یکی از اسرار ناشناخته و حیرت انگیز عالم هستی، نعمت عقل و خرد است که خداوند متعال آن را به اشرف مخلوقات؛ یعنی انسان کرامت کرده است و این انسان است که در پناه همین موهبت الهی، خود را به کامل ترین درجات کمال می رسانند. و به وسیله عقل و خرد است که راه صحیح از غیر صحیح و رشد از بیراهه می شود؛ لذا رسیدن به ثواب و عقاب نیز از همین راه است.
با این حال، گاهی همین عقل در کار خود می ماند و در تشخیص راه صحیح و انتخاب شایسته، سخت دچار خطا و اشتباه می شود. اینجاست که طراح این نظام بی مانند، انسان ها را به بهره گیری از عقل های دیگران فراخوانده تا به درک بهتر و انتخاب شایسته تر برسند و دچار آسیب کمتر شوند و از مواهب خداوندی بیشتر استفاده کنند و این کار را «مشورت» نامیده است. از این روست که از پیامبر(ص) و مؤمنان خواسته به این اصل مهم و سرنوشت ساز کاملاً توجه کنند و آن را به کار بندند.
آیات شور و مشورت و ده ها حدیث، از ما خواسته اند تا در زندگی فردی و اجتماعی اساس کار خود را بر مشورت با افراد عالم، عاقل، متدین، خیرخواه، با تجربه و... تنظیم کنیم. باید این را نیز بدانیم که هرچه کار و تصمیم مهم تر باشد، جایگاه «مشورت» نمایان تر است.
از این رو، مدیران و مسئولان نظام که افتخار اداره کشور جمهوری اسلامی را دارند، بیش از هر کس دیگری به مشورت و مشاوره نیاز دارند. بر آنان لازم است که پیش از اجرای تصمیم های بزرگ، با اندیشه بیشتر نخست تمام عیوب کار را بررسی و آن گاه اقدام کنند و در این زمینه، هرگز به فکر و تصمیم خود تکیه
نکنند؛ چرا که«استبداد به رأی» جز نابودی خود و دیگران چیزی به دنبال نخواهد داشت.
در این نوشتار موضوع مشورت از ابعاد گوناگون بررسی شده، با امید به این که مطالعه این اثر ناچیز، راهی را پیش روی دل سوزان قرار دهد. ان شاء الله.
1. مشورت در نگاه قرآن کریم
قرآن کریم نه تنها در دو سوره به این امر مهم و حیاتی اشاره فرموده، بلکه سوره چهل و دوم نیز به همین نام اختصاص یافته است.
در خطاب خداوند به پیامبر(ص) گرامی اش، چنین می فرماید:
«و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الامر»(1)؛
«و اگر خشن و سنگ دل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب و در کارها با آنها مشورت کن.»
خداوند عزوجل در این آیه، از پیامبر(ص) می خواهد که در کارها با آنان مشورت کند؛ اگر چه در واقع خداوند با این بیان خواسته است از پیامبرش تقدیر و تشکر کند و بر این کار خوب و پسندیده اش صحه بگذارد. علامه طباطبایی می فرماید: خداوند در این آیه، این سیره حسنه و پسندیده پیامبر(ص) را امضا کرده است؛ چرا که آن حضرت پیش از نزول آیه، با یاران خود مشورت می کرد و در کار جنگ احد نیز با آنان مشورت کرده بود(2)؛ در حالی که این آیه از جمله آیاتی است که در خصوص جنگ احد بر پیامبر(ص) نازل شده است.(3)
خداوند متعال در سوره شورا نیز در ستایش مؤمنان، به برخی از کارهای خوب آنها اشاره فرموده، چنین می گوید:
«و الذین استجابوا لربهم و اقاموا الصلاةَ و امرهم شوری بینهم و مما رزقناهم ینفقون»(4)؛
«کسانی که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده، نماز را بر پا می دارند، و کارهایشان با مشورت در میان آنها انجام می گیرد، و از آنچه به آنها روزی داده ایم، انفاق می کنند.»
