فیزیک جهان هستی در قرآن (۱)

ءأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا ـ رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاهَا
(آیا خلقت شما سخت‌تر است یا آفرینش آسمان که خدایش بنا و سقف آن را بالا برده و آن را منظم ساخته است)
“نازعات ـ 27 -28”

چکیده:
 

قرآن کریم، معجزه ی آخرین پیامبر الهی، حضرت محمد(ص) است که با هدف تربیت و هدایت انسانها، نازل شده و هر چه در این زمینه لازم بوده، در این کتاب گرانقدر آمده است. در تعقیب هدفهای هدایتی و به منظور نشان دادن آثار قدرت پروردگار متعال، یک سلسله آیات قرآنی به مطالبی پیرامون چگونگی خلقت کائنات و پدیده‌های جهان هستی پرداخته و درباره ی آفرینش آسمانها، کهکشانها، ستارگان، زمین، خورشید و ماه و حرکتهای منظم آنها در مدارهای خودشان و در زمان‌های معینی که برای آنها در نظر گرفته شده است و سایر امور طبیعی مانند آنها، سخن گفته و از این گونه امور به عنوان نشانه‌ها و آیات الهی یاد کرده و مردم را به تدبّر، تفکّر و تعقّل در آن‌ها فرا خوانده است.
در این آیات که مربوط به پدیده‌های طبیعی جهان آفرینش هستند، قرآن کریم مطالبی را بیان فرموده و از چیزهایی خبر داده است که مردم جهان معاصر، نزول این آیه‌ها و قرن‌های پس از آن، از تفسیر آنها اطّلاعی نداشتند و بنابراین به نحوی آنها را تعبیر و توجیه می‌کردند. ولی امروزه با پیشرفتهای علمی که نصیب بشر شده است، اعجاز قرآن از نظر آیات مربوط به علوم تجربی، در خصوص مطالبی که از نظر علمی قطعیّت یافته، همانند سایر ابعاد اعجاز این کتاب الهی، از قبیل فصاحت، بلاغت، محتوا، اخبار غیبی و ... محرز شده است.
از این روست که می توان گفت، هر چه علم بشر بیشتر رشد یابد و عقل و تفکّر او قوی‌تر و عمیق‌تر شود، بهتر می تواند اسرار الفاظ، معانی و نظم قرآن را دریابد و بر اعجاب او نسبت به این کتاب گرانقدر آسمانی، افزوده می شود.
ما در این مقاله، ضمن بیان عظمت خلقت جهان از نظر قرآن و علم فیزیک و به بحث پیرامون سه سؤال اساسی بشر در زمینه ی جهان هستی، هم از دیدگاه قرآن و هم با توجه به آخرین کشفیات و نظرات کیهان‌شناسان و فیزیکدانان می‌پردازیم:
1.چگونگی آغاز خلقت جهان و انفجار بزرگBig Bang با عنایت به آیه 30 سوره انبیاء؛
2.انبساط جهان و دور شدن خوشه‌های کهکشانهای عالم از یکدیگر و فرموده قرآن کریم در آیه 47 سوره ذاریات در این باره؛
3.سرانجام جهان هستی و موضوع انقباض بزرگ عالم با توجه به آیه 104 سوره انبیاء.
بدیهی است، پرداختن به همه آیات قرآن در خصوص فیزیک ستارگان و کهکشانها و فیزیک ذرات اتمی در حدّ چند جلد کتاب می باشد و جالب است که حتی دانشمندان غیر مسلمان معاصر نیز به اعجاز علمی قرآن در مورد خلقت جهان پی برده و کتابهایی در این زمینه به رشته تحریر در آورده‌اند.
واژگان کلیدی:
ستارگان ـ کهکشانها ـ خوشه‌های کهکشانی ـ ابر خوشه‌ها ـ ذرات بنیادی ـ انبساط ـ گرانش‌ ـ ماده تاریک ـ مهبانگ ـ انفجار بزرگ ـ انقباض.
لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ
“غافر -57”
البته خلقت زمین و آسمان‌ها بسیار بزرگ‌تر و مهمتر از خلقت بشراست و لیکن اکثر مردم این معنا را درک نمی‌کنند.
به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه بر نگذرد
خداوند جان و خداوند رای
خداوند روزی‌ده و رهنمای
خداوند کیهان و گردون سپهر
فروزنده ماه و ناهید و مهر

مقدمه:
 

