پژوهش ابعاد حکمرانی اخلاقی در فحوای عهدنامه امیر(علیه السلام) (۳)

ضرورت رسیدگی ویژه به امور یتیمان، مستمندان و سالمندان
 

حکمرانان موظف اند افراد مسئولیت پذیر و کاردانی را برای رسیدگی به امور فقرا، بی سرپرستان، بدسرپرستان، یتیمان و افراد سالخورده مأمور سازند. این امر ضمن اینکه بر مسئولیت شناسی حکومت دلالت دارد، از درایت آن نیز حکایت می کند. زیرا هرگاه حکومت به آحاد جامعه نیاز داشته باشد، کمک های فکری و مالی آنان در اختیارش خواهند بود. بدین ترتیب هرگاه حکومت مردم را توانمند سازد، اندوخته ای برای آینده برنهاده است. زیرا هرگاه مردم توانمند باشند، بهتر می توانند به هنگام ناملایمات و بحران ها از حکمرانان خدمتگزار خود حمایت نمایند.

حفظ ارتباط با عامه مردم
 

حکمرانان باید مدام و بدون تشریفات اداری، با عامه ی مردم ارتباط داشته باشند. این ارتباط باید به گونه ای باشد که حتی ضعیف ترین آحاد جامعه بتوانند بدون لکنت زبان حق خویش را از قوی ترین افراد بازستانند؛ حکمرانان باید از ویژه خواهی یا تبعیض و بخشش زمین یا امتیاز خاص (یا هر چیز با ارزش دیگری) به نزدیکان خود اجتناب ورزند. هیچ فردی در جامعه از امتیاز ویژه ای برخوردار نیست و هیچ کس نمی تواند به اعتبار مقام، رتبه یا نسبت با افراد عالی رتبه، به موقعیت یا فرصت ویژه ای دست یابد. همه ی مردم برابرند و از حقوق یکسان برخوردارند، پس حکومت باید در برابر همه آنها پاسخگو باشد و با آنها به طور یکسان رفتار کند و هیچ گاه نباید از مردم روی نهان نماید و حق ندارند ارتباط خود را با آنان قطع کند. این برابری در حقوق به گونه ای است که به روایت تاریخ، حتی معصوم خود را از قصاص مستثنی نمی داند و در برابر خسارت های سهوی خود به مردم، از آنان حلالیت می خواهد.

نظم و انضباط در رسیدگی به امور و مدیریت زمان
 

حکمران باید به طور مستمر از وضعیت جامعه اطلاع گیری نماید و وظایف خود را به انجام رساند. به سؤالات کارگزاران پاسخ دهد و نیازهای مردم را برطرف سازد و هرکاری را با قاطعیت در زمان مناسب خود انجام دهد؛ از شتاب بی رویه بپرهیزد و در انجام امور مهم، سستی نورزد.

جلوگیری از ظلم ستمگران
 

عدل گستری حکومت صرفاً با پرهیز از ستمگری تحقق نمی یابد! حکومت باید شرایطی را فراهم سازد که گردنکشان و ستمگران قدرتمند، مهار شوند و مردم در برابر قدرت آنان ایمن گردند!
این امر باید به گونه ای انجام پذیرد که حق درباره ی همه افراد جامعه؛ اعم از دور و نزدیک و فقیر و ثروتمند اجرا گردد. حکومت باید در برابر مردم پاسخگو بوده، از سوءظن و بدگمانی مردم برحذر باشد. پس ابهامات را از اذهان مردم بزداید و در برابر ایشان حساب پس بدهد. این امر موجب محاسبه و حساب کشی از نفس و مبارزه با هوا و هوس می شود و حکمرانان را تربیت می کند. اگر به جهت کوتاهی حکومت از توضیح امور سوءظن برانگیز، اذهان مردم نسبت به آن بدگمان گردد، خودش مسئول بی اعتمادی مردم است.

تأمین امنیت و پرهیز از قتل و خونریزی
 

حکمرانی اخلاقی، بر تأمین امنیت اصرار دارد؛ پس اگر در هنگام جنگ، از تمایل دشمن به صلح اطمینان یافت، آن را می پذیرد. ولی دوراندیشی و احتیاط را رها نمی کند و رفتار دشمن را زیر نظر می گیرد. ضمن اینکه هرگز در حق شهروندان خود جنایت نمی کند. پس در صورت ارتکاب به قتل غیرعمد باید دیه بپردازد، ضمن اینکه هرگاه کسی مرتکب قتل عمد شود باید قصاص گردد و در این امر هیچ کس مستثنی نیست. ارتکاب قتل و خونریزی پایه های حکومت را سست می کند و از اعتبار و منزلت آن نزد مردم می کاهد. مردم حکومت را برای تأمین امنیت می خواهند؛ از این رو بدیهی است که در صورت ایجاد ناامنی از سوی آن، برآشفته می شوند و آن را تغییر می دهند.

