اگر عالم حاوی جرم کافی باشد، دیر یا زود این انبساط به تدریج کند می شود، باز می‌ایستد، و جهت آن بر عکس می شود [وشروع به کار می‌کند] در این صورت تمامی پیدایش به رمبش لگام گسیخته‌ای به صورت یک “انفجار عظیم” نوعی تصویر آینه‌ای مهبانگ، شروع می‌کند. [32]
کیهان‌شناس و ریاضیدان و فیزیکدان نابغه انگلیسی، “استیفن هاوکینگ” که تقریباً همه بدن او فلج اما ذهنش سراسر عالم را در می‌نوردد و پژوهش‌های بسیار گسترده‌ای در مورد جهان آفرینش دارد و واضع نظریه سیاهچالهای فضایی نیز می باشد، در مورد انقباض عالم، پژوهش‌های فراوانی انجام داده است. او در کتاب تاریخچه زمان می‌نویسد: نظریه نسبیت عالم انیشتین، مستقلاً پیش‌بینی می‌کرد که(زمان ـ فضا) به هنگام تکینگی انفجار بزرگ، آغاز شده و پایان آن اگر کل کیهان دوباره در هم فرو نشیند، در موقع تکینگی انقباض بزرگ رخ می دهد ... [33]
هاوکینگ پس از یک سری توضیحات مفصل علمی ادامه می دهد:
“با این همه، به نظر می‌رسد که مسیر تاریخ کیهان در زمان حقیقی، تفاوت بسیاری با مسیر آن در زمان موهومی داشته باشد. تقریباً کیهان در ده یا بیست هزار میلیون سال قبل کمترین اندازه را داشته که برابر بوده است با بیشترین شعاع مسیر آن در زمان موهومی. سپس در زمان‌های حقیقی بعد از آن، کیهان همانند مدل تورم‌زایی بی‌سامان یعنی مدل لینده انبساط یافته است. از آن پس کیهان به همین نحو به انبساط خود ادامه داده و سرانجام دوباره، آنقدر منقبض می شود تا همانند یک تکینگی در زمان حقیقی به نظر آید”. [34]
“ژان گیتون” و دو فیزیکدان دیگر در کتاب “خدا و علم” می‌نویسند:
“... اگر جرم کلی جهان فوق، یک حد نهایی مطلوب باشد، آنگاه، در انتهای زمانی کم و بیش دراز، مرحله انبساط به پایان خواهد رسید. در این صورت، ممکن است که یک انقباض جدید، عالم را به نقطه ابتدایی خود بازگرداند، آنگاه ماده تشکیل دهنده کهکشانها، ستارگان، کرات، تمام اینها تا درجه‌ای فشرده خواهد شد که دوباره مبدل به یک نقطه ریاضی حذف کننده فضا و زمان شود”. [35]
در اینجا برای تأیید علمی انقباض عالم به بررسی جرم و گرانش عالم می‌پردازیم:

چگالی جرم ـ انرژی عالم
انیشتین در نظریه نسبت خود، پیشگویی کرد که انحنای فضاـ زمان با چگالی جرم ـ انرژی عالم متناسب است. به بیان ساده‌تر، اگر جرم ـ انرژی کافی در عالم وجود داشته باشد، گرانی مربوط به این جرم انرژی سرانجام می تواند انبساط عالم را متوقف کند. اگر جرم ـ انرژی کافی وجود نداشته باشد، عالم برای همیشه منبسط خواهد شد. محاسبه چگالی لازم برای هر مدل امکان‌پذیر است و این ارقام در جدول زیر درج شده است.
