هنر و جلوه های هنری قرآن کریم

در قرآن مطلبی که مستقیماً به هنر اشاره ای داشته باشد نیست ولی با توجّه به سوره ها و آیه های آن، قرآن سراسر از هنر است. و مصداقاً به هنر می پردازد و چه بسا به آن جهت می دهد. مثلاً در مورد شعر که قرآن «شعر عرب را به عنوان هنر محکوم نمی کند، چرا که همین هنر اگر در اختیار افراد مؤمن و صالح قرار گیرد ارزشمند و به سود جامعه و مورد ستایش و تکریم است»[1]و در قرآن کریم آن دسته از شاعرانی مورد سرزنش هستند که پیشوای گمراهی می باشند و آن شاعرانی که به خدا ایمان آورده و عمل نیکو انجام می دهند و همیشه به یاد خداوند هستند از آن گروه استثنا می باشند.[2]

و به همین خاطر است که اسلام از آغاز در قالب هنر ارائه شد چون در آن زمان شاعران و سخنوران توانا و قدرتمند، فراوان بودند، قرآن در بلندترین، عالی ترین و کامل ترین شکل بیان هنری بر سینه محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ فرود آمد. قرآن از لحاظ زبان هنری بی نظیر و استثنائی است و یکی از وجوه اعجاز و ماندگاری آن همین قالب هنری آن است.[3]

هنر صوت در قرآن

عالی ترین هنر در پیوند با صوت و صدا در اسلام تلاوت قرآن است. گرچه هرگز نام موسیقی بر آن اطلاق نشده، تلاوت قرآن با صدای خوش همواره مورد ستایش پیشوایان دین قرار گرفته است.[4] و در خود قرآن نیز تأکید شده که آن را به لحنی خوش و با حالت ترتیل بخوانید.[5]

هنر بیان در قرآن

خداوند در سوره مبارکه الرحمن می فرماید: «انسان را آفرید و به او بیان و سخن گفتن را آموخت.»[6] علامه طباطبائی در تفسیر المیزان در ذیل این آیه مبارکه می فرماید: «بیان قدرت بر سخن از اعظم نعمت و آلای ربانی است، که برای بشر موقف انسانیش را حفظ نموده، به سوی هر خیری هدایش می کند»[7]

هنر نوشتن در قرآن

خداوند در قرآن به قلم نیز ارزش داده و به آن سوگند یاد کرده است: «سوگند به قلم و آنچه با قلم می نویسند.»[8] و این آیه مبارکه اهمیت نوشتن را می رساند که چقدر باارزش است. خدای سبحان در این آیه به قلم و آنچه با قلم می نویسند سوگند یاد کرده، و از ظاهر سیاق برمی آید که منظور از قلم مطلق قلم، و مطلق هر نوشته ای است که با قلم نوشته می شود، و از این جهت این سوگند را یاد کرده که قلم و نوشته از عظیم ترین نعمت های الهی است، که خدای تعالی بشر را به آن هدایت کرده، بوسیله آن حوادث غایب از انظار و معانی نهفته در درون دل ها را ضبط می کند... بنابراین، سوگند خوردن خدای تعالی به قلم، و آنچه می نویسند سوگند به یکی از نعمت ها است.[9]

هنر قصه در قرآن

و یکی از شیوه های جذب مخاطبین و تأثیرگذاری مطالب بیان مطالب در قالب داستان است که در تعالیم انبیاء الهی و کتاب های آسمانی و آموزش های دینی هم از این شیوه مؤثر برای القاء پیام و تأثیر تربیتی اجتماعی و فردی، آن مورد توجّه قرار گرفته است.[10]

سید قطب بصورت مشروح تری به این تصویر سازی هنری قرآن پرداخته و در زمینه داستان های قرآن می گوید:

«گاهی اول نمایش فشرده واقعه را می دهد، سپس بیان تفصیلی آن از اول تا آخر می آید، مثل داستان اصحاب کهف. گاهی هدف و عاقبت داستان، در اول بیان می شود و سپس داستان از آ غاز، گام به گام و لحظه به لحظه بیان می گردد. گاهی به طور ناگهانی، انسان در مسیر داستان قرار می گیرد و به همان شکل ادامه می یابد، تا جائی که راز این شروع ناگهانی یک مرتبه برای قهرمان داستان یا خواننده و شنونده آشکار می شود، مثل داستان موسی و خضر و آن مسافرت عجیب و همسفری شگفت آن دو، که در سوره کهف آمده است. در چنین مواردی هدف در طرح ناگهانی قصه تأمین می شود»[11]

چند مثال بالا نمونه ای از جلوه های هنری قرآن بود که بدون این که به طور مستقیم به مقوله هنر بپردازد مطالب گهربار خود را در غالب هنرهای گوناگون بیان می کند، که اگر بخواهیم درباره جلوه های هنری گوناگون قرآن اعم از داستان، رنگ، حساب و هندسه، بیان. قلم و... بحث کنیم بحث طولانی می شود، به همین جهت تنها به ذکر شماره آیات و نام سوره هایی که در آنها به نوعی مساله رنگ ها در آن ها مطرح شده است اکتفا می شود:

1.سوره روم، آیه 22. 2. سوره فاطر، آیه 27 و 28. 3. سوره نحل، آیه 13. 4. سوره نحل، آیه 69. 5. سوره زمر، آیه 21. 6. سوره بقره، آیه 69. 7. سوره آل عمران، آیه 106 و 107. 8. سوره کهف، آیه 31. 9. سوره دهر، آیه 21. 10. سوره الرحمن، آیه 76. 11. سوره فاطر، آیه 27. 12. سوه زمر، آیه 60. 13. سوره زخرف، آیه 17. 14. سوره روم، آیه 51.

پی نوشت ها

[1] مجله فقه، شماره چهارم و پنجم، ویژه هنر، تابستان و پائیز 1374، ص 13.

[2] به سوره شعراء آیات 224 تا آخر سوره نگاه شود.

[3] مجله فقه، شماره چهارم و پنجم، ویژه هنر، تابستان و پائیز 1374، ص 12.

[4] همان، ص 14.

[5] سوره مزمل، آیه 4.

[6] سوره الرحمن، آیه 3 و 4.

[7] ترجمه تفسیر المیزان، مترجم: سیدمحمد باقر موسوی همدانی، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی، ج 19، ص 159، برای اطلاع بیشتر از تفسیر آن به صفحه 157 و 158 همین جلد رجوع شود.

[8] سوره قلم، آیه 1.

[9] ترجمه تفسیر المیزان، ج 19، ص 616.

[10] هنر در قلمرو مکتب، جواد محدثی. انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، بهار 1365، ص 158.

[11] همان، ص 159.