جایگاه زن در نهج البلاغه(۶)

نگاهی به اندیشه رهبر معظم انقلاب در موضوع زنان:
 

ایشان در یک جا می فرماید:ما معتقدیم زنان در هر جامعه سالم بشری قادرند و می باید فرصت پیدا کند که در حد سهم خود تلاش و مسابقه خویش را در پیشرفتهای علمی و اجتماعی و سازندگی و اداره این جهان به عهده گیرند از این جهان به عهده گیرند. از این جهت میان زن و مرد هیچ تفاوت نیست هدف از آفرینش هر فرد انسان عبارت از همان هدف افرینش بشریت است یعنی رسیدن به کمال بشری...فرقی هم بین زن و مرد نیست نشانه اش در درجه اول فاطمه زهرا علیها السلام و در درجه بعد دیگر زنان بزرگ تاریخ است.(1)
من تعجب می کنم که چرا بشریت همواره درباره مسآله زن و مرد کج فکر کرده است و می خواهد در مقابل این بایستد. شما از تبلیغات انبیا که بگذرید در همه برداشتها و تحلیلها وتفکرات بشری، جایگاه زن و مرد جایگا ه غلطی است و نسبت زن و مرد، نسبت غلطی است، حتی در تمدنهای خلی بلند پایه دنیای باستان مثل روم یا ایران...امروز هم که دنیای غرب می خواهد آن عقب افتادگی بسیار ملامت انگیز خود را در مسأله زن جبران کند، طور دیگری جبران می کند. تصور من این است که آنها جانب مفاهیم انسانی زن را تحت الشعاع مسایل تبلیغاتی و سیاسی و اقتصادی قرار می دهند.(2)
ایشان در ذیل آیه «ضرب الله مثلاً، آمنوا امراة فرعون».(3)
می فرماید:این جا، جای سؤال است که مرد هم بود. حالا یکی را مرد و یکی را زن مثل می آورد. نه، در همه قرآن وقتی که می گوید:
«ضرب الله مثلاً للذین آمنوا»یا «ضرب الله مثلاً للذین کفروا»در هر دو مورد از زنان مثال می آورد. آیا این به این معنا نیست که ما باید از دیدگاه اسلام به برداشت و روش و فهم غلط را از مسأله زنان تصحیح کند.(4)
در ذیل آیه«و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم»(5)می فرماید:از جمله نشانه های قدرت الهی این است که برای شما انسانهای [زن و مرد]از نوع خودتان از جنس خودتان همسرانی قرار داد. برای شما مردان، زنان را؛ و برای شما مردان را ...«من انفسکم»جنس جداگانه ای نیستند، در دورتبه جداگانه نیستند همه یک حقیقتند، یک جوهر و یک ذاتند. البته در خصوصیات با هم تفاوتهایی دارند چون وظیفه شان دوتاست[اشاره به اینکه ماهیت حقیقی انسانی در هر دو یکی است، لیکن به لحاظ جایگاه حقوقی که متاثر از کالبد مادی و جایگاه طبیعی است و دو جنس مخالفند با هم تفاوتهایی در بعضی موارد دارند.]و در «لتسکنوا الیها»می فرماید:مرد برای پیدا کردن آرامش به زن در محیط خانواده احتیاج دارد و زن هم برای یافتن آرامش به مرد در محیط خانواده احتیاج دارد...طبیعت الهی زن و مرد طبیعتی است که برایزن و مرد رابطه ای را فیما بین آنها به وجود می آورد که آن رابطه، رابطه عشق و مهربانی است«مودة و رحمت»اگر این رابطه تغییر کرد، اگر مرد در خانه احساس مالکیت کرد، اگر به چشم استخدام و استثمار به زن نگاه کرد این ظلم است که متاسفانه خیلی ها این ظلم را می کنند د ر محیط بیرون خانواده هم همینطور است... .(6) در اندیشه حضرت امام خمینی (ره)هم مطالب خاص زنان در اصلاح ساختار اندیشه فردی و اجتماعی فراوان است که اختصاراً فقط به گوشه ای از آن اشاره می شود :«این اندیشه که جایگاه زن در نظامهای اجتماعی و در نظامهای اجتماعی و در محیط زندگی آن چنان که شایسته بانوان است، تبیین گردد؛ یکی از ضروری ترین کارهای دوران ماست زیرا به اعتقاد ما این کار تا کنون انجام نشده.»(7)
«عنایتی که اسلام به بانوان دارد بیشتر از عنایتی است که بر مردان دارد مردان برملت ها حق دارند و زنان حق بیشتر دارند. زنها مردان شجاع را در دامن خود بزرگ می کنند. قرآن کریم انسان ساز است و زنها نیز انسان ساز. اگر زنهای انسان ساز از ملتی گرفته شوند ملتها به شکست و انحطاط مبدل خواهند شد.