علامه طباطبایی در ذیل آیه مبارکه می فرماید: این آیه اشاره دارد که آنان اهل رشد و رسیدن به واقعیت هستند.(5)
پس معنی آیه چنین است: عزم و اراده و تصمیم مؤمنان برای انجام کاری، در پی شورایی است که در بین خود دارند.
با کنار هم نهادن این دو آیه، به روشنی دو نکته را می توان دریافت: اول اینکه پیامبر(ص) به شور و شورا و مشورت، اهمیت می داده و خداوند کار او را ستوده و از آن راضی بوده است. ثانیاً، مؤمنان اهل رشد نیز براساس شور و مشورت با یکدیگر به کاری اقدام می کنند. بنابراین اگر ما نیز به دنبال رشد و تکامل و پیشرفت در زندگی
باشیم، باید همانند پیامبر(ص) و مؤمنان عمل کنیم.
چرایی مشورت پیامبر(ص)
ممکن است به ذهن برخی این سؤال بیاید و بپرسند که: مگر در پیامبر(ص) خدا- العیاذ بالله- نقصی بوده است که با مشورت با دیگران، کامل می گشت و چگونه پروردگار به او دستور مشورت داده؛ در حالی که وی کامل ترین فرد عالم خلقت، بهترین انسان از نظر فکر و اندیشه، عاقل ترین انسان عالم وجود، تدبیر و تصمیم او محکم و رابطه او با خدا پیوسته برقرار بود و فرشتگان برای آوردن وحی بر آن حضرت نازل می شدند؟!
پاسخ می دهیم: بدون تردید این دستور برای خرسندی دل و تألیف قلوب مسلمانان و بالا بردن مقام یاران آن حضرت بود و اینکه امتش در این کار به وی اقتدا و از او پیروی بنمایند. و بدین جهت مشورت را در کارهای خود عیب و نقص ندانند، همچنین آنان را بدین کار امتحان و آزمایش نموده تا خالص از ناخالص جدا گردد.
2. مشورت در سیره پیامبر(ص)
گفتیم که خداوند دستور مشاوره به پیامبر(ص) داده بود و او براساس همین فرمان، با مسلمانان به مشورت می پرداخت که نمونه های آن در کتاب های سیره و تاریخ فراوان نقل شده است.
نمونه اول: جنگ بدر
واقدی در تاریخ خود درباره مشورت پیامبر(ص) در جنگ بدر می نویسد: گویند پیامبر(ص) همچنان به راه ادامه می داد. چون به نزدیکی بدر رسید، از آمدن قریش آگاهی یافت و سپاه را از آمدن قریش آگاه کرد و با مردم مشورت کرد و نظر ایشان را پرسید؛ از جمله مقداد برخاست و گفت: ای رسول خدا! برای انجام فرمان الهی برو! ما همراه تو هستیم. به خدا قسم، ما به تو سخن بنی اسرائیل به پیامبرشان را نمی گوییم که گفتند:«فاذهب انت و ربک فقاتلا إنا هاهنا قاعدون»(6)؛ «تو و خدایت بروید و خودتان جنگ کنید و ما اینجا درنگ کنندگانیم». بلکه می گوییم: تو و خدایت بروید و جنگ کنید و ما نیز همراه شما جنگ می کنیم....
پیامبر(ص)، برای مقداد آرزوی خیر کرد. آن گاه باز هم فرمود: ای مردم! آرای خود را بگویید. و مقصود آن حضرت، انصار بودند... . سعد بن معاذ برخاست و گفت: من از سوی انصار جواب می دهم. ای رسول خدا! گویا منظور تو ما هستیم؟ حضرت فرمود: آری. گفت: ممکن است شما برای انجام دادن کاری، با وحی الهی از کار دیگری منصرف شوی و به هر حال، ما به تو ایمان آورده و تو را تصدیق کرده ایم و گواهی می دهیم که هرچه آورده ای و بیاوری، حق است و پیمان های خود را به تو تقدیم داشته ایم که بشنویم و فرمان برداری کنیم. ای رسول خدا!
