سرطان؛ سومین عامل مرگ‌و‌میر در ایران است. در این میان زندگی شهرنشینی و افزایش جمعیت و نیز منابع بیشمار آلاینده‌های هوا در محیط‌های بسته شهری بر روند زندگی مردم تاثیرات سوئی داشته است.
یکی از این تاثیرات ابتلا به سرطان ریه برآورد شده؛ شایع‌ترین علت سرطان ریه قرار گرفتن در معرض دود دخانیات برای مدتی طولانی است که دلیل حدود 90 درصد از سرطان‌های ریه برآورد شده. گفته می‌شود ابتلا به سرطان ریه در افرادی که سیگار نمی‌کشند 15 درصد است و در این موارد دلیل ابتلا به سرطان ترکیبی است از عوامل ژنتیکی، گاز رادون، آزبست و آلودگی هوا و نیز دود سیگار فرد ثالث.
از میان این عوامل آنچه این روز‌ها بیش از سایر عوامل مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته گاز رادون است؛ کار‌شناس بهداشت پرتوهای وزارت بهداشت نسبت به افزایش خطر گاز «رادون» در فصل سرما، به عنوان دومین عامل سرطان ریه بعد از سیگار هشدار داده است.
او گفته: غلظت بالای گاز «رادون» هنگام تجمع برای ریه خطرناک است؛ به طوری که گاز رادون پس از سیگار به عنوان دومین عامل سرطان ریه در دنیا شناخته شده است. از آنجا که در زمستان و فصل سرما تهویه منازل کمتر می‌شود، احتمال تجمع این گاز در منازل نیز بیشتر می‌شود و غلظت بالای آن خطر سرطان ریه را به دنبال دارد.
رادون چیست؟
گاز رادون به عنوان یکی از اصلی‌ترین مواد رادیو‌اکتیو و خطرناک موجود در طبیعت به شمار می‌رود و از لحاظ فیزیکی گازی است خنثی، بی‌بو، بی‌طعم، نامرئی و جزو گازهای بی‌اثر و نادر به شمار می‌آید. این گاز محصولی از اورانیوم و رادیوم طبیعی موجود در زمین است.
اورانیوم عنصری است که در مقادیر متفاوت در انواع سنگ و خاک در سراسر جهان یافت می‌شود و از طریق خاک و صخره‌ها آزاد شده و فرصت رسیدن به سطح زمین و تجمع در محیط‌های بسته به خصوص منازل و محیط‌های کار را پیدا می‌کند. بنابراین اورانیوم و رادیوم موجود در خاک و سنگ به عنوان اولین منبع تولید کننده این گاز مطرح هستند.
این گاز مانند تشعشعات کیهانی از مهم‌ترین عوامل پرتوگیری انسان‌هاست. باید گفت: بیش از 50 درصد آسیب‌هایی که انسان از تشعشعات دریافت می‌کند تنها به گاز رادون مربوط می‌شود. مقدار این گاز در طبیعت بستگی به موقعیت جغرافیایی و منابع زمینی آن منطقه دارد. همچنین به دلیل قابلیت انحلال در آب، به طور طبیعی در آب‌های زیر زمینی یافت شده و این منابع به عنوان دومین منبع مهم انتشار رادون محسوب می‌شوند.
منابع دیگر از قبیل نفت، گاز طبیعی، زغال سنگ و بعضی از صنایع بشری نسبت به عمده‌ترین منابع فوق الذکر از اهمیت کمتری برخوردار است. با توجه به اینکه تعداد ذرات آلفا گسیل شده در زنجیره واپاشی گاز رادون زیاد بوده و خود ذره آلفا یکی از خطرناک‌ترین ذرات حاصل از واپاشی‌هاست، درنتیجه به آئروسل‌ها، ذرات گرد و غبار و دیگر ذرات موجود در هوای تنفس می‌چسبد و در اثر تنفس وارد ریه شده و به سلول‌های پوششی دیواره مجاری تنفس آسیب می‌زند.
رادون ، سرطان تازه شهری ها
اهمیت بالای گاز رادون در میان آلاینده‌های ساختمانی
در مناطق شهری بزرگ، مردم درصد بالایی از وقت خود را در فضا‌ها و محیط‌های بسته سپری می‌کنند. علاوه بر آلاینده‌های درون ساختمان از قیبل منواکسید کربن، اکسید‌های ازت، برخی هیدروکربن‌ها، ذرات معلق و برخی ترکیبات سرطان‌زای ناشی از پختن غذا، گرمایش و سرمایش، امور بهداشتی و غیره در اثر عمل احتراق، پراکنده شدن مقادیر قابل توجهی اُزن از دستگاه‌های فتوکپی در ساختمان‌های اداری، فرمالدئید متصاعد شده از پشم‌شیشه و تخته‌های سه لایه، اوره فرمالدئید از فیوم‌های عایق بندی، چسب‌های مختلف، مواد ساختمانی مانند آزبست، دود سیگار و … که در صورت ورود به هوای درون ساختمان به علت تراکم و افزایش غلظت از حد آستانه، صدمات جدی بر افراد ساکن ساختمان وارد می‌کنند، گاز رادون از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
پژوهشگران می‌گویند: نشت رادون از منافذ خاک و سنگ‌های به ویژه انواع گرانیت‌ها و شیل‌ها موجود در پی ساختمان، مواد و مصالح ساختمانی اعم از نوع مصالح، میزان کاربرد و نحوه به‌کارگیری آنها، فونداسیون و بعضی از بتن‌ها، آب، به ویژه آب‌های زیرزمینی از مهم‌ترین منابع تولید گاز رادون در داخل ساختمان‌ها بوده، نحوه ورود به ساختمان و عوامل موثر در آن اهمیت دارند. به طور کلی شکاف و فضاهای خالی موجود در ساختمان، نقاط اتصال، شکاف‌های موجود در دیوار، فضاهای خالی اطراف لوله و اتصالات در دیوار و کف، آب‌های آشامیدنی، تاثیر پدیده‌هایی چون اثر دودکش، اثر کششی مسیر باد، اثر خلأ، گسل‌ها و شکستگی‌های زمین، حضور لایه‌های آب‌های زیر زمینی و خاک‌های غیر قابل نفوذ به طور مستقیم و غیر مستقیم در آزاد سازی گاز رادون و نفوذ آن به محیط‌های بسته موثر هستند.
