اسراف و مصرف گرایی در قرآن و حدیث(۴)

نوع دوم ـ اسراف در مخارج شخصی و خانوادگی
 

نیازمندی های شخصی
 

آفرینش انسان به گونه ای صورت گرفته که ناچار است برای بقا و تامین حیات خود دست به دامن عواملی بشود که ادامه زندگی را برای او امکان پذیر سازد. شاید کمتر موجودی را بتوان پیدا نمود که به اندازه انسان حیات طبیعی اش در معرض خطر بوده و تا این حد به کمک عوامل محافظ نیازمند باشد. خداوند حفظ نفس را بر بشر واجب کرده و در این راستا تامین نیازمندی های بقای خود و خانواده اش را بر او لازم نموده است. در این میان، گروهی از مردم آن چنان در این جهت افراط می کنند که در این راه هیچ مرز قانونی به جز تمتع بیشتر نمی شناسند و در مقابل عده ای نیز، با وجود قدرت و تمکن مالی از انفاق بر خویش و خانواده و اهل و عیال خود بخل می ورزند. آیا از نظر اسلام، حدی برای این گونه خرج ها و مصرف ها وجود دارد؟ و اگر دارد آن حد کدام است؟

الف ـ اسراف در مواد غذایی:
 

اسراف به معنای تجاوز از حد هر چیزی است و این مطلب در تغذیه به معنای پرخوری می آید که مورد نکوهش قرار گرفته است.
قرآن کریم در این باره می فرماید:«کلو واشربوا و لا تسرفوا لایحب المسرفین»
«بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید. همانا خداوند اسراف کاران را دوست ندارد».
شیخ طوسی (ره) در تفسیر این آیه می نویسد:
وقوله:(کلوا و اشربوا) صورت امری دارد ولی معنای آن مباح بودن خوردن و آشامیدن است. (1)
وقوله:(ولاتسرفوا ـ اسراف نکنید)نهی از اسراف و زیاده روی از خودردن و آشامیدن است. (2)
علامه طباطبائی(ره) در تفسیر المیزان می نویسد:«کلو و اشربوا و لاتسرفوآن نهی تحریمی مزبور را تحلیل می کند. (3)
در تفسیر منهج الصادقین چنین آمده است:
«مراد به اسراف در این مقام خوردن و آشامیدن بر سیری است چه آن در مظان مضرت است. »(4)
یعنی حرمت از ناحیه اضرار بر بدن است نه اسراف.
چنانچه فقها نیز به همین مطلب فتوا داده اند به عنوان مثال المحقق:
«ویکره... و التملی من الماکل و ربما کان الافراط حراما؛ لما یتضمن من الاضرار». (5) در ذیل آیه شریفه «کلو واشربوا و لا تسرفوا انه لایحب المسرفین»(6)؛
روایتی وارد شده که نقل آن در اینجا بی مناسب نیست:
پزشکی نصرانی، از امام صادق(ع) سئوال کرد: آیا در کتاب آسمانی خود در باب طب چیزی دارید؟ حضرت آیه فوق را تلاوت نمود. پزشک پرسید: از پیامبر حجازی خود چه می دانید؟ امام صادق (ع) فرمود، پیامبر فرموده است:
«الحمی من الاکل راس کل دواء و الاسراف فی الاکل راس کل داء»(7)
«کم خوری سرآمد هر درمان و اسراف در خوردن، ریشه هر دردی است»؛
پزشک گفت: بنابراین کتاب شما و سنت پیامبر چیزی برای طب جالینوس باقی نگذاشته است!
حضرت علی (ع) نیز می فرماید:«علیکم بالقصد فی المطاعم فانه ابعد من السرف و اصح للبدن»(8)
«بر شما باد رعایت میانه روی در مصرف غذاها؛ زیرا این عمل موجب دوری از اسراف و سلامتی بدن است. »
و پیامبر اکرم(ص) فرمودند:«ایاکم و فضول المطعم، فانه یسمع القلب بالقسوه، و یبطئی بالجوارح عن الطاعه، یصم الهم عن سما الموعظه»(9)
از پرخوری دوری گزینید که قلب را مسموم می سازد. و اندام ها را در طاعت خدا کند می کند، و دل را از شنیدن موعظه باز می دارد.
طبق آماری که به دست آمده «آنچه از ته مانده میز غذای مردم آمریکا به دور ریخته می شود کافی است که 675 میلیون نفر را سیر کند. »(10)
آماردیگر نشان می دهد که مجموع غذایی که امریکاییان مصرف می کنند برای تغذیه یک میلیارد و نیم چینی کافی است. (11)
قابل ذکر است که این آثاری که از لحاظ پزشکی نام برده شده علت منحصر آنها اسراف نیست بلکه یکی از علل این بیماری ها اسراف در تغذیه است، پس استناد همه این بیماری ها به اسراف مبالغه آمیز است. همانطور که برخی از نویسندگان صاحب نظر به این مطالب اشاره کرده اند. (12)