حرکت کن و سوگند به خداوندی که تو را به حق فرستاده است، اگر پهنای این دریا را طی کنی و در آن فرو روی، همه ما با تو خواهیم بود و آن را خواهیم پیمود، حتی اگر فقط یک نفر از ما باقی بماند!(7)
چون سعد از رایزنی فراغت یافت، پیامبر(ص) فرمود: در پناه برکت الهی حرکت کنید که خداوند یکی از دو طایفه( کاروان یا قریش) را به من وعده فرموده است. سوگند به خدا، گویی من هم اکنون به کشتارگاه های ایشان می نگرم.(8)
نمونه دوم: جنگ احد
واقدی در کتاب خود، درباره خواب پیامبر(ص) و مشورت آن حضرت با یاران خود درباره اینکه در مدینه با دشمنان بجنگند یا بیرون از آن، می نویسد: از محمود بن لبید برایم روایت کرده اند که می گفت: پیامبر(ص) بر منبر ظاهر شد و پس از ثنا و ستایش الهی چنین فرمود: ای مردم! من خوابی دیده ام. در خواب دیدم که گویی در زرهی محکم هستم و شمشیرم ذوالفقار از قبضه شکسته و شکاف برداشته است. دیدم گاو نری کشته شده و من قوچی را از پی خود می کشیدم.
مردم گفتند: آن را چگونه تعبیر می فرمایی؟ فرمود: آن زره محکم، شهر مدینه است. پس در همانجا بمانید، اما شکستن شمشیرم، اندوه و مصیبتی است که به من می رسد. گاوی هم که کشته شد، کشته شدن برخی از اصحاب من است. قوچی که از پی خود می کشیدم، دشمن و لشکر است که به خواست خدا آن را خواهیم کشت... . پس از آن، رسول خدا (ص)فرمود : دیدگاه خود را به من بگویید.(9)
جالب این است که برخی هم نظر با پیامبر(ص) بودند و برخی دیگر مانند جوان ها بیرون رفتن را به مصلحت می دیدند و هنگامی که دیدند پیامبر(ص) با لباس رزم از منزل بیرون آمد، همه آن کسانی که اصرار بر بیرون رفتن داشتند، پشیمان شده، گفتند: شایسته و درست نبود که ما بر کاری که پیامبر(ص) خلاف آن را اراده فرموده است، اصرار بورزیم. بدین جهت، گفتند: ای رسول خدا! در حد ما نیست که با شما مخالفت کنیم. پیامبر(ص) پاسخ فرمود: شما را به آن کار فراخواندم و سرپیچی کردید. اکنون سزاوار نیست که پیامبر(ص) جامه جنگی خود را از تن بیرون آورد تا اینکه خداوند میان او و دشمنانش حکم فرماید. آن گاه فرمود: به آنچه فرمان می دهم، توجه و از آن پیروی کنید. در پناه خدا راه بیفتید. اگر شکیبایی کنید، نصرت از آن شما خواهد بود.(10)
نمونه های دیگری نیز وجود دارد که در این نوشتار کوتاه نمی گنجد و علاقه مندان می توانند به کتاب های مربوطه مراجعه بفرمایند.
3. مشورت در سیره امامان
نمونه های مشاوره در سیره معصومان(ع) آن قدر فراوان است که بدون شک گردآوری شان کتاب بزرگی را تشکیل خواهد داد.
در سیره حسنه امامان (ع)می بینیم هم آنان با دیگران و هم یاران و پیروان در کارهای خود با آنان مشورت می کردند و هریک از این نمونه ها، درس بزرگی در زندگی فردی و اجتماعی ماست.
