غم و شادی در نهج البلاغه (۱)

با تمرکز بر روش های شادی آفرین
 

چکیده
 

امروزه روش های گوناگونی برای ایجاد شادی و نشاط و کاهش غم و اندوه پیشنهاد می شود که بسیاری از آنها یا تاثیر کمی بر شادی دارند، یا تاثیر آنها بر شادی کوتاه مدت است، و یا در کوتاه مدت یا دراز مدت بر روح و جسم انسان اثرات نامطلوبی باقی می گذارند.
از طرف دیگر، پیروان ادیان الهی معتقدند که تنها این ادیان توانسته اند برنامه کاملی برای زندگی انسان ارائه دهند که ضمن پاسخگویی به نیازهای مختلف بشر با فطرات او نیز کاملا سازگار بوده و ضامن سعادت واقعی او در دنیا و آخرت باشد؛ بویژه مسلمانان بنا بر گفته کتاب آسمانی خود، قرآن، چنین باوری را در مورد اسلام دارند. هدف این مقاله معرفی دیدگاه حضرت علی (ع)، در مورد روشهای ایجاد شادی و نشاط و برطرف نمودن غم و اندوه در قالب بررسی محتوای نهج البلاغه می باشد.
روش هایی را که حضرت علی (ع) برای ایجاد شادی و نشاط و برطرف نمودن غم و اندوه توصیه نموده است می توان به سه دسته روش های شناختی، رفتاری و شناختی - رفتاری تقسیم کرد. ارتباط بین روش های توصیه شده توسط حضرت علی (ع) و شادی در تحقیقات متعدد تأیید شده است.

واژگان کلیدی
 

شادی، غم، نیاز انسان، دنیا، خدا، مرگ

مقدمه
 

اهمیت نقش شادی و نشاط در جنبه های مختلف زندگی و کیفیت رفتار انسان بر کسی پوشیده نیست. به اعتقاد آرجایل (1) ( 1987)، نویسنده کتاب "روانشناسی شادی"، فرد با نشاط نگرشی مطلوب و رضایت آمیز نسبت به خود و دیگران دارد، از روابط اجتماعی متعادلی برخوردار است و فرآیند زندگی خود و دیگران را مثبت ارزیابی می کند. آرجایل و همکاران (1989) شادی را ترکیبی از رضایت (خشنودی )، عاطفه مثبت (سرور) و عدم وجود عاطفه منفی (افسردگی و اضطراب) می دانند؛ طبق نظر آنها عواطف مثبت و منفی بخش هیجانی شادی و رضایت نیز بخش شناختی شادی را تشکیل می دهد. لازم به ذکر است که در لغتنامه دهخدا شادی به خوشحالی، بهجت، مسرت، بشاشت، نشاط و طرب معنی شده است. در حالی که شور و شعف، شوق و هیجان و شادی معنی شده است.بنابراین، گرچه این دو وجوه اشتراکی دارند اما باید بین آنها تمایز قائل شد. امروزه روشهای گوناگونی برای ایجاد شادی و نشاط و کاهش غم و اندوه پیشنهاد می شود که بسیاری از آنها یا تأثیر کمی بر شادی دارند(مثل ابراز چهره ای و موسیقی)، یا تاثیر آنها بر شادی کوتاه مدت است(مثل روش ولتن، دریافت هدیه و تماشای فیلم)، و یا درکوتاه مدت یا دراز مدت بر روح و جسم انسان اثرات نامطلوبی باقی می گذارند (مثل فعالیت جنسی مکرر و مصرف الکل و یا داروهای روانگردان ) (آرجایل، 2001).
از طرف دیگر، پیروان ادیان الهی معتقدند که تنها این ادیان توانسته اند برنامه کاملی برای زندگی انسان ارائه دهند که ضمن پاسخگویی به نیازهای مختلف بشر با فطرت او نیز کاملا سازگار بوده و ضامن سعادت واقعی او در دنیا و آخرت باشد؛ بویژه مسلمانان بنا برگفته کتاب آسمانی خود، قرآن، چنین باوری را در مورد اسلام دارند. از سوی دیگر، عده ای چنین ادعا کرده اند که حضرت علی (ع) که قرآن ناطق نیز لقب گرفته است تصویری حزن آلود از دنیا ارائه نموده است و سخنان ایشان ترویج دهنده غم و اندوه است. با توجه به آنچه مطرح شد، هدف این مقاله بررسی دیدگاه حضرت علی (ع) در مورد روشهای ایجاد شادی و نشاط و برطرف نمودن غم و اندوه در قالب بررسی محتوای نهج البلاغه می باشد، تا از این طریق علاوه بر فراهم شدن راهنمایی عملی در این زمینه، موضع ایشان در مورد شادی و غم نیز بیش از پیش روشن گردد.