علم ستاره‌شناسی از قدیمی‌ترین و در عین حال پیشرفته‌ترین علوم بشری است. از آنجا که جهان خارج از کره خاکی ما و مسائل آن در محدوده ستاره‌شناسی قرار می‌گیرد، دامنه ی این علم بیش از همه علوم دیگر گسترده است. از نخستین تصورات و برداشتهای بشر اولیه نسبت به عالم لایتناهی و ماه و خورشید و ستارگان و کهکشانها تا پیشرفته‌ترین سفینه‌ها، آخرین تجهیزات فنی رصدخانه‌های کنونی، همگی دستاوردها و زمینه‌های علم ستاره‌شناسی هستند. امروزه بشر نه تنها پا از سیاره خود فراتر نهاده بلکه فضاپیماهای مصنوع وی تا آخرین سیارات منظومه شمسی را نیز پشت سر گذاشته‌اند و به آن سوی منظومه ما را یافته‌اند.
قرآن مجید در آیه فوق‌الذکر، به عظمت خلقت آسمانها و کهکشانها و ستارگان و زمین اشاره می‌کند و در آیات فراوانی انسان را به تفکر و تدبر در آفرینش آسمانها و ستارگان درخشان و تحولات شگرفی که در اوضاع آنها پدید می‌آید و نظام متقنی که بر آنها حکمفرماست، دعوت می‌کند. درست به دلیل وجود همین نظم است که قوانین طبیعی مفهوم پیدا می‌کنند.
دانشمندان علوم تجربی با تکیه و اعتماد به وجود نظم در طبیعت مشتاقانه در پی کشف قوانین علمی موجود در همه زمینه‌های جهان خلقت هستند. در یک سری از آیات قرآن کریم به این مسئله که خلقت تمام موجودات اعم از کوچکترین ذرات اتمی گرفته تا ترکیب آنها و گیاهان و جانداران و انسان و زمین و آسمان و کهکشانها و جریان امور همگی آنها روی حساب می باشد و دارای اندازه‌ای معین و مشخص و در هر مورد قابل محاسبه دقیق می‌باشند اشاره شده است.
ذیلاً به برخی از این آیات اشاره می‌کنیم:
“... وَ مَا یَعْزُبُ عَن رَّبِّکَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّهْ فِی الأَرْضِ وَ لاَ فِی السَّمَاء وَ لاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاَّ فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ”
سوره یونس/ آیه 61
(...از علم پروردگار تو، حتی هم وزن ذره‌ای پوشیده نیست؛ نه در زمین و نه در آسمان، و هیچ کوچک‌تری و یا بزرگ‌تری از آن نیست مگر آنکه در کتابی روشن ضبط است”.
و اما شرح مختصر آیه
در تفسیر نمونه ذیل، آیه 40 سوره نساء در خصوص تفسیر “ذره” چنین آمده است: ... بعضی گفته‌اند “ذره” در اصل اجزاء فوق‌العاده کوچکی از غبار است که در هوا معلق است، و به هنگام تابش آفتاب از روزنه کوچکی به نقاط تاریک، آشکار می شود، ... ولی تدریجاً به هر چیز کوچکی گفته شده است، و امروز به “اتم” که کوچک‌ترین جزء اجسام است نیز، ذرّه گفته می شود ـ زیرا اگر در سابق آن را به ذرات غبار اطلاق می‌کردند به خاطر این بود که آن را کوچک‌ترین اجزای جسم تصور می‌نمودند ولی امروز که ثابت شده کوچک‌ترین اجزای یک “جسم مرکب” مولکول و کوچک‌ترین اجرای یک “جسم بسیط” اتمها است که به مراتب از مولکولها کوچک‌ترند، این نام را در اصطلاح علمی برای”اتم” انتخاب کرده‌اند که نه تنها با چشم دیده نمی شود بلکه با قوی‌ترین میکروسکوپهای الکترونیکی نیز قابل مشاهده نیست و وجود آن، تنها از طریق فرمولهای علمی و از طریق عکس‌برداری‌های خاصی که با وسایل فوق‌العاده مجهز [شتاب دهنده] انجام می شود اثبات شده است، و از آنجا که “مثقال” به معنی “سنگینی” است، تعبیر “مثقال ذره” به معنی سنگینی یک جسم فوق‌العاده کوچک [جرم یک اتم] می باشد.[1] در المنجد کلمه “ذره” معنی شده است.[2] پس کوچکتر از اتم(اصغر من ذلک) در واقع شامل ذرات بنیادی عالم می باشد.(الکترونها، پروتونها، نوترونها، فوتونها، لپتونها و کوارکها و ...) و با عنایت به تفسیر المیزان مراد از کتاب مبین، امری است که نسبتش به موجودات، نسبت برنامه عمل است به خود عمل و هر موجودی در این کتاب یک نوع اندازه و تقدیر دارد. از این جهت می توان حدس زد که مراد از کتاب مبین، مرتبه واقعی اشیاء و تحقق خارجی آنها می باشد که قابل پذیرفتن هیچ‌گونه تغییر نیست.[3]