مشورت امیرمؤمنان(ع) پیش از صفین
نصربن مزاحم در کتاب خود از عبدالرحمان بن عبیدالله نقل کرده: وقتی که امیرمؤمنان اراده کرد تا به سوی شام حرکت کند، همه آنان را که از مهاجران و انصار همراه او بودند، فراخواند و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: همانا شما مردمی فرخنده رأی و نیکو شکیب و حق گو و مبارک کردار و درست فرمانید. ما آهنگ آن داریم که بر دشمن خویش و خصم شما، لشکر کشیم. از این رو، رأی مشورتی خود را به ما بازگویید.(11)
پس هاشم بن عتبه، عماربن یاسر، قیس بن سعد بن عباده و سهل بن حنیف از جای برخاسته، رأی و نظر امام را در این جهت تصویب و تأیید کردند.(12)
مشورت برای ازدواج
مورخان نوشته اند که امیرمؤمنان علی (ع)به برادرش عقیل- که عالم به انساب و اخبار عرب بود- فرموده بود: برای من زنی را که فرزندانی شجاع بیاورد، انتخاب کن. عقیل، فاطمه دختر حزام را معرفی کرد و گفت: در عرب شجاع تر از پدران او کسی را نمی شناسم.(13)
پس امیرمؤمنان(ع) طبق نظر و صلاح دید برادرش، با فاطمه کلابیه ازدواج کرد و چهار فرزند از او به دنیا آمدند که اولین آنها قمر بنی هاشم عباس بن علی بود و همه این چهار فرزند در کربلا به شهادت رسیدند.
مشورت امام صادق(ع) با فضیل
علامه مجلسی از کتاب محاسن برقی از فضیل نقل کرد که گوید: امام صادق(ع) درباره امری با من مشورت کرد. از روی تعجب عرض کردم: مگر می شود فردی مثل من طرف مشورت شما قرار گیرد؟! امام(ع) فرمود: آری، اگر طرف مشورت قرار بگیرید و از شما چنین کاری خواسته شود.(14)
مشورت امام کاظم(ع) با غلامان خود
حسن بن جهم گفت: روزی در خدمت امام رضا(ع) نشسته بودیم و یادی از پدرش حضرت موسی بن جعفر(ع) کردیم. امام رضا(ع) در تجلیل از مقام والای پدر فرمود: هرگز عقل و فکر و اندیشه او با دیگر خردها برابر نیست. گاه می شد که با غلامی از غلامان سیاهش مشورت می کرد. به او گفته شد: آیا تو با همانند این فرد مشورت می کنی؟! در پاسخ فرمود: اگر خدا بخواهد، بسا بر زبانش گشایشی حاصل می شود. امام رضا (ع)فرمود: گاهی در این مشاوره چیزی به او می گفتند و آن حضرت به آن عمل می کرد؛ مانند خرید ملک و باغ(15).
مشورت امام رضا(ع) با معمر بن خلاد
معمر بن خلاد گفت: یکی از پیشکاران حضرت امام رضا(ع) به نام سعد از دنیا رفت. امام(ع) به من فرمود: شخصی که دارای کمال و امانت است، به من معرفی کن. عرض کردم: من چنین کسی را به شما پیشنهاد کنم؟! حضرت مانند کسی که غضب کرده، فرمود: پیامبر(ص) با یاران خودش مشورت می کرد، سپس آنچه را که خدا می خواست، تصمیم می گرفت(16).
4. مشورت در گفتار معصومان(ع)
آنچه گذشت، سیره عملی پیامبر(ص) و اهل بیت مطهرش بود که نمونه هایی تقدیم حضورتان شد. اما مشورت در گفتار و سخن پیامبر(ص) و امامان، فراتر از آن است که به موضوع خاص و یا امام معصومی منحصر شود؛ چرا که در سخنان فراوانی به اهمیت مشورت و فواید آن و همچنین به ضرر و زیان ترک مشورت اشاره کرده و راهکارهای ارزشمندی برای حدود مشورت و صفات و ویژگی های مشاوران بیان داشته اند.
یک: اهمیت مشورت در گفتار معصومان
در بیان معصومان(ع)، «مشورت»، مشارکت در عقل و خرد دیگران شمرده شده است. روایات زیر نشان دهنده همین نکات است.
امیرمؤمنان(ع) می فرماید:
«الاستشاره عین الهدایة؛ (17) مشورت، چشم هدایت است.»
