1)معناشناسی مطالبات
پیش از پرداختن به چگونگی طرح و تأمین حقوق (مطالبات) زنان در حکومت نبوی لازم است معنای «حق» و منشأ آن معلوم شود.
«حق» به معنای ثبوت و یا به معنای موجود ثابت یا وجود ثابت و در اصطلاح فقهی گاهی به معنای سلطنت است. همچنین به معنای امری که با واقع مطابقت و موافقت دارد و به معنای جزم است. حق از اسماء زیبای خداوند است، چون در صفات و ذات او نوعی ثبات و دوام و عدم تغییر وجود دارد. یک امتیاز است که صاحب آن دارد (کی نیا، 1347: صص 13-11).
«عدالت» که عام ترین واژه مورد قبول همه عقلاست، در مشهورترین و محکم ترین معنایش «دادن حق هر صاحب حقی» است. به عبارت دیگر عدالت و حق در هم تنیده شده اند. پس حق اصالتا دادنی است و در صورت عدم عدالت، حق گرفتنی خواهد شد. ابطال حق و تضییع آن ظلم و ضد عدالت است.
اما مهم این است که این حق چه منشأ و خاستگاهی دارد؟ برای پاسخ به این پرسش، مکاتب مختلفی پدید آمده است:
1-مکتب حقوق طبیعی، فطری یا عقلی: طبق این دیدگاه مبنای حقوق، خصوصیات طبیعی و حیاتی انسان است (همان، ص 55 ).
طبیعت، حق هر موجودی را تعیین می کند؛ مثلا طبیعت گیاه مستلزم استفاده از نور و مواد غذایی زمین است. پس حق طبیعی گیاه بهره مندی از آنهاست یا حق طبیعی حیوان گیاه خوار، استفاده از گیاه است تا تحقق خارجی پیدا کند. انسان هم نیازهای طبیعی دارد که بدون آن دوام ندارد. پس حق طبیعی او تأمین نیازهایش است.
2-مکتب قرارداد اجتماعی: در این دیدگاه حق، ریشه در قراردادهای اجتماعی دارد. هرچه انسانها برای خود پسندیدند و توافق کردند، همان حقوق معتبر حاکم بر جامعه خواهد بود و هیچ حقی قبل از قرارداد و حاکم بر آّن وجود ندارد.
3-نظریه حقوق الهی: از این نظر خداوند منشأ و اساس حقوق انسان است و حق دارد حقوقی را برای مردم تعیین کند و مردم مکلّف به پای بندی به آن هستند (مصباح یزدی، 1376: ج 2، صص 140-137).
خداوند، طبیعت و قرارداد اجتماعی به عنوان منشأهای سه گانه حقوق مطرح شده اند. از سوی دیگر نیازهای بشر و مصالح او به عنوان ملاکات حق تعیین گردیده اند. بشر نیازهایی دارد که تبدیل به مطالبات و خواسته ها می شود، ولی این نیازها زمانی حق اند که به مصلحت بشر باشند. بشر مدنی و اجتماعی مطالبات متزاحمی دارد و آن چه تزاحم را حل می کند، رعایت مصالح است؛ یعنی مصالح اهم بر مصالح مهم ترجیح می یابند و سپس مصالح هستند که گاهی با نیازها و مطالبات هم خوانی ندارند؛ لذا حاکم بر آنها و تنظیم کننده آنها می باشند. اگر طبیعت را زبان گویای نیازها و قراردادهای اجتماعی را بیانگر شفاف مطالبات بدانیم، خداوند در ترکیب این نیازها و مطالبات با تشخیص مصالح واقعی بشر، در یک برآورد عادلانه و حکیمانه حقوق بشر را مصلحت محور تعیین می کند. به عبارت دیگر نیازهای مطالبه شده ای «حق» نام می گیرند که به مصلحت واقعی بشر باشند و کمال و سعادت حقیقی او را تأمین نمایند.
با این جمع بندی مکاتب حقوق طبیعی، حقوق اجتماعی و حقوق الهی هماهنگ می شوند؛ چرا که مسلما خداوند به نیازهای بشر و مطالبات او آ‘اه است، چون خالق اوست: «لقد خلقنا الانسان و نعلم ما نوسوس به نفسه؛ ما انسان را خلق کردیم و وسوسه های او را هم می دانیم» (ق، 61 )، یعنی ریزترین و ناپیداترین زوایای وجودی او را می شناسیم. آن چه مؤید حقوق مصلحت محور الهی است، تعدیلی است که طرفداران نظریه قرارداد اجتماعی در نظریه حقوق طبیعی پدید آوردند؛ زیرا دریافتند که نیاز محوری صرف به هرج و مرج می انجامد و حریم ها هتک می شود؛ بنابراین این نظریه توسط نظریه حقوق الهی هم تعدیل می شود، چرا که قراردادهای اجتماعی نیز امکان فساد دارند و ممکن است یک اجتماع یا یک نژاد را بر نژاد دیگر برتر بدانند و به استعمار و استکبار بینجامند(کما که چنین شده است). حقوق الهی در نهایت به آن دسته از نیازها و مطالبات مهر حق می زند که به سود بشر باشد و کمال یابی او را تسریع کند.