اگر برآورد ما از چگالی عالم، فقط به اشیای درخشانی مانند کهکشانها، ستارگان و ابرهای روشن محدود می‌شد، چگالی حاصل از محاسبه ما 3g/cm 10 به توان منفی 21 می‌بود، که نشان می دهد جرم ـ انرژی کافی برای “بسته” بودن عالم وجود ندارد و عالم همیشه در حال انبساط است. اما، با گذشت هر سال اکتشافات جدیدی از ماده تاریک موجود در کهکشانها به عمل می‌آید. بررسیهای اخیر پرتو x حاکی از تابش زمینه پرتو x است که ممکن است منشأ آن منافع بی نور عالم باشد. اخترشناسان با بررسی تابش فروسرخ در حال شناسایی تعداد زیادی کوتوله‌های سرخ سرد هستند که تا چند سال پیش ناشناخته بودند همچین باید جرم همه سیاهچاله‌هایی را که فکر می‌کنیم وجود دارند به حساب آوریم. نکته بسیار مهم دیگری که به ادراک ما از جرم ـ انرژی عالم افزوده شده ناشی از تاج نامرئی عظیمی (پر جرمی) است که فکر می‌کنیم کهکشان راه شیری ما را احاطه کرده باشد. اگر همه کهکشانها (یا حتی فقط مارپیچها) تاجهایی پر جرم داشته باشند، می توانند جرم شناخته عالم را با ضریب چشمگیری افزایش دهند. از این گذشته اگر کهکشانها مراکز ابر جرم (از نوع سیاهچاله) داشته باشند ممکن است پر جرم‌تر از آنچه قبلاً فکر کرده‌ایم، باشند اخترشناسان در آستانه دسترسی به تکنیک‌های جدید و اکتشافات تازه‌ای هستند که سر رشته‌هایی از جرم ـ انرژی کافی برای بسته بودن عالم به دست ما بدهد.
 

فراوانی دوتریم
 

دوتریم در پی رویداد مهبانگ در مراحل اولیه تکامل عالم تشکیل شد. چون درصد ماده‌ای که به صورت دو تریم(هیدروژن سنگین) باقی مانده است، به چگالی دوتریم اولیه عالم بستگی دارد، و چون چگالی فعلی آن نیز به چگالی دوتریم اولیه مربوط می شود، درصد دوتریم فعلی در عالم امروز، آزمونی برای مدلهای کیهان‌شناختی به وجود می‌آورد. فراوانی دوتریم یافت شده نشان می دهد که چگالی اولیه دوتریم به طور قابل ملاحظه‌ای بیشتر از آن بوده است که امروزه فقط با ماده روشن مشخص می شود. از این رو فراوانی دوتریم حاکی از آن است که ماده تاریک بیشتری در مقایسه با ماده روشن وجود دارد. [36]
کشف حیرت‌انگیز ماده‌ی تاریک عالم(7):
بیش از نیم قرن است که مسئله ماده تاریک در جامعه فیزیک مطرح شده است کیهان‌شناسان دریافته‌اند که کهکشانهای مارپیچی، فقط با وجود ستاره‌ها و سحابی‌هایشان نمی توانند سرعت دورانی رصد شده در آنها را توجیه کنند. سرعت گردش ستاره‌ها به دور مرکز کهکشان در نواحی حاشیه‌ای کهکشان، می‌بایست کُندتر از هر جای دیگری درون کهکشان باشد اما این طور نیست و ستاره‌های بیرون کهکشان با سرعت زیادی در حرکت‌اند، این نوع حرکت کهکشان نشان از وجود گرانش عظیم ماده‌ای دارد که در نواحی بیرون کهکشان پنهان شده است. از سوی دیگر جرم ناپیدای مشابهی با گرانش عظیم در خوشه‌های کهکشانها وجود دارد. در واقع تمام آنچه به صورت ستاره‌ها و اجزایشان، سحابی‌ها و ابرهای میان ستاره‌ای و میان کهکشانی و تمام ماده عادی، یا آن طور که در فیزیک نام می‌بریم ماده باریونی، می‌شناسیم، فقط 4 درصد جرم کل عالم است و ماده تاریک سهم بسیار بزرگی از جرم در کیهان را اشغال می‌کند. به طور مثال در کهکشان راه شیری فقط 10 درصد جرم به صورت ماده باریونی، مانند ستاره‌ها و گازهای میان ستاره‌ای، است 90 درصد دیگر را ماده تاریک تشکیل می دهد!
در سالهای اخیر، نامزدهای مختلفی از نوع ماده باریونی و دیگر مواد شناخته شده طبیعت برای ماده تاریک مطرح شدند. به نظر می‌رسید کوتوله‌های قهوه‌ای(اجرامی با جرم کمتر از ستاره که دمای کافی برای همجوشی نارس می‌مانند) که بسیار کم فروغ‌اند اجرام پر شماری در هاله کهکشان باشند اما مشاهدات ریز همگرایی‌های گرانشی وجود مقدار کلان جرم به صورت کوتوله‌های قهوه‌ای را در هاله کهکشان رد کرد. در این روش اخترشناسان اثر گرانشی این کوتوله‌های قهوه‌ای ناپیدا در هاله کهکشان را بر نور ستاره‌های زمینه ردیابی می‌کردند، نامزد باریونی دیگر برای ماهیت ماده تاریک، می تواند ابرهای ملکولی تاریک باشد. این ابرهای ملکولی درون کهکشان‌ها پراکنده‌اند و به علت خنثی بودن تابش ندارند. اما به نظر می‌رسد این نوع ابرها نیز سهم قابل توجهی از جرم کیهان را نداشته باشند. از طرف دیگر یکی از نامزدهای غیر باریونی ماده تاریک ذرات نوترینو است. نوترینوها دارای جرم اما با بر همکنش بسیار ضعیف با ماده باریونی‌اند. ممکن است سهمی از ماده تاریک داشته باشند، فیزیکدانان نام ذرات سنگین و ناپیدای غیرباریونی را WIMPسر واژه Massive Interacting Weakly یا ذرات سنگین با بر همکنش ضعیف گذاشته‌اند که به علت بر همکنش ضعیف به سختی قابل آشکارسازی‌اند.