«لاظهیر کالمشاورة(18)؛ هیچ پشتیبانی بهتر از مشورت نیست.»
«لا مظاهرة أوثق من مشاورة(19)؛ پشتیبانی مطمئن تر از مشورت کردن نیست.»
«من شاور الرجال شارکها فی عقولها(20)؛ هرکس با دیگران مشورت کرد، در عقل های آنان شریک شد.»
گاهی معصومان (ع)برای تبیین مسئله مهمی، ناگزیر به تشبیه به امری دیگر می شوند. امام صادق(ع) نیز برای بیان اهمیت مشورت، آن را تشبیه به تفکر در خلقت آسمان ها و زمین کرده است که هرچه انسان در این دو بیشتر فکر و اندیشه کند، معرفت و یقینش به خدای متعال بیشتر خواهد شد. آن حضرت در حدیثی می فرماید:
«و مثل المشورة مع أهلها مثل التفکر فی خلق السموات و الارض و فنائهما و هما غیبان عن العبد، لأنه کلما قوی تفکره فیها غاص فی بحر نور المعرفه و ازداد بهما اعتباراً و یقیناً(21)؛ و مشورت با اهل آن همانند اندیشه در خلقت آسمان ها و زمین و از بین رفتن آن دو است؛ در حالی که این دو، غیب و پوشیده از بنده اند. به درستی که هر چه او بیشتر و عمیق تر در آن اندیشه کند، در دریای نور معرفت فرو رود و عبرت آموزی و یقینش به آن دو بیشتر گردد.»
دو: فواید مشورت
از مباحث گذشته به خوبی روشن شد که مشورت چه جایگاهی دارد و با به کارگیری این اصل اسلامی و سرنوشت ساز، بسیاری از مشکلات زندگی ما آسان و حل می گردد. معصومان(ع) در فواید مشورت نیز سخنان زیبایی فرموده اند که دقت در این گفتارها، راهکارهایی به دست ما می دهد.
1. پشیمان نخواهد شد
امام جواد(ع) از پدرانش از امیرمؤمنان (ع)نقل کرده که فرمود: وقتی که پیامبر(ص) مرا به یمن فرستاد، به من چنین سفارش فرمود:
«یا علی ما حار من استخار و لا ندم من استشار(22)؛ هیچ استخاره کننده ای، به حیرت نمی افتد و هرگز مشورت کننده، پشیمان نمی گردد.»
2. گمراه نمی گردد
از حکمت هایی که از امیرمؤمنان(ع) رسیده، این است که هرگز مشورت کننده، گمراه نمی گردد:«ما ضل من استشار»(23)؛
3. به موارد خطا پی می برد
بدون شک یکی از فواید مشورت، این است که انسان وقتی فکر و اندیشه خود را به دیگران عرضه می کند، به موارد نقص و خطای خود پی می برد و با بهره گیری از فکر دیگران، اندیشه اش تکمیل می گردد. امیرمؤمنان (ع)می فرماید:
«من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطأ(24)؛ آن کس که از افکار و آرای گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب شناسد.»
4. به کام خطرها نمی افتد.
خطرات وقتی انسان را احاطه می کند که بی گدار به آب بزند. آنجاست که هیچ چیز نمی تواند او را از خطر بیمه اش کند و این مشورت است که می تواند مایه نجاتش باشد. امیرمؤمنان (ع)می فرماید:
«و قد خاطر من استغنی برأیه؛(25) کسی که با رأی خود احساس بی نیازی کند، به کام خطرها افتد.»
5. به هلاکت نمی رسد
گاه یک فکر خام و یک کار ناپخته، انسان را تا مرز نابودی و هلاکت می کشاند، اما این مشورت است که می تواند او را از نابودی نجات دهد. امام صادق(ع) می فرماید:
«لن یهلک امرؤ عن مشورة؛(26) هیچ انسانی در پی مشورت به هلاکت نمی رسد.»