حاصل آنکه، خداوند منشأ تعیین حق است که هم نیازها و هم مصالح انسان ها را لحاظ می کند. خداوند انسان را دوست دارد و کمال او را می خواهد و هر نیاز و مطالبه ای که کمال بشر را تأمین کند، حق غیر قابل سلب اوست. این است منشأ حق؛ یعنی خداوند حکیم براساس مصالح واقعی بشر حقوق او را تأیید و تأمین می کند و این مصالح را عقل و وحی با هم درک و دریافت می نمایند.
حال که حقوق عقلانی و وحیانی شد، زن و مرد نمی شناسد. حقوق هر دو بر اساس فرمول وحیانی عقلانی (نیاز-مطالبه-مصلحت) جلوه می کند. این حقوق محترم است و قابل خدشه نیست. نیاز زن و مصلحت او در دستگاه وحیانی عقلانی نبوی، تبدیل به حقوق زن می شود و همین فرآیند در خصوص حقوق مرد نیز صادق است؛ اما مثلث مزبور (نیاز-مطالبه-مصلحت) در مورد هریک از زن و مرد معلول فرآیند خاص خود است. طبیعت متفاوت زن نیازهای ویژه ای را می آفریند و مطالبات هماهنگ با نیازها و مصالح زنان در سیستم وحی و عقل، حقوقی ویژه ایجاد می کند.
پیامبر اعظم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) که متصل به وحی و عقل کل است، منظومه ای از حقوق را افاده و ارائه می کند که رونوشتی از تکوین است و سرشتی کمال آفرین دارد. کمال، سعادت و قرب چیزی نیست که معامله و مجامله پذیر باشد؛ بلکه با قاطعیت و جدیت باید تضمین و تأمین شود. شاید در مسیر کمال همه چیز خوشایند و پسند نباشد، ولی چاره ای از آن نیست. هرچه ما را به کمال و سعادت برساند، حق است و باید صیانت شود. حق آن نیست که ما می خواهیم یا طلب می کنیم؛ بلکه حق آن است که به مصلحت ماست و باید آن را مطالبه کنیم و خالق ما آن را تأسیس یا امضا می کند و همان مطلوب و مطالبه ماست، نه آن چه فرد یا جمع تشخیص می دهد و می نویسد.
رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) حقوق کمال آفرین و سعادت زا را از طریق وحی و عصمت و عقل اخذ می کرد و به بشر ارائه می داد. این حقوق واقعی، قابل دفاع و قابل مطالبه است، نه آن چه مثلا فمینیست ها گفته اند که نوعا مردانی هستند که به فکر احیای حقوق زنان افتاده اند. این خود حدیث شگفتی است که مردان بیش از زنان به فکر حقوق آنان هستند، در واقع بشر به فکر مصالح خود هستند تا مطالب زنان! حقوق زنان را به میان آوردند تا کام مردان تأمین شود و الا در یک جمع بندی آن چه فمینیسم به زنان داد و آن چه از آنان گرفت، معامله وحشتناکی را نشان می دهد که در جای خود بحث شده است (ر. ک. قوامی، 1384: ش 1). ضربه مهلک فمینیست ها به زنان به همان اندازه مخرب بوده که ضربه مارکسیست ها به کارگران و اومانیست ها به انسان. حال، بشر به خود آمده و محاسبه می کند که چه فریب و ضربه ای خورده و چه نیازی به حقوق واقعی خود دارد.
آن چه ضرورت بررسی نگاه وحیانی و معصومانه پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) به حقوق زنان را در عصر ما ایجاب می کند، همین گیجی ناشی از دریافت این ضربات است که نوعا در سده 91 و عمدتا در سدۀ 20 اتفاق افتاده است. حال که بشر یک توبه دسته جمعی کرده و به معنویت روی آورده و حقوق آسمانی خود را می جوید، نباید ضربه ای دیگر بخورد و به او داروی مهلک معنویت منهای شریعت بخورانند. بشریت باید حق خود را بگیرد و همان طور که در آغاز بحث اشاره شد، عدالت اعطای حق است، نه اخذ آن و کسی معطی حق است که عارف به آن باشد و پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) این چنین بود.