ذره	نام	توضیحات
لپتون ها: (1)	الکترون	جرم= 0/5 meV ( پایدار)
	میون	meV 107/6 (ناپایدار)
	تاو	meV 1784/2 (ناپایدار)
	نوترینوی(2) الکترون	جرمشان دقیقاً معلوم نیست
	نوترینوی میون	جرمشان دقیقاً معلوم نیست
	نوترینوی تاو	جرمشان دقیقاً معلوم نیست
کوارک ها:	کوارک up	به عنوان ذرات آزاد مشاهده نشده اند؛ اجزای تشکیل دهنده پروتون ها و نوترون ها هستند.
	کوارک down
	کوارک top
	کوارک bottlm
	کوارک charmed
	کوارک strange
بوزون های حامل:	فوتون	[الکترومغناطیس]
	بوزون w	[نیروی ضعیف]
	بوزون z	[نیروی ضعیف]
	گلئون	[نیروی قوی]
	[گراوپتون]	[گرانش]

جدول ذرات بنیادی
 

همین برنامه عمل اجزاء عالم از کوچک‌ترین ذرات تا دنیای کهکشانها و وجود حساب و کتاب در اندازه جرم، سرعت، زمان، بار الکتریکی، نوع حرکت و مدارها، اندازه حرکت، فشار، طرز قرار گرفتن ذرات بنیادی اتم ها کنار یکدیگر و ... پارامترهای دیگر(مانند ثابت جاذبه نیوتن، سرعت نور در فضا، ثابت پلانک، بار الکترون و ...) است که دانشمندان بر مبنای آنها قوانین فیزیکی و شیمیایی و نجوم و ... را به دست آورده‌اند.
نمونه آیاتی دیگر در این مورد عبارتند از:
“... وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا”(فرقان، 2)
“... و همه چیز را آفرید و برای آن اندازه‌ای معین مقرر داشت.)؛
“... وَ کُلُّ شَیْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ”(رعد، 8)
(...و هر چیز نزد او مقدار معینی دارد.)
“وَ السَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ”(الرحمن، 7)
(و آسمان را برافراشت و میزان [عدل و نظم] را در عالم وضع نمود).
“هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاء وَ الْقَمَرَ نُورًا وَ قَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذَلِکَ إِلاَّ بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ”(یونس، 45)
(اوست خدایی که خورشید را روشنی‌بخش و ماه را نورانی قرار داد و برای آن، منزلگاههایی مقدر کرد تا عدد سال‌ها و حساب [کارها] را بدانید. خداوند این را به جز بحق نیافریده است. او آیات خود را برای دانشمندان شرح می دهد.)
“... مَّا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ”(الملک، 3)
(... تو در خلقت خدای رحمان بی‌نظمی و نقصان نخواهی یافت. پس باز [به دیده عقل در نظام آفرینش] بنگر، آیا خللی در آن می‌یابی؟)
می توان نتیجه گرفت که کشف نظم و انسجام طبیعت(یعنی قوانین طبیعی) و اتقان صنع باریتعالی یکی از مسائل عمده طبیعت‌شناسی است.

کهکشانهای برخوردی:
 

دو کهکشان مارپیچی در حال برخورد با یگدیگرند.
گذر از کنار هم یا ادغام آنها میلیونها سال طول می کشد.

عظمت خلقت آسمانها از دیدگاه قرآن کریم:
 