سه: ویژگی های مشاور
بسیاری از افراد و شخصیت ها، مایل هستند که برای حل مشکلات مردم طرف مشورت قرار گیرند، اما باید گفت که غالب مردم نه توان چنین کاری را دارند و نه رأی و نظرشان درست است؛ چرا که «مشاور» باید ویژگی های خاصی داشته باشد که بسیاری از مردم فاقد آنها هستند؛ اما ویژگی ها:
1. خدا ترس باشد
اولین ویژگی مشاور که در روایات معصومان(ع) به آن اشاره شده، خدا ترس بودن مشاور است. بدون شک این حالت، او را از خلاف واقع گفتن و یا خیانت به طرف مقابل باز می دارد. امام علی (ع)در این زمینه می فرماید:
«شاور فی حدیثک الذین یخافون الله(27)؛ با کسانی که در کارهایت مشورت کن که از خدا می ترسند.»
امام صادق(ع) همین سفارش را به سفیان ثوری فرموده، اظهار می دارد:«و شاور امرک الذین یخشون الله عز و جل»(28).
2. نامش محمد یا احمد باشد
همان گونه که پیامبر(ص)، رحمت و برکت برای عالمین است، نام مقدسش نیز سبب خیر و برکت در جوامع اسلامی است. از این رو، کسانی که این نام مقدس را دارند، براساس روایات، ویژگی خاصی پیدا می کنند؛ از جمله اینکه اگر با این گونه افراد مشورت شود، خداوند خیری در آن مشورت خواهد گذاشت. شیخ صدوق از حضرت رضا (ع)از پدرانش نقل کرده که رسول الله(ص) می فرماید:
«ما من قوم کانت لهم مشورة فحضر معهم من اسمه محمد أو حامد أو محمود أو أحمد فأدخلوه فی مشورتهم الا خیر لهم(29)؛ هر گروهی که برای مشورت گرد هم آمده باشند و فردی را که نامش محمد یا حامد یا محمود و یا احمد است در آن جمع حضور پیدا کرده، در مشورت همراه خود کنند، آنها به خیر و خوشی خواهند رسید.»
3. عاقل و خردمند باشد
ویژگی دیگر مشاور، این است که دارای عقل و خرد باشد؛ چرا که غیرعاقل چنین لیاقتی ندارد. امیرمؤمنان(ع) در سخن کوتاهی می فرماید:
«شاور ذوی العقول تأمن من الزلل و الندم؛(30) با خردمندان مشورت کن تا از لغزش و پشیمانی ایمن گردی.»
4. دین دار و با ورع باشد
دین داری و ورع نیز یکی از ویژگی های مشاور ذکر شده است. معلی بن خنیس از امام صادق(ع) نقل کرده که حضرت فرمود: چه چیز مانع شده که اگر یکی از شما کاری برایش پیش بیاید، با فردی عاقل که دارای دین و ورع باشد، مشورت کند؟! سپس فرمود: آری، اگر چنین کند، خداوند رسوایش نساخته و پیوسته مقامش را بالا می برد»(31).
5. دارای فکر و اندیشه باشد
شاید بسیاری از مردم برخی از صفات یک مشاور را داشته باشند، اما از عهده ارائه راه روشن و فکر درست، برنیایند. بنابراین نه تنها مشورت با این گونه افراد مشکلی را حل نمی کند، بلکه انسان را در دام مشکلات دیگری می اندازند. از این رو، امام صادق(ع) از پدرش نقل فرموده: به رسول خدا(ص) عرض کردند که حزم چیست؟ پیامبر(ص) فرمود:
«مشاورة ذوی الرأی و اتباعهم(32)؛ با افراد دارای رأی، مشورت و از آنان پیروی شود.»
