تفسیر علمی قرآن از دیدگاه مفسران شیعه (۲)

مفهوم شناسی تفسیر علمی
 

در مورد مفهوم علم و تفسیر علمی، دیدگاه های مختلفی وجود دارد که در ادامه به صورت مختصر، به برخی از آنها اشاره می کنیم.
مقصود از تفسیر، فهم معانی و مقاصد آیات قرآن است(طباطبائی، 1397ق، ج1، ص7 «مقدمه») و منظور از علم در این جا، علوم تجربی است که به دو شاخه ی علوم طبیعی (همچون فیزیک، شیمی، پزشکی، کیهان شناسی و ...)و علوم انسانی (همچون جامعه شناسی، روان شناسی و ...) تقسیم می شود؛ اما صاحب نظران تعریف های متعددی در مورد تفسیر علمی ارائه کرده اند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
دکتر ذهبی در مورد تعریف تفسیر علمی می نویسد: «مقصود ما از تفسیر علمی، آن تفسیری است که اصطلاحات علمی را بر عبارات قرآن حاکم می کند و تلاش می نماید علوم مختلف و نظریات فلسفی را از قرآن استخراج سازد»(ذهبی، 1381، ج2، ص474).
البته ایشان تفسیر علمی را اعم از تفسیر فلسفی دانسته است، در حالی که بنا بر تعریف مشهور، این دو روش تفسیری از هم جداست، و دراین جا، علوم تجربی در برابر علوم عقلی(مثل فلسفه)مقصود است.
همچنین ایشان به دو قسم از تفسیر علمی، یعنی «تحمیل نظریه ها بر قرآن» و «استخراج علوم از قرآن» اشاره کرده است؛ در حالی که چنانچه قبلاً اشاره شد، قسم سومی از تفسیر علمی نیز وجود دارد که همان «استخدام علوم در فهم قرآن» است.
آقای امین الخولی در مورد تعریف تفسیر علمی می نویسد: «آن تفسیری است که طرفداران آن اقدام به استخراج همه ی علوم قدیم و جدید از قرآن می کنند و
قرآن را میدان وسیعی از علوم فلسفی، انسانی، در زمینه پزشکی، کیهان شناسی و فنون مختلف... می دانند و اصطلاحات علمی را بر قرآن حاکم می کنند و می کوشند این علوم را استخراج کنند» (امین الخولی، [بی تا]، ص287 به نقل از سید محمد ایازی).
این تعریف نیز بر دو قسم تفسیر علمی، یعنی استخراج علوم از قرآن و تحمیل نظریات بر قرآن اشاره کرده است، اما به قسم سوم، یعنی استخدام علوم در فهم قرآن اشاره نکرده است.
آقای راترود ویلانت نیز در دایرة المعارف قرآن لیدن در مقاله ی «تفسیر قرآن در دوره جدید» در تعریف تفسیر علمی، بر استخراج از قرآن تأکید می کند و می نویسد: «تفسیر علمی باید در پرتو این فرض درک شود که تمام انواع یافته های(دستاوردهای)علوم طبیعی جدید، در قرآن پیش بینی شده است و اینکه می توان قرائن و شواهد روشن بسیاری نسبت به آنها در آیات قرآن کشف نمود؛ یافته های علمی از کیهان شناسی کوپرنیکی گرفته تا خواص الکتریسته و از نظم و ترتیب انفعالات شیمیایی تا عوامل امراض عفونی، همه از پیش در قرآن مورد تأیید قرار گرفته است».(Rotraud wielandt, Exegesis of the Quran; Early Modem and contemporary. Hn Encyclopadia of the Quran v:2,PP.124-141).
عبدالرحمن العک نیز تفسیر علمی را اینگونه تعریف می کند: «این تفسیر در اصل برای شرح و توضیح اشارات قرآنی است که به عظمت آفرینش الهی و تدبیر بزرگ و تقدیر او اشاره دارد»(عبدالرحمن العک، 1414ق، ص217)؛ البته این تعریف تا حدودی به مقصود اصلی تفسیر علمی نزدیک شده است و از تعریف آن به صورت استخراج و تحمیل، دوری گزیده است.
با این حال در تعریف بالا، روشن نشده است علوم قطعی یا نظریه های ظنّی در تفسیر علمی استفاده خواهد شد.
دکتر فهد رومی نیز در تعریف تفسیر علمی می نویسد: «مراد از تفسیر علمی، اجتهاد مفسّر در کشف ارتباط بین آیات وجودی قرآن کریم و اکتشافات علم تجربی است؛ به طوری که اعجاز قرآن آشکار شود و ثابت گردد که آن [از طرف خدا] صادر شده و صلاحیت برای همه ی زمان ها و مکان ها دارد» (رومی، 1407ق، ج2، ص549).
دکتر رفیعی نیز پس از بیان تعریف های مختلف و نقد و بررسی آنها، تعریف فوق را مناسب تر معرفی می کند(رفیعی محمدی، 1379، ج1، ص140).
بنابراین می توان نتیجه گرفت: روش تفسیر علمی قرآن، دارای گونه ها و اقسام مختلف است که بر اساس آنها، تعریف های متفاوتی از آن ارائه شده است گاهی با عنوان استخراج علوم از قرآن و گاهی با عنوان تحمیل مطالب علمی بر قرآن، از آن یاد شده است؛ اما مقصود ما در این نوشتار همان «استخدام علوم در فهم بهتر آیات قرآن است؛ یعنی منبع علوم تجربی قطعی، به عنوان ابزاری برای تفسیر و توضیح اشارات علمی آیات قرآن درآید و در این راستا، تمام معیارها و ضوابط تفسیر صحیح، رعایت شود و هیچ تحمیل یا استخراجی صورت نپذیرد»(برای توضیح بیشتر نک: رضایی اصفهانی، 1376، ص274و ص378).