پرهیز از استکبار و منت نهادن برمردم
 

نیکی به مردم وظیفه ی حکمران است. پس نباید به خاطر انجام وظایف خود بر مردم منت نهد و استکبار پیشه سازد. همچنین حکومت باید از خلف وعده بپرهیزد. زیرا این امر موجب برانگیختن خشم خدا و مردم می شود. حکومت به نمایندگی از سوی مردم، با استفاده از بیت المال به آنها خدمت می کند؛ این امر از وظایف حکومت است و در برابر اختیاری است که از آن برخوردار گشته است؛ پس حقی برای منت نهادن برمردم ندارد.

شفاف سازی امور و پرهیز از دست کم گرفتن مردم
 

سوء استفاده از بیت المال در معرض توجه و دقت جامعه قرار می گیرد. پس حکمرانان باید ضمن اجتناب از هرگونه ویژه خواری، از به غفلت زدن خود و دست کم گرفتن مردم بپرهیزند. مردم ناظر براعمال حکومت بوده، به ویژه نسبت به نحوه ی مصرف بیت المال حساسند. بنابراین هرگونه استفاه از بیت المال باید در چهارچوب قانون و در قالب برنامه های مصوب انجام پذیرد.

مهار خشم و پرهیز از خشونت و استبداد
 

لازمه ی حکمرانی اخلاقی، دوراندیشی و مهار خشم و غضب است. تصمیم گیری مستبدانه به هنگام خشم، عقل وخرد را زایل می کند و موجب بروز پیامدهای ناگوار می شود و بحران آفرینی می کند. پس حکمرانان باید صبور و خردمند باشند و در برابر ناملایمات خشم خویش را مهار نمایند و از خشونت اجتناب ورزند. باید بدانند که آنها تنها نماینده و کارگزار امور مردم اند، نه قیم و مالک آنها! در جامعه سالم، کارگزاری و صاحب منصبی، حرفه نیست، بلکه امانت است (دین پرور، فرمان های امام امیرالمؤمنین به مدیران ارشد، 17).

ذکر سنت های نیکوی فرمانروایان گذشته و پیروی از سنت معصومان
 

حکمرانان باید نسبت به حکمرانان پیش از خود منصف باشند و سنت های نیکوی آنان را متذکر شوند و به ویژه از سنت های نیکوی معصومان تبعیت کنند. در همین امتداد، باید از خودبزرگ بینی و خودبرتربینی یا نفی نیکوکاران پیش از خود بپرهیزند و با مراقبت از نفس و حساب کشی از آن، همواره خود را در معرض ارزیابی از خود قرارداده، در این امر از پروردگار یکتا یاری بجویند.

عاقبت اندیشی و شهادت طلبی
 

برحکمران اخلاقی، شایسته است که مشتاق شهادت در راه خدمتگزاری به مردم باشد؛ به طوری که همواره مراحل خدمت به عامه ی مردم را در سیر کسب رضای حق تعالی در نظر آورد و در مسیر شهادت در این طریق باشد. این شیوه ی نگاه به آینده، استمرار حرکت او را بر طریق سعادت و پرهیز از رفتارهای غیراخلاقی و نکوهیده، تضمین می کند.