روش
 

روش مورد استفاده در این تحقیق تحلیل محتوایی است. برای انجام این تحقیق تمام خطبه ها، نامه ها و حکمتهای نهج البلاغه (ترجمه محمد دشتی، 1379) با دقت مطالعه شد و عبارات مرتبط با شادی و غم و عوامل موثر بر آنها به همراه شماره خطبه، نامه و یا حکمت مربوط استخراج گردید.

نتایج و بحث
 

روش هایی را که حضرت علی (ع) برای ایجاد شادی و نشاط و برطرف نمودن غم و اندوه توصیه نموده است، می توان به سه دسته روشهای شناختی، رفتاری و شناختی - رفتاری تقسیم کرد که در ادامه به توصیه های مربوط به هر یک از این دسته روشها با آوردن عین عبارات حضرت علی (ع) و با استناد به شماره خطبه، نامه و یا حکمت مربوط اشاره خواهد شد و نقش عمل به این توصیه ها و ایجاد شادی و نشاط و برطرف نمودن غم و اندوه تبیین خواهد شد.

روشهای شناختی
 

1- توشه آخرت را مبنای خوشحالی و اندوه خود قرار دادن:
 

حضرت علی (ع) در نامه خود به ابن عباس می فرماید:
«...خوشحالی تو از چیزی باشد که در آخرت برای تو مفید است و اندوه تو برای از دست دادن چیزی از آخرت باشد.... بر آنچه از دنیا از دست می دهی زاری کنان تأسف مخور.... و همت خویش را به دنیای پس از مرگ واگذار.» (نامه 22)
ایشان در نامه 66 نیز بر این موضوع تأکید کرده اند.
فردی که چنین نگرشی دارد برای انجام دادن یا خودداری از انجام آنچه در اختیار وکنترل اوست و سرنوشت جاودانه او را تعیین می کند، تلاش می نماید و به خاطر آن شاد یا اندوهگین می شود و مسائل زودگذر و کم اهمیت و یا مسائلی که در اراده او نیست او را آشفته نمی سازد. چنین فردی زندگی دنیا را پوچ و بی ارزش تلقی نمی کند، بلکه آن را دارای هدفی والا می داند و می کوشد از لحظه لحظه های زندگی خود برای کسب رضای الهی استفاده کند. به گفته حضرت علی کسی که از مرگ عبرت می گیرد کارهای نیک انجام می دهد و توبه کرده و به سوی خدا برمی گردد (خطبه 82). طبیعی است که چنین فردی در مقایسه با سایر افراد شادتر خواهد بود.

2- توجه به فناپذیری و دگرگونی حالات دنیا:
 

حضرت علی (ع) در نامه خود به سلمان فارسی می فرماید:
«... و اندوه دنیا را از سر بیرون کن، زیرا یقین به جدایی و دگرگونی حالات آن داری. » [نهج البلاغه، ن: فیض، ن 68]
حضرت علی (ع) ثبات و مقابله کار آمد با مسائل را مستلزم شناخت و درک بی ثباتی دنیا که دوراندیشانه و بیانگر ایمان به آزمایشهای الهی است می داند (بوالهری، محمد پور، اصغر نژاد، فرید و طاهری، 1386). توجه به فناپذیری و دگرگونی حالات دنیا باعث می شود که فرد به دنیا وآن چه مربوط به آن است دلبستگی پیدا نکند و بنابراین، به خاطر چیزی از دنیا که بدست نمی آورد یا آنچه از آن که از دست می دهد، چندان ناراحت نشود؛ در عین حال چنین فردی می داند که دنیا فراز و نشیبهای بسیاری دارد و بعد از هر شدتی، فرجی است و بنابراین از سختی ها و ناکامیهای زندگی دینا بر آشفته نمی شود.
حضرت علی (ع) در جایی دیگر از نهج البلاغه می فرماید:
«چون سختیها به نهایت رسد، گشایش پدید آید و آنگاه که حلقه های بلا تنگ گردد آسایش فرا رسد.» [همان، ق343].
طبعا چنین فردی در مقایسه با کسی که چنین نگرشی نسبت به دنیا و مسائل آن ندارد، نگرانی کمتری دارد و شادتر است.

