تفسیر علمی قرآن از دیدگاه مفسران شیعه (۶)

14.آیت الله سبحانی
 

ایشان از علما و مفسران معاصر شیعه و دارای تألیفات متعدد، از جمله تفسیر موضوعی منشور جاوید هستند. ایشان از افرد معتدل در تفسیر علمی محسوب می شوند و در مورد شرایط مفسر می فرمایند: «آگاهی از بینش های فلسفی و علمی مایه ی شکوفایی ذهن و سبب برداشت های ارزنده ای از قرآن می گردد(منظور، شرایط تفسیر قرآن به معنای واقعی است). امروز بشر، گام های بس بلندی پیرامون شناخت زمین، کیهان، حیوان و انسان برداشته و افق های بس تازه ای در روان شناسی و جامعه شناسی کشف کرده. درست است که نمی توان گفت تمام آنچه را که در این مقوله، گفته و ترسیم کرده است، صحیح است، ولی آگاهی از چنین کشفیات علمی، سبب تقویت دماغ فلسفی و علمی انسان می گردد و مایه شکوفایی ذهن مفسر می شود و به او توان خاصی می بخشد که از قرآن به صورت کامل تری بهره بردارد. مقصود این نیست که به کمک فلسفه ی یونان و یا اسلامی و یا به کمک علوم جدید، به تفسیر قرآن بپردازیم و قرآن را بر این افکار غیر مصون از خطا تطبیق کنیم، زیرا یک چنین کاری، جز تفسیر به رأی که عقلاً و شرعاً ممنوع است، نتیجه ی دیگری ندارد»(سبحانی، 1371، ص315).
ایشان در جای دیگری می فرماید: «ظواهر غیر قابل انکار قرآن، این است که انسان را از گل آفریده و حلقه هایی در این میان وجود ندارد، ولی با این همه، هر گاه
فرضیه ی تحول انواع در آینده رنگ علمی به خود گرفت و روی دلایل قطعی و روشن، ثابت شد که انسان کنونی پس از تحولات جوهری و تبدلات نوعی، موجود دو پا و صاحب نفسی ناطقه شده است و این ثبوت به مرحله ای رسید که مسئله ی تحول انواع را در شمار مسایل قطعی و روشن که جای هیچ گونه انکار نباشد، وارد ساخت، در این صورت ظواهر قرآن طوری نیست که قابل تأویل و تفسیر نباشد؛ زیرا می توان گفت: اینکه خداوند فرموده انسان را از گل آفریده است، هرگز منافات ندارد که میان گل و انسان شدن، مراحلی بوده که خداوند به آنها اشاره یا تصریحی نفرموده است و هرگز سکوت، دلیل بر نبودن واسطه نیست»(سبحانی، [بیتا]، ص21).
ایشان در کتاب برهان رسالت در مورد جاذبه ی عمومی، کرویت زمین، حرکت زمین و اجرام سماوی و زوجیت گیاهان، به قرآن و علم اشاره می کند و بای اعجاز قرآن به آنها استدلال می نماید(سبحانی، 1398ق، ص253ــ 283)؛ همچنین در کتاب منشور جاوید(نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی) در موارد متعدد، نظریه های علمی و مکاتب جدید غربی را متعرض شده اند؛ برای مثال در بحثی پیرامون انسان تحت عنوان «نظریه های طرح مستقل و طرح مشترک در آفرینش انسان» به بررسی خلقت انسان و نظریه ی تکامل و رد و ایراد آن می پردازند(سبحانی، 1401ق، ج4، ص191)؛ پس ایشان هر چند با تطبیق قرآن، بر علوم جدید مخالف است، اما بر لزوم استفاده از کشفیات علمی در تفسیر قرآن تأکید می کند(پس ظاهراً با استخدام علوم در فهم قرآن، موافق است)و این تفصیل در تفسیر علمی محسوب می شود.

15.دکتر محمد صادقی
 

وی از مفسران معاصر شیعه و صاحب کتاب های متعددی از جمله الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة است که در سی مجلد چاپ شده است و نیز کتابی به نام ستارگان از نظر قرآن دارند.
در تفسیر الفرقان، در موارد متعددی از مطالب علمی جدید برای روشن کردن معنای آیات قرآن استفاده شده است؛ برای مثال ذیل آیه ی شریفه ی «قل ءإنّکم لتکفرون بالّذی خلق الأرض فی یومین و ...»(فصلت:9ــ 12) کوشش دارد اثبات کند زمین از خورشید جدا نشده است و این نظریه ی علمی را رد می کند و با ذکر نظریات علمی درباره ی پیدایش زمین، آخرین نظریه را که محال بودن جدا شدن زمین از خورشید است، می پذیرد(صادقی تهرانی، 1408ق، ج24،ص26ــ 28).
همچنین ذیل آیه ی شریفه ی «ألم نجعل الأرض کفاتاً»(مرسلات:25) حرکت زمین و نیروی جاذبه ی آن را از آیه استفاده می کند و می گوید: «این دو اصل را قرآن کریم، قرن ها قبل از کپرنیک و نیوتن کشف کرده بود». وی سپس شرحی راجع به نیروی جاذبه و ... می دهد(همان ،ج29،ص341).
اما ایشان در گفت وگو با ما، قائل به تفصیل در تفسیر علمی شدند و تفسیر علمی را که منجر به تطبیق شود رد کردند.