...زنها هستند که ملتها را تقویت می کنند، شجاع می کنند...مقام زن والاست، عالیرتبه هستند، بانوان در اسلام بلند پایه هستند.(8)
بنابراین وظیفه ما امروز در داخل نظام اسلامی و هم در موضع گیری های بین المللی آن است که بین دو خط انحراف«غرب»و انحطاط فکری داخلی که برپایه اندیشه های غیر واقعی اسلام شکل گرفته، خط وسط و طریق مستقیم که همان رسالت امت اسلامی در جهان امروز است، نسبت به مسایل زنان با تحقیق و تدبیر، محقق و مبرهن نماییم. والا گرگهای آدمخواری که از هر سو ملل مستضعف و دنیای اسلام را
تهدید می کنند و با صورتهای زر و زور و تزویر می خواهند اندیشه ناب اسلام واقعی و محمدی را در جهان محو سازند و از زنان بعنوان ابزاری کارآمد-با توسعه و فرهنگ مبتذل خویش-بسازند. یک مقابله نظامند و علمی و منطقی را با همت و قدرت بیشتری آغاز و براساس «و کذلک جعلناکم امة وسطا لتکونوا شهدا ء علی الناس »آغاز و از همه اندیشمندان در این زمینه استمداد نماییم که به تعبیر قرآن کریم«و انتم الأعلون إن کنم مؤمنین».
در غیر این صورت نه تنها زنان ما سیلی می خورند که نظام اسلامی مورد تهدید قرار می گیرد بلکه بنام زنان و حقوق، زنان اسلام را زیر سوال می برند و این به نفع نه جوامع اسلامی و نه مردان و زنان غیور جوامع اسلامی است.
لذا همان گونه که در نفس آیات قرآن کریم کسب ارزشهای انسانی از قبیل تعقل و اندیشه در آیات آفاقی و انفسی یا تقوی یا عمل صالح یا ایمان و نیز فضایل دیگر از قبیل صداقت، امانت، عدالت، احسان، رأفت و الفت، خدمت ، مشورت، تزکیه، تعلیم ، دریافت عرفان، حکمت رضایت پروردگار و نیز دریافت مقام تقرب، شهادت و سایر فضایلی که جنسیت در آن ملاک نیست و چه بسا زمانی که چون مریم در عبودیت و قنوت، که در امر کفالت او قرآن می فرماید:
«و ما کنتَ لدیهم اذ یلقون اقلامهم ایّهم یکفل مریم».(9)
تو نبودی که ببینی آن هنگام که در کفالت مریم منازعه می کردند و از طریق قرعه می خواستند به این فضیلت نایل آیند، یا در غبطه زکریا به ایشان که :
«کلما دخل علیها ذکریا المحراب و جد عندها رزقاً».(10)
یا اینکه می فرماید :
«و اذ قالتِ الملائکةُ یا مریم انّ اصطفیک و طهّرکِ و اصطفاک علی نساء العالمین».(111)
و در سوره تحریم می فرماید:تو برای هر زن و مرد مؤمنی الگو هستی .