3- توجه به پاداشهای اخرویِ تلخ کامی های دنیا:
 

حضرت علی (ع) درباره تلخ کامی های دنیا می فرماید:
«تلخ کامی های دنیا شیرینی آخرت و شیرینی دنیای حرام تلخ کامی آخرت است.»
[همان، ق243].
کسی که ایمان دارد پاداش صبر و شکیبایی در برابر تلخکامی های دنیا سعادت اخروی است و در مقابل، غرق شدن در لذت های حرام دنیا عذاب الهی در پی دارد، به خاطر دشواری ها و ناملایمات زندگی، غمگین نمی شود و حسرت لذتهای نامشروع را نمی خورد. یکی از عواملی که باعث افزایش سلامت روانی افراد مذهبی می شود این است که آنها وقایع منفی را به صورت مثبت تفسیر می کنند (پاراجمنت و پارک (2)، 1995). آرجایل (2001) معتقد است مردم وقتی می توانند شادتر باشند که افکار متفاوت و بدون دردسری در مورد تغییر شرایط زندگی خود داشته باشند؛ به اعتقاد او افراد شاد نظر مثبتی درباره مسائل دارند و می توانند بخش جذاب مسئله را مورد توجه قرار دهند. از جمله مولفه های شناختی «برنامه افزایش شادی فردی» فوردایس (3) ( 1977) نیز رشد افکار مثبت و خوش بینانه و کاهش احساسات منفی است.

4- اندوه روز نیامده را نخوردن و از روزی مقرر خداوندی خشنود بودن:
 

حضرت علی (ع) می فرماید:
«ای فرزند آدم ! اندوه روز نیامده را بر امروزت میفزا، زیرا اگر روز نرسیده از عمر تو باشد، خداوند روزی تو را خواهد رساند.» (همان، ق 259].
در حکمت 349 نهج البلاغه نیز به چنین موضوعی اشاره شده است.
حضرت علی همچنین می فرماید:
«...کسی که به روزی خدا خشنود باشد بر آنچه از دست رود اندوهگین نباشد.... » [همان، ق 341].
کسی که باور دارد خداوند روزی رسان است و بنده خود را به حال خود وا نمی گذارد از هر آنچه از جانب خداوند به او می رسد، هر چند کم باشد، خشنود است و دغدغه خاطر معاش را ندارد؛ طبیعتا چنین فردی شادتر از کسی است که چنین باوری ندارد. از جمله مولفه های شناختی «برنامه افزایش شادی فردی» فوردایس (1977) تأکید بر زمان حال و انتظارات و آرزوهای پایین است.

5- عشق نورزیدن به دنیای حرام و دل کندن از آن :
 

حضرت علی (ع) در مورد تأثیر دنیاپرستی بر آدمی می فرماید:
«...هر کس به دنیای حرام عشق ورزید، درونش پر از اندوه شد...دل کندن از دنیا لذت بخش تر از اطمینان داشتن به آن است.» [همان، ق 359].
نهج البلاغه فرد دنیا پرست را در برابر افسردگی و غم و اندوه آسیب پذیر دانسته و دنیا پرستی را عامل زمینه ساز افسردگی می داند [ بوالهری و همکاران، 1386]. دلبستگی به دنیا و آنچه مربوط به آن است باعث می شود که فرد دائما حسرت چیزی از دنیا را بخورد که ندارد و یا نگران از دست دادن چیزی از دنیا باشد که از آن بهره مند است؛ روشن است که چنین فردی نمی تواند شاد باشد. در عوض، کسی که محبت دنیا را از دل بیرون کرده و از آن دل کنده است، چنین نگرانی هایی ندارد و می تواند از آنچه دارد لذت ببرد و در عین حال، به آن دل نبندد.

6- توجه به تأثیر اندوه بر جسم
 

حضرت علی (ع) درباره تأثیر اندوه بر جسم می فرماید:
«اندوه خوردن نیمی از پیری است.» [همان، ق135].
اگر فرد متوجه باشد که راه دادن غم و اندوه به خود، منجر به پیری زودرس می شود و فرایند آن را تسریع می کند و از طرفی باعث می شود که فرد مانند بسیاری از پیران کم انرژی و بی حوصله باشد، به دلیل این که این حالات جسمی و روحی را نمی پسندد و از آن گریزان است، سعی می کند از غم و اندوه اجتناب کند.

پی نوشت ها :
 

1- Argyle
2- Paragment & Park
3- Fordyce
 

منبع: نشریه النهج شماره 21 و 22