16.تفسیر قرآن مهر
 

این تفسیر توسط محمد علی رضایی اصفهانی با همکاری جمعی از پژوهشگران قرآنی(7) طی ده سال (1377ــ 1387ش) نگاشته شد و در سال های 1385ــ 1387ش در 22
جلد منتشر شد. رویکرد این تفسیر، اجتماعی و مخاطب آن نسل جوان است.
در مقدمه ی جلد اول این تفسیر، مسئله تفسیر علمی به صورت مفصل مطرح شده است و برخی گونه های تفسیر علمی، یعنی استخراج همه ی جزئیات علوم از قرآن و تحمیل نظریه های علمی بر قرآن مردود اعلام شده و گونه استخدام علوم در فهم وتفسیر قرآن و نظریه پردازی های علمی و جهت دهی به مبانی علوم انسانی با استفاده از قرآن مطرح شده و با رعایت ضوابط تفاسیر معتبر پذیرفته شده، سپس مبانی تفسیر علمی توضیح داده شده است(رضایی اصفهانی، 1387، ج1، ص291ــ 102).
یعنی نگارندگان این تفسیر، قائل به تفصیل در تفسیر علمی شده اند و تفسیر قرآن بر اساس یافته های قطعی یا اطمینان آور علوم تجربی را با شرایطی پذیرفته اند؛ از جمله اینکه مطالب علمی با ظواهر قرآن سازگار باشد و منتهی به تحمیل نظریه های علمی بر قرآن و تفسیر به رأی نشود.
در این تفسیر، چند مورد از آیات علمی قرآن به عنوان اعجاز علمی مطرح شده است؛ از جمله: آیه 2 سوره رعد و آیه 10سوره لقمان در مورد نیروی جاذبه عمومی، آیات 37ــ 40 سوره یس در مورد حرکت های خورشید و آیات 5 سوره حج و 12 سوره مؤمنون در مورد چینش مراحل خلقت انسان و آیه 12 سوره حجر در مورد لقاح ابرها و گیاهان و آیه 49 سوره ذاریات در مورد زوجیت عام موجودات.
در این تفسیر، علاوه بر تفسیر علمی ذیل آیات مربوط، به نظریه پردازی های علمی قرآن، یعنی بیان حقایق علمی در قرآن که هنوز توسط علم جدید کشف نشده، اشاره شده است؛ از جمله: «نظریه ی وجود موجودات زنده در آسمان ها». این نظریه از برخی آیات قرآن همچون آیه ی 29 سوره ی شوری قابل استفاده است که
می فرماید: «و من آیاته خلق السّماوات و الأرض و ما بثّ فیهما من دابّةٍ»: و از نشانه های اوست آفرینش آسمان ها و زمین و آنچه از جنبندگان در آنها منتشر ساخته است.
برخی نشانه های کیهان شناختی برای وجود موجودات زنده و با شعور در کرات دوردست ادعا شده است، اما کیهان شناسان هنوز نظریه ی قطعی در این زمینه ابراز نکرده اند و چیزی ثابت نشده است؛ ولی این مطلب را می توان به عنوان یکی از نظریه های علمی برگرفته از قرآن، مبنای تحقیقات تجربی کیهان شناختی وسیع قرار داد(ر.ک: تفاسیر قرآن ذیل آیه 29 شوری مثل نمونه؛ الجواهر و قرآن و علوم امروز).
نظریه ی گسترش آسمان ها: این دیدگاه از برخی آیات قرآن، همچون آیه ی 47 سوره ی ذاریات استفاده می شود که می فرماید: «و السّماء بنیناها بأیدٍ و إنّا لموسعون»: و ما آسمان را با دست(قدرت) بنا کردیم و همواره آن را گسترش می دهیم.
در مباحث علمی فیزیک کیهانی دو دیدگاه در مورد آسمان ها وجود دارد: «یکی دیدگاه انبساط جهان ودیگری دیدگاه انقباض جهان(ر.ک: هاوکینگ، [بی تا]، ص 58) و برای هر کدام شواهدی مطرح گردیده، ولی اثبات نشده است. از آیه ی فوق، دیدگاه انبساط جهان قابل برداشت است(ر.ک: رضایی اصفهانی، 1380، ج1، ص142به بعد)و می تواند به عنوان یک نظریه ی علمی قرآنی، مبنای تحقیقات کیهان شناسی قرار گیرد»(رضایی اصفهانی، 1387، ج1، ص 95).
همچنین در این تفسیر، به جهت دهی قرآن، به مبانی علوم انسانی اشاره کرده، از آن با عنوان نظریه پردازی های علمی قرآن در زمینه علوم انسانی یاد می کند و می نویسد: «نظریه پردازی های قرآن در زمینه ی علوم انسانی، مثل مبانی مدیریت در قرآن، مبانی و اصول اقتصاد در قرآن، مبانی سیاست در قرآن و مبانی اصول علوم تربیتی در قرآن، اگر اینگونه موارد به خوبی مورد توجه و کاوش قرار گیرد،
می تواند انقلابی در جهان علوم انسانی پدید آورد و چهره ی جهانی را در قرن بیست و یکم تغییر دهد و به سلطه ی فرهنگی غرب بر شرق پایان بخشد؛ برای نمونه، از آیات قرآن، خدا محوری استفاده می شود؛ یعنی خدا سرچشمه و منتهای سیر همه ی موجودات است: «انا لله وإنّا إلیه راجعون»(بقره:156)، و اصولاً ارزش کارها به رنگ الهی «صبغة الله»(بقره:135) و در راه خدا بودن است، در حالی که مبنای علوم انسانی جدید، انسان محوری است که این مطلب در علوم انسانی، به ویژه علوم تربیتی و علوم سیاسی تأثیر بسیاری دارد و جهت خاصی به آنها می دهد.
مبنای اقتصاد اسلامی نیز اقتصاد بدون ربا است، در حالی که اقتصاد جدید غرب بر اساس سیستم ربا، به ویژه در بانکداری، شکل گرفته است. اگر این مبنای قرآنی در بانکداری جاری شود، به سیستم جدیدی رهنمون می شویم.
علوم سیاسی جدید نیز در غرب بر اساس جدایی دین از سیاست و امور دنیوی(سکولاریسم) بنیان نهاده شده است، در حالی که سیاست در قرآن، بر مبنای دخالت دین در سیاست پایه گذاری شده است؛ از این رو بسیاری از آیات قرآن، مسایل حکومتی و اصول سیاست خارجی و قوانین صلح و جنگ و .. را بیان می کند(همان، ص 98).