همچنین رطوبت و مقدار آب موجود در زمین نرخ آزاد سازی رادون را تحت تاثیر قرار داده و چنانچه آب‌های آشامیدنی خانه دارای بیش از حد استانداردهای موجود حاوی رادون باشد پس از خروج آب از لوله، رادون موجود در آب به صورت گاز متصاعد شده و در محیط بسته خانه انباشته می‌شود. وقتی گاز رادون در اتمسفر و هوای آزاد قرار می‌گیرد غلظت آن بسیار کم است.
اما وقتی از طریق منابع گفته شده، در یک ساختمان محبوس شود غلظت و در نتیجه سطح اکتیویته آن افزایش می‌یابد، به همین دلیل نوسانات برآورد میانگین غلظت سالانه رادون در فضای داخلی منازل مسکونی و محیط‌های کار به اندازه گیری‌های دقیق و قابل اطمینان از متوسط غلظت رادون در مقاطع زمانی حداقل سه ماهه و ترجیحا طولانی‌تر نیاز دارد.
ارتباط رادون و سرطان
گاز رادون نسبت به سایر منابع پرتوزا، به تنهایی بیش از نیمی از تابش دریافتی هر فرد را تشکیل می‌دهد و چون رادون در محیط زیست به صورت گازی شکل است در نتیجه از راه تنفس وارد ریه انسان شده و چنانچه با گرد و غبار و سایر مواد معلق ترکیب شوند، پیوندشان جذب شش‌ها شده و با گذشت زمان، شُش‌ها را تخریب کرده و علاوه بر برونشیت ریه منجر به سرطان ریه می‌شود و اگر تماس رادون طولانی مدت باشد احتمال ابتلا به سرطان ریه قطعی بوده و افزایش می‌یابد.
البته عده‌ای از پژوهشگران ارتباط گاز رادون با بعضی از انواع سرطان‌ها از جمله سرطان خون و سرطان پوست و سرطان معده را مطرح کرده‌اند ولی هنوز این ارتباط به خوبی به اثبات نرسیده است.
تحقیقات نشان می‌دهند از کل پرتوگیری‌های بشر ناشی از گاز رادون، 95 درصد آن در داخل ساختمان‌ها به ویژه منازل، چهار درصد از هوای آزاد و یک درصد از منابع آب‌های آشامیدنی اتفاق می‌افتد. رادون موجود در هوا از طریق استنشاق و رادون موجود در آب به‌علت محلول بودن در اثر نفوذ به داخل بدن، جذب ارگانیسم‌های مختلف بدن شده و می‌تواند عوارض مختلفی را به دنبال داشته باشد.
چه باید کرد؟
به دلیل اینکه در کشور ما ساختمان سازی، رشد بی‌رویه‌ای دارد و جدا از اینکه با هر شکل و شمایلی از انواع مصالح و سنگ‌های معدنی در ساخت و ساز‌ها استفاده می‌شود و عملا به سطح آسایش درون ساختمان توجهی نمی‌شود، برای کاهش نرخ سرطان ریه باید دست به انجام کارهایی زد؛ در این میان شناسایی و بازرسی مسیر‌ها و شکاف‌های ورود گاز رادون در اولویت است، استفاده از غشاهای پلاستیکی در زیر فونداسیون به هنگام احداث ساختمان، اصلاح و بهبود سیستم تهویه محیط‌های بسته به خصوص افزایش تهویه در سطوح پایین و کف ساختمان‌ها، عایق بندی و پرکردن شکاف دیوار‌ها و کف ساختمان نسبت به ورود گاز رادون، استفاده از چاهک رادون در زیر کف ساختمان جهت هدایت مستقیم گاز رادون به بیرون، نصب یک سیستم تنظیم فشارمثبت جهت افزایش فشار هوای داخل ساختمان نسبت به نفوذ گاز رادون و کاهش تاثیر تقلیل فشار هوا در ساختمان، استفاده از مخلوط بتنی با چگالی بالا و همچنین بلوک‌های بنایی فشرده به جای بلوک‌های توخالی و آنالیز رادیواکتیوی مصالح ساختمانی قبل از استفاده از عواملی هستند که می‌توانند کمک کننده باشند.
اما به این دلیل که در فصل سرما فضاهای بسته امکان کمتری برای تهویه هوا دارند امکان حضور گاز رادون هم بیشتر است بنابراین لازم است به تهویه منازل در فصل سرما توجه جدی شود.
آمار دقیق از میزان ابتلا به سرطان ناشی از گاز رادون وجود ندارد، و نبود همین آمار و ارقام تصمیم گیری در خصوص میزان انتشار گاز رادون و اثرات و پیامد‌های آن را در محیط‌های بسته کشورمان عملا غیر ممکن ساخته و نیاز به مطالعات و تحقیقات جامع در این زمینه ضروری است.