با این تفاصیل، تفسیر معناشناسی مطالبات زنان آشکار شد. زنان باید حقوقی را مطالبه کنند که حق واقعی آنها باشد و حکومت هم قبل از مطالبه آنان باید اعطاء حق کند، اما از آن جا که اولا حقوق زنان شناسایی نشده و ثانیا حقوق حقیقی و صادق از حقوق مجازی و کاذب بازشناسی نشده است، لذا زنان از حقوق واقعی خود محروم مانده اند. بدین خاطر است که با تحریکاتی به مطالبات حقوق مجازی روی می آورند و چیزی را طلب می کنند که چه بسا حق آنها نیست و اگر هم ایفاء شود، نهایتا به مصلحت آنها نیست و چیزی را طلب نمی کنند که حق واقعی آنهاست؛ زیرا نسبت به آن جاهل هستند. لذا دو ضرر می کنند؛ از انرژی اعتراض خود به حقوق کاذب می رسند و از عدم معرفت به حقوق واقعی خود آن را مطالبه نمی کنند. آن چه به این دو ضرر دامن می زند، گرد و غبار فمینیست های مرد است که حقوق مردان را به زنان تحمیل می کنند و زنان را تبدیل به مردان می نمایند و نسخه زیبای مدینه فاضله را به هم می زنند.
2)مطالبات زنان در حکومت های مختلف
حکومت ها براساس مبانی معرفتی و نظری خاص خود تشکیل می شوند. اگر حکومتی مثل حکومت سلطنتی شاهانه باشد، اصل آن بر لذت و قدرت است و زنان در آن، تشکیل دهنده حرمسرا می شوند و به شکل کنیزکان به آنها نگریسته می شود. در حکومت اشرافیگری و اریستوکرات، زنان یا عامل تجمل و زینت و نمایش هستند یا خدمه درباریان و زنان اشراف.
در حکومت های مارکسیستی، زنان به شکل نیروی کار دوشادوش مردان در هر نوع میدان کار، باید کار کنند تا زنده بمانند؛ چرا که در چنین دیدگاهی اصالت با جامعه است نه فرد؛ لذا همه در خدمت جامعه پرولتاریا هستند. زن یک کارگر است و باید مثل اسب کار کند.
در حکومت های لیبرالیستی که اصالت را به فرد می دهند، زن و مرد به عنوان یک فرد از حقوق مساوی برخوردارند، اما حقوق مجازی. زن در این دیدگاه آزاد و مساوی با مرد است. آزادی و تساوی، زنان را تبدیل به یک جریان تجاری و اداری می کند. زنان در خدمت سرمایه گذاران، دیوان سالاران، امپراتوران رسانه ای و سلاطین ثروت قرار می گیرند. جاذبه های جنسی آنان به شکل رایگان و شایگان در خدمت تراست ها و کارتل ها قرار می گیرد. زنان در میدان مردان وارد می شوند و چون طبیعتا قدرت مبارزه مردانه را ندارند عقب می مانند و متضرر می شوند. در این شیوه حکومت، خانواده هم متضرر می شود.
در حکومت های دینی-استبدادی، زنان در کنج خانه ها به تولید فرزند و نظافت خانه می پردازند و از آنها به عنوان «ضعیفه» یاد می شود؛ زنان منزوی که محروم از حقوق اجتماعی خود هستند. جامعه ای مردسالار و مذکر که زنان در آن پنهان و بی نقش اند.
با اندک تاملی درمی یابیم که رگه های جدی از افراط و تفریط در نگرش های حکومتی مذکور مشاهده می شود که ما در این مقال و مجال دنبال مصادیق نیستیم. آن چه مهم است معرفی جریانات حکومتی موجود در حافظه تاریخ است. جریاناتی که امتحانات خود را پس داده و مردود شده اند و علت این مردودی فریاد همچنان بلند زنان است که گاهی به ناله های ضعیف تبدیل می شود. زنان غربی و شرقی در هر قاره تحت هر حکومت می نالند.
3)طرح مسائل و مطالبات زنان در حکومت پیغمبر اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)
همان طور که در مقدمه بیان گردید، مطالبات و مسائل زنان بی پاسخ و لا ینحل مانده است و تمام مدعیان نوین و کهن عجز خود را از این امر نشان داده اند و شیوه آزمون و خطا، نتیجه ای رضایت بخش نداده است. علت این عجز ارائه حقوق مجازی به جای حقوق حقیقی و محرومیت زنان از حقوق حقیقی خود و همچنین تحریک زنان توسط مردان به مطالبات حقوق مجازی و کاذب که در حقیقت تأمین کننده مطامع خودشان است، می باشد. این مجموعه عوامل، ضرورت دست یابی به مجموعه حقوق واقعی زنان را در حکومتی که مبتنی بر وحی و عصمت است و خطا ندارد، ایجاب می کند. باید سفری به مدینه النبی داشت و در مدل حکومتی آن حضرت، مطالبات زنان و نحوه طرح و تأمین آنها را جستجو نمود. بشریت خسته و مردود، حالا گوش شنوا و چشم بینا پیدا کرده تا حقوق حقیقی خود را در یک حکومت بی اشتباه بشناسد.