نتیجه
 

مفسران شیعه در طول هزار سال گذشته، به تفسیر علمی قرآن به صورت های مختلف توجه کرده اند: گاهی اشارات علمی قرآن را توضیح داده اند و گاهی دیدگاه های دانشمندان علوم را به استخدام فهم و تفسیر قرآن در آورده اند و در عصر اخیر به جهت دهی و نظریه پردازی های علمی قرآن توجه کرده اند؛ ولی غالباً از افراط در این روش، یعنی استخراج جزئیات علوم از قرآن و تحمیل
نظریه های علمی بر قرآن پرهیز کرده اند؛ آفتی که در تفاسیر علمی مثل الجواهر، طنطاوی و تفسیر سر سید احمد خان هندی و مانند آنها و الجواهر غزالی زیاد دیده می شود.
مفسران معاصر شیعه، به تفصیل در تفسیر علمی قرآن توصیه کرده اند؛ یعنی در جایی تفسیر علمی قرآن را جایز شمرده اند که یافته های علوم تجربی قطعی باشد و یا مطلب علمی به صورت احتمالی به قرآن نسبت داده شود و همه ی اینها، مشروط به آن است که ظاهر آیه مورد نظر، بر مطلب دلالت داشته باشد و مستلزم تحمیل بر قرآن نباشد؛ همان طور که تلاش برای استخراج همه ی جزئیات علوم از قرآن، ره به جایی نمی برد و مبنای استدلالی آن مخدوش است.
منابع:
1.ابوحجر، احمد عمر؛ التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان؛ بیروت: دارقتیبة، 1411ق/1991م.
2.ادبلاکر، اریک؛ فیزیک نوین؛ ترجمه بهروز بیضائی؛ تهران: قدیانی، 1370.
3.الحبال و مرعی الجواری، محمد جمیل و مقداد؛ العلوم فی القرآن؛[بی جا]:[بی نا]، [بی تا]
4.الخولی، امین؛ مناهج تجدید [بی جا]:[بی نا]، [بی تا].
5.الصدر، محمد باقر؛ اقتصادنا؛ قم: المجمع العلمی للشهید الصدر، 1408ق.
6.بلاغی؛ محمد جواد؛ آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ چ2، تهران: کتابفروشی وجدانی، [بی تا].
7.حلبی، علی اصغر؛ تاریخ نهضت های دینی سیاسی معاصر؛ تهران: بهبهانی، 1371.
8.ذهبی، محمد حسین؛ التفسیر و المفسرون؛ قاهره: دارالکتب الدینیه، 1381.
9.رازی، ابوالفتوح؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن؛ مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1374.
10.رستگار جویباری، یعقوب الدین؛ تفسیر البصائر؛ قم: انتشارات رستگار جویباری، 1413ق.
11.رضایی اصفهانی، محمد علی؛ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن؛ رشت: کتاب مبین،1380.
12.ــــــــ؛ تفسیر قرآن مهر؛ پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، 1387.
13.ــــــــ؛ در آمدی بر تفسیر علمی قرآن، قم: اسوه، 1376.
14.ــــــــ؛ منطق تفسیر قرآن(2): روش و گرایش های تفسیر قرآن؛ قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.
15.رفیعی محمدی، ناصر؛ تفسیر علمی قرآن؛2ج، تهران: فرهنگ گستر، 1379.
16.رومی، فهد بن عبدالرحمن بن سلیمان؛ اتجاهات التفسیری فی القرن الرابع عشر؛ الطبعة الاولی، ج3، عربستان سعودی:[بی نا]، 1407ق.
17.زرکشی، بدر الدین محمد بن عبدالله؛ البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفة، 1410ق.
18.سبحانی، جعفر؛ برهان رسالت؛ تهران: کتابخانه صدر، 1398ق.