و در مورد آسیه و هاجر و ساره هر کدام فضایل متعددی را می شمارد و یا درباره فاطمه علیها السلام که می فرماید:
إنّا اعطیناک الکوثر که لفظ کوثر درباره هیچ انسانی در قرآن نیامده و فضایل او برای احدی قابل شمارش و نیز تردید نیست و یا درباره دختران شعیب که در عفاف و استحیاء و نیز مورد مشورت قرار گرفت. حضرت شعیب و پذیرش نظریه آنان از سوی شخصیتی مثل شعیب در جواب آنها گفتند:
« یا ابتِ استأجره انّ خیر من استأجرت القویُّ الأمین».(12)
که حاصل این مشورت ورود موسی به خانه شعیب و ارتباط این دو مرد الهی و برکاتی که برای هر دوی آنها از این مواصلت محقق گشت یا در امور خانواده که قرآن صراحتاً حتی در امور جزئی مثل شیردهی می فرماید:
«فان ارادا فصالاً عن تراض و مشاورٍ.»(13)
اگر براساس تراضی طرفین و مشاور زوجین و مصلحت خانواده نسبت به فیصله بخشیدن به امور داخلی و خصوصی اقدام نمایند و از حدود الهی تجاوز نکنند هم به تقوی نزدیک تر است و هم به تعدی و تفریط دچار نشده اند.
یا در سوره طلاق می فرماید:
«وأتمروا بینکم بالمعروف».(14)
یعنی امور زندگانی خانواده را چه در قبل از انحلال و چه بعد از انحلال برپایه موامره و مشاوره معروف قرار دهید.
لذا آنچه را که نسبت به مشورت با زنان و مخالفت با آن آمده بایستی چه به لحاظ سند و چه به لحاظ دلالت و چه به لحاظ موقعیت دقیقاً مورد بازشناسی قرار داد و زیرا نه به اصول کلی مشاوره(که استفاده از عقل و اندیشه و تجربه)دیگران است به لحاظ عقلانی موافقت دارد و نه به اطلاقات امر به مشاوره و مشورت که «امرهم شوری بینهم»،(15)که از صفات عمده اهل ایمان بشمار می آید نه با موارد خاصی که مصادیق مشاوره در قرآن [از قبیل مشورت شعیب و دختران و موارد مشورت در امور خانواده یا مشورت]و نه با بعضی از متون روایی مثل «ایّاک و مشاورة النّساء الّا من جربت بکمال عقلٍ».(16)
که این کلام منسوب به خود مولی است و در نامه(31)نهج البلاغه در بعضی از نسخ آمده که صبحی صالح هم در این خطبه بدان اشاره می کند. و در نهج الفصاحه حدیثی به این مضمون آمده«إتمرو النساء فی بناتهنَّ».(17)
با زنان در امور مربوط به دخترانشان مشورت کنید. یعنی در امور مربوط به عرصه های ورود زنان و مسائل خاصشان.
لذا گرفتن یک متن بدور از تفقد و تفکر و اجتهاد و بکارگیری اسلوب نگرشی سیستمی به قوانین و عدم رعایت جمع عرفی و ادله تعادل و تراجیح و بی توجه به مرجحات دلالی و سندی که بایستی اذعان داشت که متون مورد بحث غالب آن بلکه می توان گفت تمام آن به لحاظ اسناد مرسله است. و اگر گفته شود که شهادت اصحاب جبران ارسال را می کند. بایستی گفت که در ابواب مختلف فقه عمده فقها به چنین احادیث استناد نجسته اند.