1-3)مطالبات زنان در آیات قرآن
الف ) «ای پیامبر به همسرانت بگو: اگر زندگی دنیا و زرق و برق آن را می خواهید بیایید با هدیه ای شما را بهره مند کرده و به طرز نیکویی رها سازم و اگر خدا و پیامبرش و سرای آخرت را می خواهید، خداوند برای نیکوکاران شما پاداش عظیمی آماده ساخته است» (احزاب، 29 -28).
شأن نزول:
1- وقتی رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) از غزوه خیبر برگشت، در حالی که به گنج «آل ابی الحقیق» دست یافته بود، زنان او گفتند: از آن چه به چنگ آوردی به ما هم عطا کن. رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) به آنان فرمود: طبق فرمان خدا بین مسلمانان تقسیم کردم. زنان عصبانی شدند و گفتند: شاید فکر کردی اگر ما را طلاق دهی ما مردانی هم طراز خودمان برای ازدواج پیدا نخواهیم کرد؟!
سپس خداوند به پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) امر کرد 29 روز در مشربه ام ابراهیم از زنان عزلت گزیند تا حیض و طهر آنها تنظیم شود (لابد برای طلاق) و بعد آیات فوق را خواند. پس از خواندن آیات فوق، ام سلمه برخاست و گفت: من تو را و خدایت را برگزیدم و اختیار کردم و پس از ام سلمه زنان دیگر زنان برخاستند و گفته او را تکرار کردند (طباطبایی، 7931 ق: ج 61، ص 413).
2- زنان پیامبر از رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) تقاضای اموال و زیاد شدن نفقه نمودند و او را تحت فشار و اذیت قرار دادند (به خاطر حسادت بعضی بر بعضی). رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) یک ماه از آنان کناره گیری کرد و سپس (آیه تخییر) نازل شد (احزاب، 92-82). زنان پیامبر نه نفر بودند که یکی از آنها حفصه دختر عمر است. ابن عباس می گوید: حفصه و رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ) مشاجره کردند و حفصه گفت: یک مرد باید بین ما حَکَم شود. پیامبر دنبال عمر فرستاد، حفصه گفت: ای رسول خدا حرف بزن و جز حق نگو!! عمر دو سیلی به او زد. رسول خدا گفت: بس کن. عمر گفت: اگر رسول خدا نبود آن قدر می زدم تا بمیری ای دشمنک خدا! رسول خدا جز حق نمی گوید. رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) برخاست و یک ماه کناره گرفت و در غرفه ای ماند و به زنان نزدیک نشد و در همان جا غذا می خورد و می خوابید تا آیات فوق (تخییر) نازل شد» (طبرسی، 9731 ق: ج 8-7، صص 555 -455 ).
طبق دو شأن نزول فوق زنان پیامبر در طرح مسائل و مطالبات خود کاملا آزاد بوده اند و حتی با پیامبر مشاجره می کردند، از او غضبناک می شدند و سهم خواهی و زیاده خواهی داشتند و رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) را مجبور به انزوا و کناره گیری می کردند و پیامبر به آنها خشونت نمی کرد (برخلاف عمر خلیفه دوم)، تا خداوند با آیات تخییر آنها را بین اختیار خدا و رسول و آخرت و اختیار دنیا و آزادی و طلاق مخیر و آزاد گذاشت و آنها از این میان آزادانه خدا و رسول و آخرت را اختیار کردند. این همه آزادی در مطالبه و انتخاب، آن هم برای زنانی که در زمان جاهلیت زندگی می کنند که هم انسانیت زن و هم زن بودن او فراموش شده بود، شگفت آور است.
از این آیات و شأن نزول آنها حق تخییر و انتخاب برای زنان بین مادیت و معنویت به دست می آید و نتیجه این آزادگذاری در مطالبه و انتخاب، برگزیدن معنویت است. می توان نتیجه گرفت که اگر زنان در یک فضای دینی و در حکومت نبوی و در بیت شریف او در انتخاب، آزاد گذاشته شوند، به انتخاب برتر یعنی انتخاب معنوی و آسمانی دست می یازند. معلوم می شود حق مطالبه و انتخاب و حق آزادی در یک فضای واقعی و وحیانی و انسانی به ثمره ای شیرین می انجامد و زنان را از هوس و حرص باز می دارد. جالب است که زنان پیامبر طلاق را که آزادی از معنویات نبوی و وحیانی است انتخاب نکردند و آزادی واقعی را که ماندن در بیت نبوی است برگزیدند؛ یعنی با کمال آزادی از آزادی کاذب(طلاق از نبی(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم))به آزادی واقعی روی آوردند.
پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم )می توانست با استفاده از قدرت سیاسی و اجتماعی خویش با همسران خود برخورد کرده و به آنها تفهیم کند که شرایط همین است و باید بسازند؛ وظیفه شان اطاعت از شوهر است؛ آن هم شوهری مثل رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) که حاکم سیاسی است. یا اینکه می توانست شرایط بهتری برای آنها فراهم کند و امکانات فوق العاده ای برای آنها تهیه نماید، کاری که قدرتمندان سیاسی می کنند؛ اما پیامبر اکرم(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم )این کار را نکرد، بلکه فضای انتخاب آزادانه و آگاهانه را برای زنان فراهم آورد تا آنها انتخاب کردند.
ب) «خداوند سخن زنی را که درباره شوهرش به تو مراجعه کرده بود و به خداوند شکایت کرد شنید (و تقاضای او را اجابت کرد) خداوند گفتگوی شما را با هم (و اصرار آن زن را درباره حل مشکلش) می شنید و خداوند شنوا و بیناست» (مجادله، 1).
شأن نزول: زنی به نام «خوله بنت خویلد» همسر «اوس بن صامت» زنی خوش اندام بود. در هنگام سجده، همسرش به او نگاه کرد و پس از نماز از او برای عمل زناشویی خواهش کرد. اما زن ابا کرد. مرد عصبانی شد و به او گفت: أَنتِ عَلَیَّ کَظَهرِ أُمِّی (بدن و پشت تو مانند بدن و پشت مادر من است) یعنی او اظهار کرد
که در جاهلیت با این گفته زن بر مرد حرام می شد، اما بعد پشیمان شد و گفت: تو بر من حرام هستی. زن گفت: این حرف را نزن، برو خدمت رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) و حکم را از او سوال کن. مرد گفت: من خجالت می کشم. زن گفت: اجازه بده من سوال کنم. مرد اجازه داد. زن خدمت پیامبر آمد و گفت: ای رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) همسر من اوس بن صامت است. وقتی با من ازدواج کرد، من جوان و ثروتمند بودم و فامیل فراوان داشتم که هر سه را از دست داده ام و اکنون پیر شده ام. حالا او با من اظهار کرده، ولی پشیمان شده است. آیا مشکل ما قابل حل است؟ رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمود: تو بر او حرام شده ای! گفت: به حق قرآن ما جدا نشویم. او پدر فرزندانم است و او را دوست دارم. رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) تأکید کرد که تو بر او حرام هستی و هیچ کاری نمی توانم برایت بکنم. زن اصرار کرد (و سعی می کرد رسول خدا را مجاب کند )، ولی رسول خدا (ص) همچنان بر حکم حرمت تأکید می نمود! زن ناله ای سر داد و گفت: من از این گرفتاری و از حال زارم شکایت به خدا می برم! !ای خدا بر زبان رسولت جاری کن (آن چه صلاح است). عایشه که این واقعه را ملاحظه می کرد، خطاب به زن گفت: بس کن! مگر صورت پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) را نمی بینی (حالتی مضطرب که موقع نزول وحی بر صورت پیامبر دست می داد). پس از نزول وحی پیامبر فرمود: به همسرت بگو بیاید. آن گاه بر همسر او آیه فوق را تلاوت کرد. عایشه گفت: تبارک اللّه که تمام اصوات را می شنود. زنی با رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) محاوره و گفتگو می کند. من در گوشه ای از خانه بودم و همه حرف او را نشنیدم، ولی خداوند شنید.
در هر حال قرار شد مرد کفاره ای بدهد (که در فقه آمده است) تا زن بر او حلال شود (همان: ج 10-9، ص 371).
اگر آیات قبل یعنی سوره احزاب در خصوص همسران پیامبر بود، این آیه در خصوص یک شهروند معمولی مدینه النبی است که با پیامبر خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) که از قانون اظهار پشتیبانی می کرد، این گونه مجادله می کند و پیامبر بارها بر حکم حرمت اصرار می کند و زن از میدان در نمی رود و نهایتا خداوند از زبان پیامبر به نفع او حکم می کند.
این سند افتخار است که برای ماندگاری آن نه تنها یک آیه بلکه یک سوره مستقل به نام آن ثبت می شود تا نشان دهد رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) دیکتاتور نیست، زنان در محضر او حاضر می شوند، مجادله می کنند، نمی پذیرد، اصرار می کنند و در نهایت دستگاه وحیانی حق را به زن می دهد.
درست است که اظهار عرفی بود که تبدیل به قانون شده بود، ولی زن احساس می کرد ظالمانه است و به خاطر یک حرف، زندگی اش از هم می پاشد و به همسرش علاقه داشت و زنی متدین بود، پای بند به رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) و وحی بود، حتی در صورت مخالفت، کوچکترین بی احترامی به پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ) نکرد. فقط حق خود را مطالبه کرد و در نهایت خداوند به نفع زن حکم صادر نمود.
پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نیز از دست او عصبانی نشد. حرف او را شنید و حکم را بیان کرد و از کوره در نرفت. یعنی در این سیره عملی به زن حق انتقاد و حق مطالبه داد و نگفت زنان کم فهم هستند. نگفت تو را چه به این حرف ها، چه جرأتی داری با رئیس یک حکومت و دین بحث می کنی؟ اصرار زن باعث می شود حکمی منسوخ گردد. مقاومت و مطالبه به حق یک زن باعث تغییر یک قانون می شود و در قرآن به شکل جاویدان ثبت می گردد.
این دو، نمونه ای از طرح مسائل و مطالبات زنان در قرآن کریم است. پس زنان حق مطالبه دارند و قبل از این حق نیازی داشته اند، یا نیاز اقتصادی و رفاهی (آیه اول) و یا نیاز امنیت و خانواده (آیه دوم) که این مطالبات مورد اعتنا قرار می گیرد؛ ولی گاهی تأیید نمی شود (آیه اول) و گاه تأیید می شود (آیه دوم )؛ هرچند در آیه اول آزادی و اختیار در انتخاب هم به آنها داده می شود. آن چه در نهایت به دست می آید، تسلیم در قبال دستگاه مورد اعتماد و حکیمانه وحی است.
در این جا باید بین «حق مطالبه» و «مطالبه حق» تفاوت قائل شد. آن چه از آیات فوق و نظایر آن فهمیده می شود، احترام شارع به حق مطالبه و به رسمیت شناختن آن می باشد. ولی اینکه مورد مطالبه حق است یا نه، پس از تأیید یا تکذیب یا تخییر شارع معلوم می شود. آن گاه است که معلوم می گردد امر مطالبه شده به مصلحت زنان هست یا نه.
از مسائل فقهی و کلامی که بگذریم، آن چه برای ما مهم است، روح مطالبه و نوع برخورد لطیف آن حضرت با مطالبات زنان است. آری این فضایی است که زنان در مقابل شخص اول حکومت و دین از عزت و کرامت بهره مند بودند و از اظهار مطالبات به حق یا ناحق خود ابایی نداشتند و رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) هم بدون خشونت واکنش وحیانی و عقلانی لازم را نشان می داد.
2-3)چگونگی برخورد با مخالفان
در حکومت پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) مخالف وجود داشته است؛ هم دشمن داخلی (منافق و کافر) و هم خارجی (یهود و نصاری و کشورهای دیگر): «این چنین در برابر هر پیامبری دشمنی از شیاطین انس و جن قرار دادیم. آنها به طور سرّی (و در گوشی) سخنان فریبنده (بی اساس برای اغفال مردم) به یکدیگر می گفتند و اگر پروردگارت می خواست چنین نمی کردند (و می توانست جلوی آنها را بگیرد ولی اجبار سودی ندارد). بنابراین آنها و تهمت هایشان را به حال خود واگذار» (انعام، 211).
گویا دشمن در رشد فرد و جامعه مؤثر است. به هرحال در انقلاب فرهنگی پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) در جامعه مردسالار جاهلی که دخترکشی جزء رسوم بوده است و زنان حق عرض اندام در مقابل مردان نداشتند، یکباره زنان به حدی از آزادی نائل شدند که حتی در مقابل شخص رسول اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) به مجادله و محاوره پرداخته و حقوق خود را مطالبه و اخذ می نمودند. پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نیز چنان جایگاهی برای زنان قائل بود که دست دخترش فاطمه (علیهما السّلام) را می بوسید و جلوی او به احترام می ایستاد، عزیزترین جملات را در خصوص او اظهار کرد و بهترین چیزها را زن، عطر و نماز معرفی کرده و زن را ریحانه نامید، در جنگ ها از آنها استفاده می کرد و برخی مأموریت ها را به آنها می داد. مسلم است که این نوع برخورد به مذاق محافظه کاران خوش نمی آید. اما پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) حتی مخالفان را محترم می شمرد و به اشکال گوناگون با آنان برخورد می نمود. برخوردهای کریمانه ای که پیغمبر اکرم(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) به عنوان حاکم اسلامی با دختران، همسران، زنان فامیل و زنان مدینه داشت، پاسخی قطعی و روشن به نفی برخوردهای ظالمانه می باشد. برای مثال وقتی عده ای از زنان پیش پیامبر آمدند و از اینکه همسرانشان گوشت نمی خوردند و با آنها نزدیکی نمی کنند و رهبانیت اتخاذ کرده اند، گله کردند، پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) با حالت غضب به سراغشان رفت و گفت: «من ازدواج می کنم، گوشت می خورم و رهبانیت در دین من نیست» (پاینده، 1383: جمله 5411). حاکم اسلامی این گونه با برخورد تحقیرآمیز با زنان شدیدا مقابله می کرد.