دراین تصویر نمای نور مرئی خوشه ی کهکشانهای گلوله ی با نمای پرتو x خوشه که نشان دهنده ی توده گاز داغ و گلوله مانند، وسط تصویر است ترکیب شده و سپس نقشه برداری توزیع ماده به روش همگرایی گرانشی وجود جرم نامرئی بسیار زیادی را علاوه بر کهکشانها در خوشه نشان می دهد.(درون خط خاکستری)
به تازگی گروهی از اخترشناسان دانشگاه آریزونا با استفاده از تلسکوپ‌های فضایی چاندرا(پرتوایکس) و تلسکوپ هابل و چند تلسکوپ بزرگ زمینی به رصد و بررسی تصادم بین دو خوشه از کهکشان‌ها پرداختند. این خوشه کهکشان‌ها، در فاصله بیش از 3 میلیارد سال نوری از ما، “خوشه گلوله” نام دارد و حدود 100 میلیون سال پیش از برخورد بسیار شدید بین دو خوشه شکل گرفته است. نام این خوشه به علت وجود ابر هیدروژن عظیم و گلوله شکلی از گاز ابر داغ(پلاسما) در یک سوی آن است که در تصاویر پرتو ایکس چاندرا به خوبی نمایان است، دمای این گاز میان کهکشانی صد میلیون کلوین است.
در این جفت خوشه برخوردی دو بخش ماده “روشن” و “تاریک” تحت فرایند برخورد از یکدیگر جدا شده است. بیشتر جرم روشن خوشه‌های کهکشانها، شامل ستارگان درون کهکشان و پلاسما یا گاز داغ و یونیده میان کهکشانی است. اگر بتوان با ساز و کاری ماده باریونی روشن ساختار را از کل ساختار جدا کرد، در این صورت اثر گرانشی آنچه می‌ماند مربوط به ماده تاریک است. البته برخورد دو خوشه چنین فرصتی را به کیهان‌شناسان داده است. این دو خوشه حدود صد میلیون سال قبل، از درون یکدیگر رد شده‌اند اما پلاسمای موجود در فضای میان کهکشانی دو خوشه با یکدیگر ادغام و درگیر شده‌اند و از کل ساختار کهکشانها و ماده “تاریک” جا مانده‌اند.
گام بعدی نقشه‌برداری از توزیع ماده دو خوشه به کمک اثر همگرایی گرانشی آنها بود. جفت خوشه برخوردی نور کهکشانهای دورتر زمینه را در سر راه رسیدن به زمین، خمیده می‌کند و مانند یک عدسی غول‌آسای کیهانی سبب همگرایی پرتوهای نور کهکشان‌های زمینه و آشفته شدن تصویر آنها می شود. از نقشه‌برداری همگرایی، گرانشی ضعیف ایجاد شده در تصویر کهکشان‌های پس زمینه، توزیع کل ماده در ساختار خوشه برخوردی به دست آمد. اما جالب این که نقشه توزیع فضایی ماده که از این روش به دست آمده است با توزیع سیال پلاسما(گاز داغ میان کهکشانی که بیشتر جرم روشن ساختار را تشکیل می دهد) در تصویر پرتو ایکس چاندرا تطابق ندارد. نقشه گرانشی محل تمرکز بیش‌تر جرم کل ساختار را به جای قلمرو گاز داغ جای دیگری نشان می دهد، دو منطقه بسیار گسترده در هاله هر کدام از خوشه‌ها. در واقع جرم عظیم موجود در هاله نه تنها تابش الکترومغناطیس آشکار شده‌ای ندارد، بلکه در عبور هر خوشه از یکدیگر هیچ بر همکنشی با محیط اطراف و حتی با ماده هم نوع خود از خوشه دیگر نداشته است. آنها همچون اشباحی از میان هم عبور کرده‌اند و همراه خوشه‌های میزبان خود، از صحنه برخورد گریخته‌اند، در حالی که پلاسمای میان کهکشانی در میان دو خوشه در فرایند برخورد درگیر شده و جا مانده است.