لذا شخصیتی مثل استاد مطهری درباره سندیت اینگونه خطبه ها یا نامه های نهج البلاغه درباره زنان می گوید:...به هر حال به غرض اعتبار و صحت سند، همانطور که گفتم ظاهر این جمله ها«معرضٌ عنه»اصحاب ست. یعنی اصل روایت طرد نشده است. دلالت ظاهرش طرد شده است.(18)

سیره عملی معصومین در مشاوره با زنان
 

آنچه که از مطالعات تاریخی برمی آید آن است که گاه مرور زمان و بعضی وقایع در اندیشه و روش مسلمین بویژه بعد از رحلت رسول خدا و خروج حاکمیت و ولایت منصوب از سوی پیامبر صلی الله علیه و اله از جایگاه خود تأثیراتی را گذاشت از آن جمله رجوع به اعقاب و سنت جاهلی اجداد و یا ورود اسرائیلیات که اینها خود مباحث مفصلی را در چگونگی تغییر افکار و سنتها می طلبد. که از آن جمله بعد از حاکمیت خلفا و روی کار آمدن بنی امیه بسیاری از اندیشه های پوسیده اعراب جاهلی تجدد یافت و زمینه ظهور مجدد پیدا نمود که از آن جمله اندیشه هایی چون مشورت با زنان و مخالفت با آن که ریشه آن از زمان خلیفه دوم شکل گرفت و در بعضی از متون انعکاس یافت چنانچه اندیشه عده ای از بزرگان آن است که روایت«شاوروهنَّ و خالفوهنَّ»عمدتاً به لحاظ سند ضعیف است و منسوب به اهل سنت و علمای عامه است.(19)
گاه مادر کلام و شعار علوی سلیم، ولی از جهت واقعیات و نفس سیره مند آن چنانچه استاد مطهری هم در چند جای مطالب خویش از آن جمله در مسأله زنان به این مسأله اعتراض می نمایند. لذا یک تعبیر می گیریم و لو اینکه با سیره عملی موافقت نداشته باشد و آن را مستمسک قرار می دهیم و بدتر آنها آن را بدین منسوب می نماییم و چشمان را به روی واقعیات می بندیم. خانه علی علیه السلام و شیوه نبوی و علوی و فاطمی و زینبی را به کناری زده و چون نمی توانیم خود را به واقعیات احکام دینی برسانیم. آن قدر احکام و قوانین را می دهیم که با امیال ما مطابقت نماید و این همان ضایعه ای است که در میان کسانی که از روح تحقیق و تدبر بدور هستند، اتفاق می افتد.
نکته قابل توجه در مسأله مشورت آن است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله که اشرف مخلوقات عقلاً و شرعاً است مامور به مشورت با همین مردم کوچه و بازار می شود و می فرماید:
«و شاورهم فی الأمر»یعنی مشورت دو اثر دارد هم برای گیرنده مشورت و هم برای دهنده مشورت و نظر:گیرنده از عقول و تجارب دیگران استفاده می کند لذا در روایات آمده که پیامبر فرمود محال است کسی مشورت کند و نادم گردد. و دیگر مشاورمواتر که اولین اثر در مشورت احترام به نظر دیگران و ایجاد شخصیت برای آنان است.
لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به رغم کمالات ذاتی با مردم حتی همسران خویش در قضایای مختلف مشورت می کند. لذا تعبیر قرآن آن است که تصمیم گیری نهایی و مدیریت با توست، اما در نفس مشورت کوتاهی مکن «و شاورهم فی الامر فاذا عزمتَ فتوکّل علی الله»آیا اگر پیامبر صلی الله علیه و اله مامور به مشورت می شود همه انسانها و نیز مردان از کمالات غیر متناهی برخوردارند که زنان دستشان از آن کوتاه است. یا این اسلوب در فرهنگ سازی زن با اصل کلّی عزت و کرامت و استقلال و خودباوری در اندیشه اسلامی سازگاری دارد و پذیرش این فرهنگ، لازمه اش آن است که مرد هر که باشد و با هر میزان اطلاعات یا فساد عقلی و عملی صرف مرد بودن در مشورت برتری دارد؟؟!آیا اندیشه اسلام سالم این تفکر را پذیرفت؟
در قضیه صلح حدیبیّه و زمینه سازی فتح مکه آمده که وقتی پیامبر و یارانش به قصد زیارت خانه خدا از مدینه خارج شدند و در میانه راه مشرکین مانع ادامه حرکت شدند و قرار داد صلح امضاء گردید.