پیشینه
 

در مورد مباحث نظری تفسیر علمی، در حوزه مذهب شیعه، کتاب های مستقلی نگاشته شده است؛ از جمله قرآن و علوم طبیعت، دکتر مهدی گلشنی؛ تفسیر علمی قرآن، دکتر ناصر رفیعی و درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، که به مباحث تاریخی تفسیر علمی و رابطه ی قرآن و علم و قلمرو تعارض های ادعایی و راهکارهای آنها پرداخته اند.
در مورد مصادیق تفسیر علمی در تفسیرهای شیعه نیز به برخی مصادیق تفسیر علمی اشاره شده است ــ که در ادامه مقاله خواهد آمد ــ البته در میان این تفاسیر، بیشترین مباحث تفسیرهای علمی را می توان در تفسیر نمونه، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، تفسیر پرتوی از قرآن، آیت الله طالقانی و تفسیر الفرقان، دکتر صادقی یافت.
البته تک نگاری های متعددی نیز به مصادیق تفسیر علمی در زمینه ی علوم مختلف پرداخته اند، از جمله: الاسلام و الهیئة، سید هبة الدین شهرستانی(1369ق) که در زمینه ی آیات نجومی قرآن مطالب بسیاری دارد؛ التمهید (ج6) علامه معرفت (1385ش)؛ باد و باران در قرآن و مطهرات در اسلام، مهدی بازرگان؛ قرآن و علوم امروزی، یدالله نیازمند شیرازی؛ فلسفه احکام، احمد اهتمام(1346ش)؛ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، دکتر پاک نژاد؛ هفت آسمان، محمد باقر بهبودی؛ تکامل در قرآن، آیت الله علی مشکینی، نظریه تکامل، آیت الله سبحانی؛ نظریه تکامل از دیدگاه قرآن، مسیح مهاجری؛ خلقت انسان، دکتر یدالله سحابی؛ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی؛ قرآن و کیهان شناسی، عیسی مسترحمه؛ شگفتی های پزشکی قرآن، حسن رضا رضایی؛ قرآن و بهداشت روان، دکتر احمد صادقیان و قرآن و ریاضیات، سید مرتضی علوی. همان طور که بیشتر اشاره شد، در مورد تفسیر علمی در خصوص مفسران شیعه، تاکنون کتاب و مقاله ی مستقلی به دست نیامده است.
البته پیشینه تفسیر علمی در میان برادران اهل سنت نیز طولانی است که بیان آنها از موضوع این نوشتار خارج است(ر.ک: ابوحجر، 1411ق/ رفیعی، 1379/ رضایی اصفهانی، 1376).
منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره 26.