در داستان دیگری، دختری اشراف زاده می خواست با جویبر که سیه چرده بود ازدواج کند، ولی پدر دختر ممانعت می کرد. پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) برخورد تند کردند و ازدواج صورت پذیرفت (کلینی، 1365: ج 5، ص 34 ). این دفاع از حقوق یک دختر بود که بتواند آزادانه تصمیم بگیرد. همچنین دختر خود رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) در ازدواج با حضرت علی (علیه السّلام) آزادانه تصمیم گرفت (حائری اسکویی، 1385: ج 10، ص 358).
3-3)حکومت نبوی و ظرفیت های ایجاد شده برای زنان
مراد از ظرفیت همانا ایجاد فرصت های بالفعل و بالقوه ای است که در یک انقلاب اسلامی و فرهنگی در عصر نبوی پدیدار شده است. در واقع انقلابی رخ داد و در عمل و نظر دگرگونی اتفاق افتاد. حال زنان حقوق و نیازهای خود را مطالبه می کنند و پیامبر آن ها را به عنوان یک واقعیت که نیمی از جامعه مدینه هستند، می پذیرد و تقریبا در تمام صحنه ها آنها را وارد می نماید. زنان ضمن اینکه مادر یا همسر یا دختر هستند به عنوان یک نیروی تأثیرگذار در اجتماع، سیاست و غیر آن شرکت دارند.
1-3-3)مشارکت در صحنه سیاست
زنان در حکومت دینی با حاکم اسلامی بیعت می کنند: «ای پیامبر هنگامی که زنان مؤمن نزد تو می آیند تا با تو بیعت کنند که چیزی را شریک خدا قرار ندهند، دزدی و زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، تهمت و افترایی پیش دست و پای خود نیاورند و در هیچ کار شایسته ای مخالفت فرمان تو نکنند با آنها بیعت کن و برای آنان از درگاه خداوند آمرزش بطلب که خداوند آمرزنده و مهربان است» (ممتحنه، 12 ).
زنانی که در رژیم قبل هیچ نقشی در اجتماع و هیچ مشارکتی در سیاست نداشته اند حالا در رژیم نوین مدنی این چنین مورد اعتنا هستند و آراء سیاسی آنان مؤثر در مقبولیت یک حکومت آسمانی است. البته در ازای اعطاء حق انتخاب، مطالباتی هم حکومت دارد که موحد بودن، عدم دزدی، عدم زنا، عدم فرزندکشی، عدم تهمت و افترا و عدم نافرمانی از حکومت است و آنها می پذیرند و بیعت می کنند. جالب است که در میان آنها «هند» همسر ابو سفیان معروف به هند جگرخوار هم هست! (کاشانی، 1344: ج 8، ص 359). این یک نوع کرامت است که دشمن خویش را حق بیعت بدهی و برای او آمرزش بطلبی. چنین برخوردی با زنان در هیچ انقلابی در تاریخ رخ نداده است.
در شأن نزول این آیه آمده است که وقتی رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) به کوه صفا و مروه آمد (پس از فتح مکه ) با رجال مکه بر جهاد اسلام بیعت کرد، زنان هم تمایل به بیعت پیدا کردند و این آیه نازل شد. لذا می توان این آیه را هم از جمله آیاتی دانست که مطالبات زنان را در مطالبه ای سیاسی و مهم بیان می کند. حتی به یکی از شرایط بیعت یعنی عدم شرک اعتراض کردند که چرا برای مردان در حین بیعت چنین شرطی نبود! ؟(طبرسی، 1379 ق: ج 10-9، ص 414).
2-3-3)مشارکت در مهندسی حیوة طیبه (مدینه فاضله)
«هر کسی کار شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مومن است، او را به حیاتی پاک زنده می داریم (حیوة طیبه) و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد» (نحل، 97).
در حالی که بعضی آیات قرآن با ضمیر مذکر مرد و زن را با هم اشاره می کند، در این آیه صریحا «ذکر و انثی» آمده تا تفهیم شود که در منشور حیوة طیبه که جامعه فاضله مدنی است، زن و مرد دوشادوش هم شرکت و سهم دارند و این یک فرصت و ظرفیت اجتماعی و فعال است که برای زنان در عصر پیامبر اعظم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ) ایجاد شد.
علامه طباطبایی ذیل این آیه آورد است: «این یک وعده زیبا است برای مؤمنان که اگر عمل صالح انجام دهند و نیز بشارتی است به زنان که خداوند بین آنان و مردان فرق نمی گذارد (در قبول ایمان و اثر عمل صالح آنها ) که همانا زنده داشتن به حیوة طیبه است و نیز پاداش مطابق بهترین عمل آنان و این در حای است که مبنای اکثریت بت پرستان و اهل کتاب از یهود و نصاری بر محرومیت زن از هر امتیاز دینی (یا اکثر امتیازات) و نیز پستی درجه زن از درجه مرد و قرار دادن زنان در خفتی که قابلیت رفعت و والایی در کنار آن وجود ندارد می باشد» (طباطبایی، 1379 ق: ج 12، ص 341).