6. راز نگهدار باشد
نگه داشتن راز و اسرار مردم، چیزی نیست که بتوان به سادگی از کنار آن گذشت. مشاور باید آبرو و حیثیت مشورت کننده را حفظ کند و اگر بر اسراری از زندگی مشورت کننده دست یافت، آنها را افشا نکند. امام صادق(ع) با بیان حدود مشورت، به این نکته نیز اشاره کرده و فرموده است:
«و الثالثة أن یکون صدیقاً مواخیاً... و إذا کان صدیقاً مواخیاً کتم سرک إذا اطلعته علیه؛ سوم آنکه مشاور، دوستی باشد که برادری خود را نشان داده است... که در این صورت، اگر بر راز تو آگاه شد، آن را پنهان می سازد.»(33)
7. خیرخواه باشد
ویژگی دیگر مشاور، خیرخواهی و ناصح بودن اوست. خیرخواهی او باعث می شود تا بهترین، مطمئن ترین و سالم ترین راه را به طرف مشورت کننده ارائه کند. جالب این است که در روایات فرموده اند مخالفت با نظر چنین شخصی، ضرر و زیان در پی دارد. امام صادق(ع) نقل می کند که رسول الله(ص) می فرماید:
«مشاورة العاقل الناصح رشد و یمن و توفیق من الله، فإذا أشار علیک الناصح العاقل فایاک و الخلاف فان فی ذلک العطب(34)؛ مشورت با شخص خردمند و خیرخواه، موجب رشد و خیر و برکت و توفیق الهی است. پس اگر فردی خیرخواه و خردمند در مقام مشاوره نظری به تو پیشنهاد کرد، بپرهیز از اینکه با او مخالفت کنی؛ چون سرپیچی، برابر با هلاکت و نابودی است.»
8. مورد قبول عقل و قلب باشد
برخی از انسان ها، اگرچه از نظر مقام علمی شخصیتی محترم اند و بدون شک بسیاری از امتیازات مشاور را نیز دارند، اما گاهی می شود که شخصیت و درک آنها در نزد مشورت کننده، مقبول نیست. از این رو، از رجوع به چنین افرادی منع شده است. امام صادق(ع) می فرماید:«و لا تشار من لا یصدقه عقلک و إن کان مشهوراً بالعقل و الورع، و إذا شاورت من یصدقه قلبک فلا تخالفه فیما یشیر به علیک و ان کان بخلاف مرادک(35)؛ با فردی که عقل تو او را باور نمی کند، مشورت نکن؛ اگر چه به عقل و ورع مشهور باشد. و اگر با کسی که قلب تو او را تصدیق کرده، مشورت کردی، هرگز با آنچه به تو می گوید مخالفت نکن، اگرچه نظرش برخلاف نظر و اراده تو باشد.»
چهار: نبایدهای مشورت
آنچه گذشت، بایدهایی بود که مشاور باید واجد آن باشد تا صلاحیت مشاوره را داشته باشد. علاوه بر آن، «نبایدهایی» وجود دارد که اگر در فردی پیدا شد، باید از مشاوره با او پرهیز کرد.
اینک به طور خلاصه آنها را مطرح می سازیم تا بدانیم چه کسی لیاقت مشاوره را ندارد.
1. پست و فرومایه نباشد
از جمله کسانی که نباید طرف مشورت قرار گیرند، افراد پست و بی لیاقت و فرومایه اند؛ کسانی که هرگز به دنبال تکریم شخصیت خود نیستند چه رسد به شخصیت دیگران. آنان نه گفتار درستی دارند و نه به وعده های خود وفا می کنند و نه خود و نه گفتار و کردارشان ارزشی دارد. از این روست که امام صادق(ع) به عمار ساباطی فرمود:
«ای عمار! اگر بخواهی که نعمت پایدار و همیشگی برایت بماند، و مروت برایت کامل گردد، و معیشتت اصلاح گردد، پس هیچ گاه با برده زر خرید و انسان های فرومایه مشورت نکن؛ چرا که اگر آنها را امین شمردی، خیانتت می کنند و اگر با تو سخن گویند به تو دروغ خواهند گفت و اگر مشکلی برایت پیش آید، یاری ات نمی کنند و اگر به تو وعده ای دادند، تصدیقت نخواهند کرد.»(36)
شاید علت اینکه که حضرت بنده زر خرید را استثنا کرده، این باشد که «برده»، فکر آزاد ندارد، بلکه او تابع مولای خویش است. بدین جهت نه می تواند از پیش خود به کسی وعده ای بدهد و نه کسی را آزادانه و بدون مشورت مولی یاری کند. البته ممکن است مقصود امام، بنده دنیا باشد؛ یعنی کسی که پول و مقام های دنیوی، او را کر و لال و کور کرده است و به چنین فردی هرگز نمی شود اعتماد کرد.