پیامبر صلی الله علیه و اله به یاران فرمودند که شتران خود را قربانی و سران را بتراشید و از احرام بیرون آیید. و صحابه از پذیرش این حکم اکراه داشتند. طبق نقل مجلسی در بحار و تفسیر قمی به نقل از حدیثی از امام صادق علیه السلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله وقتی مخالفت یاران را دیدند، اندوهگین شدند و با ام سلمه همسر خود که همراه حضرت بود مشورت فرمود. سپس ام سلمه گفت:
«یا رسول الله انحر انتَ و اخلق فنحر رسول الله صلی الله علیه و اله و حلق، فنحر القوم علی خبث یقینٍ و شک وارثاب».(20)
در سیره علی علیه السلام موارد متعددی از مشورت با فاطمه علیها السلام دیده می شود. ایشان به همسرش می فرماید:
«فانشدک الله ان قمت الی الصلاة فنعبد الله تعالی هذه الیله: یا علی».
به حق خدا از تو می خواهم که تو هم با من همراه شوی و به نماز بایستیم و امشب و آغاز زندگی خویش را با عبادت پروردگار شروع نماییم و علی علیه السلام از این پیشنهاد استقبال و هر دو آن شب را به عبادت ایستادند.(21)
در قضایای عاشورای حسینی بسیاری از زنان را می بینیم که همسران خود را تهییج و تشویق و امر به همراهی حسین علیه السلام می کنند مثل توصیه قمر همسر عبدالله عمیر کلبی به همسرش، ام خلف، مادر وهب بن جناب و داستان مشهور همسر زهیر که در مسیر راه مکه تا کوفه می کوشید که با امام علیه السلام روبرو شود و در عاقبت همسرش به او می گوید:آیا پسر فاطمه از تو دعوت می کند و تو ابا می کنی؟؟؟و امثال این قضایا فراوان است و نیز رأی و نظر زنان عاشورایی بعد از واقعه و تحولی که در مسیر تاریخ و افشاگری بنی امیه و بیداری مردم کوفه و شام و چهل منزلگاه ایشان داشت و بالاخره در روایات عصر ظهور نقش زنان را در قیام فرزند فاطمه علیها اسلام فراوان داریم. از آن جمله امام باقر علیه السلام فرمودند:در عصر منجی بشریت زنان صاحب کمالی هستند که مطابق کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه و اله قضاوت خواهند کرد، به یقین برهمگان لازم است مطابق نظر آنان که در حقیقت رأی خدا و رسولش می باشد، عمل نمایند.

نتیجه گیری بحث و خاتمه
 

لذا براساس شیوه های کارآمد اجتهاد شیعی و ترویج و توجه به جامعیت ادلّه در متون اسلامی و بکارگیری همه قوانینی که اسلوب استنباط برآن استوار است، بایستی اقدام نمود و در موضوع«جایگاه زنان در نهج البلاغه»و ارزیابی عبارتی که مورد ابهام و یا اشکال و ایراد است، لازم است از تمام شیوه های عقلی و نقلی و نظری و عملی ائمه علیه السلام استمداد جست تا بدور از هر گونه سطحی نگری و یا جمود والتقاط و افراط و تفریط به حل این قضیه پرداخت، که قطعاً با استفاده از شیوه های کارآمد استدلال حتی در کلمات امیرمؤمنان علیه السلام این مسأله قابلیت بازنگری و پاسخگویی مناسب را دارد.
در نتیجه توجه به نکات ذیل در موضوع مذکور ضروری می نماید:
1ـ بکارگیری تمامی شیوه های مطلوب اجتهاد شیعی که از ویژگی های ذیل برخوردار است و این شیوه ها در حل سایر موضوعات و اشکالات مورد توجه همه اندیشمندان و فقیهان شیعی است.
الف:برخورداری از مبانی علمی و نفی هر گونه اجتهاد به رأی و فردنگری و هواپرستی .
ب:پرهیز از هر گونه متن گرائی صرف و سطحی نگری و ورود با درایت و تعمق به مضامین روایی.
ج:توجه به اصل اعتدال در شیوه پاسخگویی و پرهیز از افراط و تفریط، جمود و التقاط.