علاوه بر آیه 57 سوره “غافر” که خداوند به اهمیت و عظمت خلقت آسمانها اشاره می فرماید در آیات دیگری نیز به این مطلب عنایت فرموده و از جمله در آیات زیر:
أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا(27) رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاهَا(28) وَ أَغْطَشَ لَیْلَهَا وَ أَخْرَجَ ضُحَاهَا(29) وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا(30)(سوره نازعات)
آیا خلقت شما سخت‌تر است یا آفرینش آسمان که خدا بنایش کرده؟
و سقف آن را بالا برده و آن را منظم ساخته؛
شبش را تاریک و روزش را روشن کرده است؛
و زمین را بعد ازآن گسترده است.
مرحوم علامه طباطبایی(ره) ذیل تفسیر این آیات می فرماید:
این خطاب، خطابی است توبیخی به مشرکین، که منکر قیامت بوده و آن را مسخره می‌کردند، خطابی است هم بر سبیل عقاب، و هم متضمن جواب استبعاد آنان بر بعث که گفته‌اند: “ءَانا لمردودون فی الحافره اذا کنا عظاماً نجزه” می فرماید خدای تعالی چیزهایی خلق کرده که خیلی بزرگ‌تر از شما است، پس او می تواند دوباره شما را در نشأه دیگر زنده کند، و ایجاد نماید. پس جمله “أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاءُ” استفهامی است توبیخی به داعی رفع استبعاد منکرین بعث بعد از مرگ و نیز اشاره به تفصیل خلقت آسمان با جمله “بناها...”، دلیلی است بر اینکه مراد تثبیت و مسجل نمودن این معنا است که خلقت آسمان، شدیدتر است.
و جمله “بناها”، استینافی و بیانی تفصیلی است برای خلقت آسمان. “رفع سمکها فسویها” ـ یعنی سقف آسمان و نقطه مرتفع آن را بلند کرده و منظور از “تسویه آسمان” ترتیب [و نظم] اجزای آن، و ترکیب آن است تا هر جزئی در موضعی که حکمت اقتضاء دارد؛ قرار گیرد، همچنان که درباره آدم فرمود: “فاذا سویته و نفخت فیه من روحی”(و چون او را تسویه کردم و هر جزء آن را در جایی که باید قرار دادم و سپس از روح خود در او دمیدم. سوره حجر ـ آیه 29).[4]
شناخت مختصری از فیزیک عالم:(جهان هستی = آسمانها و کهکشانها و آنچه در آنهاست) اگر در شبی صاف به آسمان نگاه کنید. گستره عظیمی از ستاره‌های جذاب و درخشان و ـ ممکن است، ماه و تعدادی از سیاره‌ها را خواهید ببینید. ما با چشمان خود حداکثر حدود 6000 ستاره را می‌بینیم در حالی که در جهان هستی حدود 1022×8 یعنی 80 هزار میلیارد میلیارد ستاره وجود دارد! (الله اکبر)
خورشید ما یک ستاره ی معمولی است با جرم حدود 1030×2 کیلوگرم(یعنی بیش از یک میلیون برابر جرم زمین) برخی از ستاره‌های فوق‌العاده سنگین، بیش از 100 برابر خورشید ما، جرم دارند. محاسبات جرم ستاره‌های عالم را حدود 1052×16 کیلوگرم(عدد 16 با 52 تا صفر جلوی آن را بنویسید و بخوانید!) اگر جرم سیاهچاله‌های و ابرهای عظیم گاز که فضای میان ستاره‌ای را تشکیل می‌دهند را نیز به آن اضافه کنیم عدد بزرگی که خارج از تصور ماست، به دست می‌آید. اما نکته عجیب اینجاست که این فقط 5 تا 10 درصد جرم کل عالم ر ا تشکیل می دهد. بقیه به شکل ماده تاریک است که ما نمی توانیم آنرا ببینیم. اما به دلیل اثری که روی حرکت ستاره‌ها و آنچه می‌بینیم؛ می‌گذارد؛ شک نداریم که وجود دارد و دانشمندان با شوق فراوان به دنبال شناخت بیشتر آن هستند.[5] عالم، از میلیاردها کهکشان که توده‌های بسیار بزرگی از ستارگان، اجرام سماوی، گاز و غبار هستند، تشکیل یافته است که کهکشانها نیز بر حسب نوعشان هر کدام از میلیون تا صدها میلیارد ستاره را در بر می‌گیرند. بیشترین جرم قابل مشاهده جهان را در خود دارند، (یعنی به جز جرم ماده تاریک) و بیشترین جرم هر کهکشان نیز در ستارگان آن است. قطر کوچک‌ترین کهکشان‌ها که “کوتوله” نامیده می‌شوند حدود هزار سال نوری می باشد؛ در حالی که قطر بزرگ‌ترین آنها ممکن است از دویست هزار سال نوری هم بیشتر باشد!(هر سال نوری تقریباً ده هزار میلیارد کیلومتر است!). طبق روش طبقه‌بندی “ادوین هابل” سه دسته ی عمده و اصلی از کهکشانها عبارتند از: نوع بیضوی، نوع مارپیچی و نوع نامنظم.(که بعدها هر کدام به انواع فرعی‌تر تقسیم شدند).[6]