این کشف بزرگ که نخستین بار در تاریخ کیهان‌شناسی نقشه دقیق قلمرو و جرم ماده تاریک را در خوشه‌های کهکشان‌ها نشان می دهد، آغاز غلبه نظریه ماده تاریک بر نظریه “موند” یا رهیافت “گرانش تعمیم یافته” است و نویدی برای فیزیکدانان ذرات بنیادی است که در جستجوی و یمپ‌ها، یعنی ذرات ناشناخته سنگین و با بر همکنش بسیار ضعیف‌اند. [37]
با عنایت به موارد مذکور نتیجه‌گیری می شود که جرم کافی برای انقباض عالم موجود می باشد. اینها، نمونه‌های از آیات قرآن کریم در ارتباط با موضوع کیهان‌شناسی بود. البته موارد متعدد دیگری نیز در این زمینه هست که شرح آنها در این مقاله نمی‌گنجد. امید است مفسران گرانقدر قرآن، همانطور که علمای بزرگ سابقاً درس نجوم و ریاضی را در حوزه‌ها مطالعه می‌فرمودند با مطالعه آخرین کتب و مقالات حاوی پیشرفتهای بشر در این زمینه‌ها اطلاعات خود را بروز برسانند تا استفاده‌کنندگان از تفسیر آنان به خصوص نسل جوان بهره بیشتری برده و به مسیری که قرآن آنان را هدایت می‌کند که همانا رستگاری و سعادت فرد و جامعه در آن می باشد رهنمون گردند.
نکته دیگر اینکه، در دوران شکوفایی تمدن اسلامی، دانشمندان مسلمان حرف اول را در نجوم و ریاضی و ستاره‌شناسی می‌زده‌اند و رصدخانه‌های فراوانی در ممالک اسلامی فعال بوده‌اند. یکی از این مراکز رصدخانه مراغه بود. زنده‌یاد پرفسور محمد عبدالسلام فیزیکدان فقید و برجسته پاکستانی و برنده جایزه نوبل فیزیک در سال 1979 میلادی می‌نویسد:
“رصدخانه مراغه با بیست اخترشناس از سرتاسر دنیای اسلام تحت سرپرستی دانشمند بزرگ خواجه نصرالدین طوسی احتمالاً اولین رصدخانه جهان به معنای واقعی کلمه بود” [38]
متأسفانه، به دلایل مختلف، تمدن اسلامی شکوفایی خود را از دست داد و پرداختن به علوم تجربی نیز به فراموشی سپرده شد و نتیجه آن شد که قرون اخیر در ممالک اسلامی، رخ داده است؛ اکنون که در آستانه قرن بیست و یکم میلادی هستیم، ضمن افتخار به گذشته درخشان اسلام و خدمات شایانی که دانشمندان مسلمان مثل بوعلی سینا، فارابی، بیرونی، ابن هیثم، رازی، جابربن حیان و ... در پیشرفت شاخه‌های مختلف علوم از قبیل طب، ریاضی، فیزیک، شیمی و نجوم داشته‌اند با یادآوری این مطلب که اروپاییان با دریافت این علوم از مسلمانان و ترجمه کتب آنها به پیشرفت‌های بعدی نائل شده‌اند. آنچه در حال حاضر، ضروری بنظر می‌رسد، این است که دانشمندان گرانقدر فعلی خود را در تمام زمینه‌ها به ویژه علوم پایه مورد حمایت مادی و معنوی قرار دهند و بودجه‌های تحقیقاتی مراکز علمی و پژوهشی را افزایش دهیم و با برنامه‌ریزی‌های مناسب در تولید علم و فن‌آوری در همه زمینه‌های علمی بکوشیم. البته جای خوشحالی است که در این سالها، پیشرفتهای خوبی هم داشته‌ایم.

کهکشان مارپیچی 3370 NGC درصورت فلکی اسد، در زمینه تصویر ژرف تلسکوپ فضایی هابل از این کهکشان چند هزار کهکشان دور دست در فاصله های چند میلیارد سال نوری از ما شناسایی شده است.