د:توجه به رد متشابهات برمحکمات، خصوصاً در موضوع مورد نظر در کلماتی که احتمال معانی متعدد در آن است. برگرداندن آن به مسلّمات و محکمات قرآنی و سایر ادله عملی و نظری که در منابع موجود است. و بعضی می تواند بعضی دیگر را به تعبیر نفس کلام امیرالمؤمنین روشن می نماید و مفسر کلمات متشابه باشد.
ه:بکارگیری اصول راهبردی در استنباط که از سوی خود ائمه علیه السلام از آن جمله امیرالمؤمنین علیه السلام تبیین شده مثل رعایت مرجحات دلالی و سندی در تقدم و تأخر مطالب و بکارگیری شیوه های جمع به صورت اطلاق و تقید و عام و خاص، حاکم و محکوم و رد فروع براصول و رعایت اصول اصلی در شیوه قانونگذاری مثل«اصل کرامت انسانها»، اصل مسوولیت برپایه جامعیت شرایط عامه تکلیف، اصل عدم تحقیر و تبعیض بدور از حکمت و توجه به توانایی و منزلت انسانها. اصل تناسب بین حکم و موضوع. و تقدم نص بر ظاهر و اظهر بر ظاهر که در ما نحن فیه آیات و روایات دیگری از قبیل نص و اظهربوفور موجود است.
و: توجه به جایگاه حکم و شأن و نزول کلام و تشخیص بین قضایای حقیقیه و خارجیه و جداسازی بین موضوعات جزئی و عدم تسری و رعایت ضوابط تنقیح ملاک و تسری حکم به سایر مصادیق.
ز:توجه به اصول عقلانی در شیوه استنباط احکام. و نیز توجه به مفهوم عقل خصوصاً در کلمات علی علیه السلام.
ج:پیشگیری از اجتهاد ناصواب و مبتنی برتأویل و تأوّل و قیاس و استحسان و سایر امور ظنیه غیر معتبر، که رعایت تمامی این ویژگی ها در حل تمامی مسایل زنان بویژه سؤالات در موضوع مورد نظر کارآمدی خاص دارد. و عمدتاً در حل مسایل مغفول عنه است.
2ـ مروری برشیوه های استدلال صحیح در کلام مولی امیرالمؤمنین و نحوه ارائه احکام مورد اختلاف به قرآن و سنت برشیوه و اسلوب صحیح . و شیوه عملی حضرت خصوصاً در رفتار با اهل البیت و تبیین رسالتهای عمده برای همسر و دختران خویش.
3ـ ارزیابی جایگاه انسان و بویژه زنان در متون دینی و کلمات علی علیه السلام
4ـ توجه به جایگاه حقیقی و حقوقی انسانها و نقش هر کدام در شکل گیری قوانین
5ـ توجه به اصل زوجیّت در نظام عالم ماده
6ـ فلسفه تفاوتهای حقوقی بین زن و مرد در شیوه قانونگذاری اسلامی
7ـ سیری در شیوه الگوسازی و الگوپذیری در آیات و روایات
8ـ بررسی مفهوم عقل و تفاوت بین عقل و تعقل
9ـ بررسی علل نقیصه و استکمال عقل در ادله عقلی و نقلی
10ـ بررسی خطبه (80)در نقصان عقل و ایمان و فرایند ارائه آن بر ادّله قطعیه
11-ارزیابی علل وعوامل تعیین کننده دربیان خطبه وجایگاه تاریخی آن
12ـ ارزیابی کلام اندیشمندان در باب جایگاه زنان در خطبه (80)و شیوه های استدلال ایشان
13ـ رسالت مسلمین در تبیین جایگاه زنان در عرصه داخلی بین المللی
14ـ ارزیابی اصول اصلی در مشورت و ادله نفی مشورت با زنان
15ـ جمع بین سیره عملی و نظری ائمه علیه السلام درباره زنان
16ـ توجه به اسناد روایات و صحت و سقم آن از جهت ایجاد ظن در پذیرش
منابع و مآخذ:
1ـ قران کریم
2ـ نهج البلاغه ، محمد دشتی، سید کاظم محمدی، همراه با معجم الالفاظ، فاقد شناسنامه، 1369
3ـ طباتی علامه سید محمد حسین، بدایة الحکمة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم،1364
4ـ خز علی، بهزادپور، آیة اللهی، زن، عقل، ایمان، مشورت، انتشارات سفیر صبح،138چاپ اول
5ـ محمد بن یعقوب، اصول کافی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام ، ترجمه سید جواد مصطفوی، بی تا
6ـ حسن آیة الله حسن زاده آملی، انسان کامل در نهج البلاغه، قم، انتشارات قیام 1379،چاپ دوم
7ـ زن در آئینه جلال و جمال، آیه الله جوادی آملی، تهران ، نشر فرهنگی رجاء، 1371،چاپ دوم
8 ـ کارل ، آلکسیس، انسان موجود ناشناخته.