تحلیل مقایسه ی انواع کهکشانها
 

کهکشان راه شیری خودمان یک کهکشان مارپیچی است که حدود بیش از 100 میلیارد ستاره دارد[7] و قطر آنرا تا حدود 110000 سال نوری برآورد نموده‌اند. خود کهکشانها در گروه‌هایی کنار هم جمع می‌شوند و از این گردآمدن گروه‌ها، خوشه‌های کهکشان(5) پدید می‌آیند. خوشه‌ای شدن کهکشانها، پدیده‌ای طبیعی می باشد و این امر حاکی از آن است که کهکشانها در فضا تنها و سرگردان نیستند، بلکه جزئی از یک گروه کهکشانها به شمار می‌آیند. گروه محلی(6) کهکشانهای ما(که کهکشان راه شیری نیز در آن است) فقط یکی از خوشه‌های کهکشانی بسیار متعدد است که مرکب از 28 عضو است که درون کره‌‌ای به شعاع تقریبی 3 میلیون سال نوری واقع‌اند.[8] از اجتماع خوشه‌های کهکشان، ابر خوشه پدید می‌آیند و عالم مجموعه‌ای است از ابر خوشه‌ها.

خوشه کوره: تصویر ژرف تلسکوپ فضایی”هابل” از خوشه ی کهکشانهای کوره که در سال 2003 گرفته شده، صدها کهکشان این خوشه و هزاران کهکشان دور دست را نشان می دهد.
 

هر یک از این ساختارها حول نقطه‌ای که مرکز جرم مجموعه است، می‌گردد. این حرکت کاتوره‌ای و نامنظم نیست. بلکه مانند حرکت‌های موزون و هماهنگی است که همراه با موسیقی دقیقی اجرا می شود. دانشمندانی که در این باره کار می‌کنند، آن را “موسیقی سپهر” می‌نامند. این دَوَران از قوانین دقیق فیزیکی و فرمول‌ها و رابطه‌هایی که جرم و سرعت دوران را شامل می شود، تبعیت می‌کنند.
هماهنگ کننده ی این حرکت‌های موزون، آفریدگار همه ی اینها یعنی خداوند تبارک و تعالی می باشد و کل مجموعه ی جهان هستی در حال تسبیح پروردگار عالم هستند.(یسبح لله ما فی السموات و الارض...)
“ وَ تَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَهً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ ـ سوره نمل ـ آیه 88”
(و می‌بینی کوهها را و گمان می‌کنی که ایستاده‌اند در حالی که آنها مانند ابرها در حرکت هستند.)
“... وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ـ سوره انبیاء ـ آیه 33”
(...خورشید ماه هر کدام در مداری معین شناورند)
“وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لأَجَلٍ مُّسَمًّی ـ سوره رعد ـ آیه 2”
(خورشید و ماه را رام گردانید، هر کدام برای مدتی معین به سیر خود ادامه می‌دهند)
خداوند متعال، در قرآن کریم علاوه بر آیات فوق در آیات دیگر هم به برخی حرکت‌های زمین و ماه و خورشید و ستارگان اشاره فرموده است.
در مطالب زیر به برخی از حرکات کرات و ستارگان و کهکشانها اشاره می‌کنیم.
1. حرکت چرخشی زمین به دور محور خودش(پیدایش شبانه‌روز) که با سرعت 30 کیلومتر در دقیقه می باشد؛
2. حرکت انتقالی زمین به دور خورشید(پیدایش سال) که دارای سرعت 9 /29 کیلومتر در ثانیه می باشد؛
3. حرکت‌های ماه حول محور خودش و کره زمین و پیدایش اهله‌های ماه 531 /29 روز؛
4. حرکت وضعی خورشید یعنی حرکت به دور خودش در حدود 25 تا 27 روز؛
5. حرکت خورشید و کل منظومه ی شمسی حول مرکز کهکشان راه شیری با سرعت 200 کیلومتر در ثانیه؛
6. حرکت کل کهکشان راه شیری به سمت کهکشان “آندرومدا” با سرعت 100 کیلومتر در ثانیه؛
7. حرکت خوشه کهکشانی گروه محلی ما به سمتی در ابر خوشه سنبله با سرعت 600 کیلومتر در ثانیه؛
اینها نمونه‌هایی از حرکت‌هایی در دنیای ماکروسکوپی بود. ذرات تشکیل دهنده عالم یعنی اتم‌ها و ذرات بنیادی یعنی دنیای میکروسکوپی نیز حرکت‌ها و برنامه‌های شگفت انگیز خود را دارند.

پی‌نوشت‌ها:
 

* عضو هیئت علمی دانشکده‌ی علوم قرآنی تهران
عضو پیوسته‌ی انجمن فیزیک ایران
عضو پیوسته‌ی انجمن نجوم ایران
 

منبع؛
مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.