نکته دیگر، اینکه چه خوب است همه مردم، همانطور که از طریق اخبار علمی به طور مرتب توسط رسانه‌های جمعی مثل صدا و سیما و مطبوعات و اینترنت و ... در جریان پیشرفتهای علمی بشر در رشته ستاره‌شناسی و شناخت جهان هستی و تحولات کاینات قرار می‌گیرند و یا حتی به طور طبیعی و معمولی در شبهای صاف به خصوص در مناطقی که آسمانی صاف و به دور از آلودگی هوا دارند به آسمان زیبا با این همه ستاره‌ها، نظاره می‌کنند، اندکی هم به تأمل و تفکر در رمز کائنات بپردازند. زیرا به طور یقین شناخت و معرفت آنها نسبت به خداوند متعال که خالق این همه نظم و زیبایی و عظمت می باشد، بیشتر خواهد شد و به قول سعدی:
این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود
هر که فکرت نکند، نقش بود بر دیوار
کوه و دریا و درختان همه در تسبیحند
نه همه مستمعی فهم کند این اسرار
و اتفاقاً قرآن از کسانی که در اینگونه امور، بی تفاوت هستند؛ گله و شکایت می‌کند و آنها را مورد نکوهش قرار می دهد چنانکه در آیه 105 سوره یوسف می فرماید:
“وَ کَأَیِّن مِّن آیَهٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَ هُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ”.
(و [این مردم بی خرد] چه بسیار بر آیات و نشانه‌های قدرت الهی در آسمانها و زمین می‌گذرند و از آن روی می‌گرداند.
[و اعراض از تأمل و تفکر در آن می‌کنند.]
در پایان با این شعر زیبای مولانا مطلب را به پایان می‌رسانم:
چون نمی‌داند دل داننده‌ای؟
هست با گردنده گرداننده‌ای
تو قیاس از گردش کیهان بگیر
گردشش از کیست؟ از عقل منیر
جمله اطباق زمین و آسمان
همچو خاشاکی در آن بحر روان
گردش هر باد از معنی اوست
همچو چرخی کو اسیر آب جوست
جنبش کفها ز دریا روز و شب
کف همی بینی و دریایی عجب
ما چو کشتیها به هم بر می‌زنیم
تیره ی چشمیم و آب روشنیم
ای تو در کشتی تن رفته به خواب
آب را دیدی، نگر در آب آب
آب را آبی است کو می‌راندش
روح را روحی است کو می‌خواندش
ماهیانیم و تو دریای حیات
زنده‌ایم از لطفت ای نیکو صفات
تو نگنجی در کنار فکرتی
نی به معلولی قرنی چون علتی
عاشق صنع خدا بافرّ بود
عاشق مصنوع، او کافر بود
در پایان از خداوند تبارک و تعالی درخواست داریم به همه، توفیق درک مفاهیم عمیق قرآنی و عمل به قرآن را عنایت فرماید. انشاءالله. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.

پی‌نوشت‌ها:
 

1. لیپتون.LEPTON ذرات سبک تر غیر کوارک متعلق به جسم و ماده معمولی یعنی الکترونها ونوترونها به خاطر واژه ی یونانی "سبک"، "لیپتون" نامیده می شوند.
2. نوترینو NEUTRINO یکی از ذرات بنیادی است.
3. کوتوله DWARF
4. کهکشان مارپیچی SPIRAL GALAXY
5. خوشه کهکشان Cluster of Galaxies
6. گروه محلی Local Group
7. ماده تاریک Dark matter
* عضو هیئت علمی دانشکده‌ی علوم قرآنی تهران
عضو پیوسته‌ی انجمن فیزیک ایران
عضو پیوسته‌ی انجمن نجوم ایران
 

منابع:
1 -آیت‌الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج3، ص 389.
2 -احمد سیاح، فرهنگ دانشگاهی 1 ترجمه المنجد الأبجدی ـ عربی به فارسی، ص 431(انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1374 تهران)
3 -علامه طباطبایی(ره) تفسیر المیزان ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ج7، ص 182، پی تفسیر آیه 59، سوره انعام.
4 -همان، ج 20، صص 307 و 308.
5 -ابراهیم ویکتوری، ماده تاریک یا جرم گمشده، ماهنامه علمی نجوم، شماره 127، تیر ماه 1382، ص 17.
6 -رابرت تی. دیکسون(Robert. T. Dixon)، نجوم دینامیکی(Dinamic Astronomy) ترجمه: احمد خواجه نصیر طوسی، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول 1382، ص 556.