ب ـ اسراف در میهمانی ها و جشن ها
 

به صراحت باید گفت بیشتر میهمانی ها و جشن هایی که در میان ما رایج است، با فرهنگ اسلام ناسازگار است، رفتار میزبان و میهمان در این مجالس به گونه ای است که گویا از آنها رفع تکلیف شده و کسی در برابر کردار خود پاسخگو نخواهد بود! از ابتذال معنوی چنین گردهمایی ها که بگذریم، اسراف و تبذیر در آنها فراوان به چشم می خورد مانند تزیین و چراغانی های جنون آمیز، انواع و اقسام غذا، میوه و شیرینی، کادو و هدایای آنچنانی، خرج بی حساب و کتاب و...
استدلال چنین افرادی این است که «پول خودم را هر گونه دوست دارم خرج می کنم!» در صورتی که یک مسلمان، در مرحله نخست وظیفه دارد که ثروت خویش را در راه حلال نیز، از روش عقل و منطق فاصله نگیرد و تابع حق و مصلحت باشد و یا در راه حل نیز، از روش عقل و منطق فاصله نگیرد و تابع حق و مصلحت باشد وگرنه گرفتار اسراف و تبذیر می گردد که از کارهای شیطان است. حضرت علی (ع) در این باره می فرماید:
الا و ان اعطاء المال فی غیر حقه تبذیر و اسراف (13)
«هان! همانا بخشش مال در جایی که حق نیست، تبذیر و اسراف است»
اسراف متداول که در مراسم جشن عروسی و حتی مجالس مذهبی، فراوان دیده می شود، حیف و میل و دور ریختن غذا و میوه های اضافی است، زشتی دو چندان این کار هنگامی بر ملا می شود که به یاد آوردیم که گرسنگان بی شماری در داخل و خارج کشور در حسرت یک نوبت غذای سیر به سر می برند و به همین غذاها و میوه های ته مانده و نیم خورده محتاجند!