9ـ جوزف هنس و دیگران، آرایش، مد، بهره کشی از زنان، ترجمه :افشنگ مقصودی، نشر گل اذین، 1381تهران.
10ـ حر عاملی محمد بن الحسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی،1403ه ،چاپ پنجم
11ـ آمدی عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه سید رسول هاشمی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377ش
12ـ مجلسی، محمد باقر ، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی،1403ه، چاپ سوم
13ـ مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه معصومین، انتشارات صدرا، زمستان 1368چاپ چهارم.
14ـ مطهری، مرتضی، پاسخهای استاد بر نقدهایی بر کتاب مسأله حجاب، انتشارات صدرا، چاپ چهارم،1372.
15ـ الخمینی، روح الله، الرسائل، قم مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان،1410ه چاپ سوم.
16ـ شعبه الحرانی ابن محمد حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، تصحیح علی اکبر غفاری ، اسلامیه، بی تا
17ـ ابوالقاسم پاییزه(ترجمه)،نهج الفصاحه ، انتشارات جاویدان، چاپ سوم،1377ش
18ـ دشتی، محمد، فرهنگ سخنان فاطمه علیها السلام، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم،1379
19ـ جایگاه و نقش زن در نظامهای مختلف، تنظیم :دفتر پژوهش اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران،چاپ اول1374
20ـ مجموعه دیدگاههای مقام معظم رهبری، زن ریحانه آفرینش، دفتر نشر آثار چاپ شریعت، نوبت سوم،1382
21ـ نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، مؤسسه آل البیت، چاپ سوم، 1411ه
22ـ مطهری مرتضی، سیری در نهج البلاغه، انتشارات صدرا، قم، ارم، بی تا
23ـ معرفت، محمد هادی، الشهیر فی علوم القرآن، الجامعه المدرسین، قم، مؤسسة النشر الاسلامیه ،1415ه،چاپ دوم
24ـ علائی رحمانی فاطمه، زن از دیدگاه نهج البلاغه، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ سوم،1372
25ـ میرخانی، عزت، رویکردی نوین در روابط خانواده، صاحب امتیاز:شورای فرهنگی اجتماعی زنان، چاپ اول:1379

پی نوشت ها :
 

1ـ زن ریحانه آفرینش،ص20.
2ـ همان،22.
3ـ تحریم.
4ـ همان،21.
5ـ روم،21.
6ـ همان،ص107.
7ـ جایگاه و نقش زن در نظامهای مختلف،ص215.
8ـ همان،100.
9ـ آل عمران،44.
10ـ همان،37.
11ـ همان،41.
12ـ قصص،25.
13ـ بقره،232.
14ـ طلاق،11.
15ـ شوری،37.
16ـ مجلسی، بحار الانوار،ج253/100.
17ـ نهج الفصاحه، ص156ج7.
18ـ مطهری، پاسخ به نقدهایی به رساله حجاب، ص69.
19ـ ر.ک. عقل، ایمان، مشورتص48.
20ـ مجلسی، بحار، ج20،ص353.
21ـ محمد دشتی، فرهنگ سخنان فاطمه علیها السلام،ص24،ج12.
 

منبع: سالنامه النهج شماره 10 - 9