7 -ت. یادمانابان(Thanu و Padammalhan)، حکایت خلقت عالم پس از نخستین سه دقیقه(After trhe first three minutes the stony of our unverse) ترجمه: دکتر محسن شادمهری، فاضله خواجه نبی، انتشارات ققنوس، چاپ دوم، اسفند ماه 1384، ص 14.
8 -منبع شماره 6، (نجوم دینامیکی)، ص 500 الی 526.
9 -منبع شماره‌ی 7، (حکایت خلقت عالم پس از نخستین سه دقیقه)، صص 17 و 13 و 12.
10 -دکتر مهدی گلشنی، قرآن و علوم طبیعت، صص 102 و 120 -119(نشر مطهر، 1375، تهران)
11 -زرکشی، بدرالدین، (م 794 هـ ق) البرهان فی علوم القرآن، ج 2، ص 48
12 -سید محمد علی ایازی، قرآن و تفسیر عصری، صص 196 -194 و 4142(دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1376)
13 -محمد علی رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، (انتشارات اسوه، 1375)، ص 340 به نقل از آیت‌الله محمد هادی معرفت.
14 -همان، صص 348 -327 به طور مشروح موافقین تفسیر علمی را بیان نموده است.
15 -دکتر بوکای، مقایسه‌ای میان: تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه‌ی مهندس ذبیح‌اله دبیر، صص 226 -225(دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1374)
16 -ترجمه المیزان، ج 18، پی تفسیر سوره‌ی ذاریات، ص 573
17 -تفسیر نمونه، (زیر نظر آیت‌الله مکارم شیرازی) ج 22، ص 373
18 -همان، ص 373، به نقل از “مرزهای نجوم” ترجمه‌ی رضا اقصی صص 340 -338
19 -همان ص 374 به نقل از “آغاز و انجام جهان” صص 77 -74(با تلخیص)
20 -همان ص 374 به نقل از “آغاز و انجام جهان” صص 77 -74(با تلخیص)
21 -همان منبع 20، ص 375
22 -همان منبع 6، (نجوم دینامیکی)، ص 556.
23 -پاول هاچ، ساختار ستارگان و کهکشان‌ها، ترجمه توفیق حیدرزاده(سازمان جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، 1372) صص 261 -250
24 -ترجمه‌ی تفسیر المیزان، ج 14 ص 391
25 -تفسیر نمونه، ج 13، ص 394
26 -مارکوس چرون 1994. 26 feb، new Scintist و ترجمه‌ی بهرام معلمی(ماهنامه‌ی نجوم، شماره 35، مرداد 1373) صص 10 -8
27 -ژان گیتون، گریشکابوگدانف ـ خدا و علم، ترجمه دکتر عباس آگاهی، صص 36 و 31(دفتر نشر در فرهنگ اسلامی 1374)
28 -استیفن هاوکینگ،Hawking, Stephen willian جهان در پوست گردو، (دنباله‌ی کتاب تاریخچه‌ی زمان) ترجمه محمد رضا محجوب، انتشارات حریر، چاپ سوم، 1384، صص 117 و 118
29 -همان، صص 229 الی 301
30 -ترجمه‌ی المیزان، ج 7، ص 182.
31 -تفسیر نمونه، ج 13، ص 513.
32 -همان منبع ردیف 19، ص 11.
33 -استیفن هاوکینگ، تاریخچه‌ی زمان از انفجار بزرگ تا سیاهچاله‌ها، ترجمه‌ی: حبیب‌الله دادفرما ـ دکتر زهره دادفرما، ص 143
34 -همان، ص 171 -169
35 -ژان گیتون ... خدا و علم، ترجمه‌ی دکتر عباس آگاهی، ص 173
36 -همان منبع 6، (نجوم دینامیکی)، صص 562 و 563.
37 -دکتر سهراب راهوار، کشف حیرت‌انگیز ماده‌ی تاریک، ماهنامه‌ی نجوم، شماره‌ی 162، شهریور 1385 صص 16 و 17. برای مطالعه‌ی بیشتر به این منبع مراجعه فرمایید:
http:chandra.nasa.govuanews.org
پایگاه خبری دانشگاه آریزونا
38 -محمود طیار مراغی. فصلنامه‌ی وقف میراث جاویدان، شماره‌ی 14 به نقل از: دکتر سید حسین نصر، علوم و تمدن در اسلام، ترجمه‌ی احمد آرام، ص 70.
مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.