2. استبداد رأی نداشته باشد
بنا به تعبیر معصومان، برخی از مردم در رأی خود مستبدند؛ یعنی به سخن هیچ کس گوش نمی دهند و همیشه می خواهند که حرف خود را بر کرسی بنشانند. نباید این دسته از انسان ها طرف مشورت قرار گیرند؛ چرا که فکر می کنند فقط نظر خودشان صحیح است و غیر از این را هم نمی پذیرند. اینان، هم خود را به هلاکت می اندازند و هم دیگران را. امام صادق(ع) می فرماید:
«و لا تشر علی المستبد برأیه: با کسی که استبداد رأی دارد، هیچ گاه مشورت مکن.»(37)
3 و 4 و 5، ترسو و حریص و بخیل نباشد
از جمله سفارش های پیامبرخدا(ص) به امیرمؤمنان (ع)این است:
«ای علی! هیچ گاه شخص ترسو و زبون را طرف مشورت خود قرار مده؛ چرا که راه را بر تو سخت و تنگ می کند. همچنین با بخیل مشورت نکن؛ زیرا تو را به آرزویت نمی رساند. و با شخص حریص هم مشورت نکن؛ چرا که دنیاطلبی را نزدت خوب جلوه می دهد. ای علی! بدان که ریشه ترس و بخل و حرص، یکی است و جامع تمام اینها سوء ظن است.»(38)
6و 7و 8 کم عقل و رنگارنگ و لجوج نباشد
امام صادق(ع) به چند چهره دیگر اشاره فرموده که نباید با آنان مشورت کرد. آن حضرت می فرماید:
«و لا تشر علی مستبدّ برأیه و لا علی وغد و لا علی متلوّن و لا علی لجوج(39)؛ هرگز با مستبد در رأی و ضعیف الرأی یا ضعیف العقل و متلون و انسان یک دنده و لجوج، مشورت مکن.»
پی نوشت ها :
1. آل عمران/159.
2. المیزان فی تفسیر القرآن، ج4، ص 56.
3. همان.
4. شوری/38.
5. المیزان، ج18، ص 63.
6. مائده/ 29.
7. مغازی واقدی، ج1، ص 36.
8. همان.
9. همان، ص 155.
10. همان.
11. صفین، نصربن مزاحم، ص 92؛ پیکار صفین، ص 130.
12. بحارالانوار، ج 32، ص 397.
13. قصه کربلا، ص 346؛ ابصار العین، ص 56.
14. بحارالانوار، ج75، ص 101.
15. همان.
16. همان.
17. نهج البلاغه، ص 674، حکمت 211.
18. همان، ص 636، حکمت 54.
19. همان، ص 650، حکمت 113.
20. همان، ص 664، حکمت 161.
21. بحارالانوار، ج75، ص 103.
22. همان، ص 100؛ امالی طوسی، ج1، ص 135؛ کشف الغمه، ج2، ص 345.
23. غررالحکم، ص 736.
24. نهج البلاغه، حکمت 173.
25. همان، حکمت 211.
26. بحارالانوار، ج75، ص 101؛ محاسن برقی، ص 601.
27. امالی صدوق، ص 182.
28. بحارالانوار، ج 75، ص 98.
29. عیون اخبارالرضا، ج2، ص 29.
30. غررالحکم، ص 448.
31. بحارالانوار، ج75، ص 102.
32. همان، ص 100.
33. همان، ص 102.
34. همان.
35. همان، ص 103.
36. علل الشرایع، ج2، ص 245.
37. بحارالانوار، ج75، ص 105، به نقل از اعلام الدین.
38. علل الشرایع، ج2، ص 246.
39. بحارالانوار، ج75، ص 104، به نقل از کتاب الدرة الباهره.
منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره 77.