19.ـــــــــ؛ تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن؛ تنظیم سید هادی خسرو شاهی؛ قم: مؤسسه امام صادق(ع)، نشر توحید، 1371.
20.ـــــــــ؛ داروینیسم یا تکامل انواع؛ قم، انتشارات توحید، [بی تا].
21.ـــــــــ؛ منشور جاوید؛ قم: انتشارات اسلامی، 1401ق.
22.شریعتی، محمد تقی؛ تفسیر نوین؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1335.
23.صادقی تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، الطبعة الثانیه، تهران: فرهنگ اسلامی، 1408ق.
24.صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا)؛ تفسیر القرآن الکریم؛ قم: بیدار 1366.
25.صدوق، ابوجعفر محمد؛ الامالی، تهران: کتاب فروشی اسلامیه، 1380.
26.طالقانی، سید محمود؛ پرتوی از قرآن؛ تهران: انتشار، 1348.
27.طباطبایی، محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ الطبعة الثانیه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1397ق.
28.طبرسی؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: المکتبة الاسلامیه، 1395ق.
29.طیب، سید عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ ج3، تهران: اسلام، 1366.
30.عبدالرحمن العک، شیخ خالد؛ اصول التفسیر و قواعده؛ الطبعة الثالثه، بیروت: دارالنفائس، 1414ق.
31.علوی مهر، حسین؛ روش ها و گرایش های تفسیری؛ قم: اسوه، 1381.
32.عمید زنجانی، عباسعلی؛ مبانی و روش های تفسیری؛ چ4، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366.
33.غزالی، محمد؛ الجواهر؛[بی جا]:[بی نا]،[بی تا].
34.کاشانی، ملافتح الله؛ تفسیر منهج الصادقین؛ تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1364.
35.نوفل، عبدالرزاق؛ القرآن و العلم الحدیث؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1393ق.
36.مجله پیام قرآن: ویژه نامه دارالقرآن آیت الله العظمی گلپایگانی(مجموعه سخنرانی ها)، 1360.
37.مشکینی اردبیلی، علی؛ تکامل در قرآن؛ ترجمه حسینی نژاد؛ تهران: فرهنگ اسلامی، [بی تا].
38.معرفت، محمد هادی؛ التمهید فی علوم القرآن؛ قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه، 1367.
39.مغنیه، محمد جواد؛ تفسیر الکاشف؛ الطبعة الثالثه، بیروت: دارالعلم للملایین، 1981م.
40.مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر به رأی ؛ چ7، قم: مطبوعاتی هدف،1367.
41.ـــــــــ؛ تفسیر نمونه؛ چ26، تهران: دارالکتب الاسلامیة،1364.
42.ـــــــــ؛ قرآن و آخرین پیامبر؛ چ2، تهران: دارالکتب الاسلامیه، [بی تا].
43.مؤدب، سیدرضا؛ روش های تفسیر قرآن؛ قم: دانشگاه قم،1380.
44.هاوکینگ، استفن؛ تاریخچه زمان؛ ترجمه دادفرما؛ تهران: کیهان، [بی تا].
45-Encuclopadia of the Quran V:2

پی نوشت ها :
 

1.از جمله: شهید غلامعلی همایی، حسین شیرافکن، محمد امینی، محسن اسماعیلی، محسن ملا کاظمی، محمد رضا احمدی، نیک زاد، و با نظارت علمی حضرت علامه معرفت و با بهره مندی از مشاوره آقایان دکتر مؤدب و دکتر آذربایجانی.
 

منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره 26.