نتیجه گیری
 

حکمرانی اخلاقی به مثابه ی خردمندانه ترین شیوه ی حکمرانی، مستلزم رعایت جوانب گوناگونی، از امور عبادی و اخلاص در عبادت گرفته تا رعایت امور فنی و اهتمام به شایسته سالاری، است. در واقع حکمرانی فقط هنگامی اخلاقی است که با درایت و کاردانی و شایسته سالاری به انجام برسد. امور عبادی باید بدون ریا و زیاده روی انجام پذیرد و حکومت حق ندارد با دخالت در امور عبادی مردم، زمینه ریاکاری و نفاق را در جامعه تشدید نماید. حکومت باید امکان عبادت خالص و صادقانه را برای همه ی مردم فراهم آورد؛ برای مثال، باید زمان کار اداره ها و سازمان های خود را به گونه ای تنظیم نماید که مزاحم انجام فرایض عبادی مردم و کارگزاران نشود.
ضمن اینکه باید با رعایت شایسته سالاری، جامعه را به تعادل و پیشرفت متمایل سازد و زمینه شکوفایی استعدادهای گوناگون آحاد متفاوت جامعه را فراهم آورد و هرگونه زمینه ی رانت و تبعیض و ستمگری را از میان بردارد.
بنابراین حکمرانی اخلاقی بر مراتبی متعالی از سنت حکمرانی برمردم دلالت دارد؛ مرتبه ای در پیروی از معصومان و پاکیزگان، مرتبه ای که همه آحاد جامعه در امنیت کامل و رفاه نسبی برخوردار سازد تا زمینه شکوفایی استعدادها و بروز آگاهی و توسعه دانش را برای مشارکت مسئولانه و پویا در اداره ی امور جامعه فراهم آورد (پورعزت، مختصات حکومت حق مدار)؛ به گونه ای که آحاد جامعه بتوانند به مراتب عالی خودشکوفایی و پیشرفت دست یابند. بنابراین حکومت باید موانع گوناگون رشد را از سر راه تعالی و هدایت مردم بردارد و آنان را زیر حمایت و بهره مندی از ساختارهای اداری و قانونی کشور قرار دهد؛ به گونه ای که شهروندی و تابعیت کشور، مایه ی افتخار شهروندان فعلی و آرزوی شهروندان سایر کشورها باشد. شاید مهمترین اصلی که در حکمرانی اخلاقی باید رعایت شود، حفظ الزامات و چهارچوب های تأیید کننده ی برابری حقوق و مساوات در میان مردم است. در واقع فهم این برابری، مقدمه ی برقراری هرگونه رابطه ی سالم در جامعه محسوب می شود.
منابع:
پوعزت، علی اصغر، 1387.مختصات حکومت حق مدار، در پرتو نهج البلاغه امام علی(علیه السلام)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
پورعزت، علی اصغر، 1389، عهدنامه امیر(علیه السلام)، جان مایه خرد معنوی در حکمرانی و سنت انبیا، انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام) و انتشارات بنیاد نهج البلاغه، زیر چاپ.
جعفری، محمدتقی، 1379، حکمت اصول سیاسی اسلام، ترجمه و تفسیر فرمان مبارک امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب(علیه السلام) به مالک اشتر، انتشارات بنیاد نهج البلاغه.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1379، حکومت حکمت؛ حکومت در نهج البلاغه، تهران، انتشارات دریا.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1379، ارباب امانت، اخلاق اداری در نهج البلاغه، تهران، انتشارات دریا.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1380، رهزنان دین، آسیب شناسی دین و دینداری در نهج البلاغه، تهران.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1380، دولت آفتاب، اندیشه سیاسی و سیره حکومتی علی(علیه السلام)، تهران. انتشارات دریا.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1388، دلالت دولت؛ آیین نامه حکومت و مدیریت در عهدنامه مالک اشتر انتشارات دریا.
دین پرور، سید جماالدین، 1386، فرمان های امام امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) به مدیران ارشد. انتشارات بنیاد نهج البلاغه.
دین پرور، سید جماالدین، 1385، سیمای کارگزاران در نهج البلاغه، ترجمه عهدنامه امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مالک اشتر، انتشارات بنیاد نهج البلاغه.
طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، دوره بیست جلدی، دفتر انتشارات اسلامی- وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ هجدهم، تابستان 1383.
قزوینی، عبدالکریم بن محمد یحیی، 1124، بقا و زوال دولت در کلمات سیاسی امیرالمؤمنین(علیه السلام)، (نظم الغرر و فضه الدرر). مجموعه متون سیاسی دوره صفوی، به کوشش رسول جعفریان، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله مرعشی نجفی.
نهج البلاغه، گزیده سخنان، نامه ها و حکمت های امیرالمؤمنین امام علی بن ابیطالب(علیه السلام)گردآوری ابوالحسن محمد بن الحسین سید رضی، ترجمه دکتر سید محمد مهدی جعفری. تهران: موسسه نشر و تحقیقات ذکر.

پی نوشت ها :
 

1. دانشیار دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.
 

منبع: فصلنامه پژوهش های نهج البلاغه(النهج) 30