ج ـ اسراف در نان
 

نان غذای اولیه و عمومی است و از قدیم و ندیم همیشه در میان سفره ها بوده و هست و در میان تهی دستان در طول تاریخ، بسیار اتفاق افتاده که در سفره آنان جز نان چیز دیگری نبوده و نیست. بنابراین نان از احترام مخصوص برخوردار است. از این رو هم باید به صورت ارزان در اختیار همه باشد و هم در مورد جلوگیری از اسراف در آن، دقت و مراقبت جدی و مسئولانه شود.
روایات بسیاری در شان احترام به نان و مراقبت در حفظ آن از پیامبر (ص)و امامان علیهم السلام به ما رسیده که بسیار آمرزنده و هشدار دهنده است، برای درک اهمیت وارزش نان، به نقل چند روایت می پردازیم:
با این همه تاکیدی که از سوی پیشوایان بزرگ اسلام در احترام به نان و دور نگهداشتن آن از اسراف شده. اینک ببینیم تنها در کشور ما چگونه با نان برخورد می شود. در یکی از آمارها آمده است:«هر ساله میلیون تن نان معادل 360 میلیون دلار به دور ریخته می شود. »(14)
و در آمار دیگر از قول رئیس کمیسیون برنامه و بودجه آمده است:
«امسال در قانون،حدود 300 میلیارد تومان یارانه (سوبسید) برای نان پیش بینی شده است که اگر تنها در خصوص مصرف صحیح نان، فقط ده درصد صرفه جویی شود، سالانه حدود 30 میلیارد تومان به نفع کشور است. »
و در آمار 1379 نیز آمده است:
«یک درصد ضایعات نان مساوی با 5 میلیارد تومان، در ایران ضایعات نان 30 درصد است یعنی 150 میلیارد تومان یا 187/5 میلیون دلار سه میلیون تن ضایعات در سال باعث ورود 7/5 میلیون تن گندم از خارج می شود. »(15)
در آمار سال 1381 مصرف گندم در ایران را حدود 11 میلیون تن در سال گزارش کرده اند که 5/6 میلیون تن آن وارداتی است. (16)

د ـ اسراف در مصرف میوه
 

در مصرف میوه و نگهداری آن نیز باید مراقبت صحیح نمود، که زشتی اسراف آن، کمتر از زشتی سایر اسراف ها نیست. برای درک اهمیت صرفه جویی در میوه، کافی است به دور حدیث بپردازیم:
بشر بن مروان می گوید:«به محضر امام صادق(ع) رفتیم. خرمای رطب طلبید. با هم به خوردن آن مشغول شدیم. در این میان یکی از ما هسته خرما را به دور افکند، امام(ع) دست از خوردن خرما کشید و به او رو کرد و فرمود:
«لاتفعل ان هذا من التبذیر، و الله لا یحب الفساد»(17) چنین نکن، همانا این کار از تبذیر و اسراف است و خداوند تباهی را دوست ندارد.

پی نوشت ها :
 

1. زیرا امر در مقام توهم خطر است اصولیین قائلند که هرگاه امر در مقام توهم خطر باشد دلالت بر اباحه دارد و نه وجود.
2. التبیان فی تفسیر القرآن، شیخ طوسی، ج 4، ص 386.
3. المیزان فی تفسیر القرآن، علامه سید محمد حسین طباطبایی، ج 8، ص 78.
4. تفسیر منهج الصادقین، مولی فتح الله کاشانی، تصحیح علی اکبر غفاری، ج 4، ص 22.
5. شرایع الاسلام، جعفربن الحسن(محقق حلی) ج3، ص 232؛ و نیز النهایه، 593؛ السرائر، ج ص 135؛ الارشاد الاذهان، ج 2، ص 115، جواهر الکلام، ج 36، ص 461 ـ 465.
6. سوره اعراف (7)آیه 31.
7. انوار نعمانیه، سید نعمت الله موسوی جازیری، ج 4، ص 163؛ المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی، ج 8ص 83، آمده که پزشک هارون الرشید از علی بن حسین بن واحد سئوال کرد.
8. غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد آمدی، ترجمه علی انصار، ج2، ص 484، فصل50، حدیث 4.
9. بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، جلد 77، ص 182.
10. این آمار مربوط به سال 1355 است.
11. ر. ک دشمنان بشر، ص 113، به نقل از «جان مایر» کارشناس تغذیه دانشگاه هاروارد.
12. ر. ک دشمنان بشر، ص 113، به نقل از «جان مایر» کارشناس تغذیه دانشگاه هاروارد.
13. نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 126، ص 183.
14. این آمار مربوط به سال 1374 ش است و اکنون به مراتب افزایش یافته است.
15. روزنامه ایران، چهارشنبه 25 خرداد، 1379.
16. همان چهارشنبه، 18 اردیبهشت، 1381، ش 6625
17. بحارالانوار، ج 75، ص 303.
 

منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 14و15