ایشان با برداشتی جالب حیوة طیبه را حیاتی جدید غیر از زندگی که عامه مردم دارند می داند و آن زندگی را توام با بهاء، کمال، قوت، عزت، لذت و سرور بی پایان می داند، این حیاة مخصوص مومنان و عاملان صالح است و این حیوة طیبه در همین جهان شدنی است و زنان مثل مردان در هندسه آن شراکت دارند (همان، صص 343 -342 ).
3-3-3)مشارکت در جنگ
آن گونه که در تاریخ آمده است، چهارده نفر زن از جمله حضرت فاطمه (علیهما السلام)در جنگ احد حاضر بودند. آنان غذا و آب سربازان اسلام را بر پشت خود حمل می کردند و به مجروحان آب می دادند و آنان را مداوا می کردند (واقدی، 1369: ج 1، ص 248). ام عطیه در هفت جنگ شرکت کرده است (ابن سعد، 1388 ق: ج 11، ص 445 ). در جنگ احد از زنی به نام «نسیبه» نام برده می شود که از رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) دفاع می کرده و آن حضرت با لبخند عمل او را تأیید نموده و می فرماید: «مقام نسیبه از فلانی و فلانی برتر است» (ابن ابی الحدید، 1404 ق: ج 14، ص 266). همین زن در جنگ با فتنه گر معروف «مسیلمه کذاب» یک دست خود را فدا می کند (همان).
4-3-3)مشارکت ها و ظرفیت های اداری
پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) در اداره حکومت خویش نصب هایی در خصوص زنان داشت:
-نصب زنان در امور حسبه (مجلسی، 1404 ق: ج 3، ص 310)؛
-نصب ام ایمن به عنوان نگهبان (کتانی، 1375: ج 1، ص 200)؛
-نصب ام ورقه، دختر عبد اللّه بن حارث به عنوان مربی قرآن (همان، ص 47)؛
-نصب ام سلیمان بن ابی حثمه به عنوان معلم کتابت زنان (همان، ص 49).
5-3-3)ظرفیت های علمی
مطابق حدیث معروف «طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة» (مجلسی، 1404 ق: ج 1، ص 177)دانشجویی بر زن و مرد مسلمان واجب است؛ لذا «ام ورقه» مربی قرآن شد. اسماء زنی که به خطیب و نماینده زنان شهرت داشت به جمع رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) و مردان وارد می شود، پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) پاسخ سؤالات او را می دهند و وی را تشویق می کنند و می فرمایند: «آن چه گفتم به همۀ زنانی که از طرف آنان نماینده ای، ابلاغ کن» (ابن هشام، بی تا: ج 3، ص 563).
این ها نمونه هایی از ظرفیت های ایجاد شده برای زنان توسط حکومت اسلامی در عصر پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) است. در یک جمله می توان گفت در عصر نبوی یک جهش، یک جنبش و یک انقلاب در مورد جایگاه زنان و مشارکت آنها در جامعه ایجاد گردید.
4-3)هدف مطالبات زنان
هدف حکومت اسلامی از توسعه مطالبات زنان و احیاء و بیان حقوق آنان، رساندن آنها به کمال و سعادت دنیوی و اخروی بوده است. تکمیل مدینه فاضله و تحقق عدالت و استفاده از همه انرژی ها و ایجاد انگیزه معنوی در جامعه زنان در جهت پیوستن آنان به حرکت جمعی به سوی فلاح (فوز) از جمله اهداف این مطالبات به شمار می رود.
همچنین در مقابل مطالبات و حقوق، تکالیف، وظایف و حدودی هم قرار می گیرد که مانعی برای کمال و سعادت وجود نداشته باشد. به اصطلاح ترکیب حقوق و حدود یک تعادل و اعتدال ایجاد می کند تا زنان به دور از افراط و تفریط به آن چه شایسته و بایسته و مصلحت است دست یابند. نه آنچنان آزاد شوند که نوعی گسیختگی و آشفتگی به وجود آید که به ابتذال و افتضاح منجر شود و نه آن چنان اسیر و منزوی گردند که در کنج خانه ها فراموش و خاموش شوند. به عبارت دیگر دوران جاهلیت تماما «حدود» است و از «حقوق» خبری نیست و در شرایطی جدید اگر حدود کاملا برداشته شود و به حقوق مجازی رسیده شود، جامعه متلاشی می گردد که در حقیقت از «جاهلیت اُولی» به «جاهلیت مدرن» می رسیم؛ آن چنانکه که اکنون گرفتار آنیم.
بنابراین، از آنجا که هدف، ایجاد مدینه فاضله است، حدودی نیز وضع می شود تا حقوق را هدایت کند. قوانین و تکالیفی مانند حجاب، عدم اختلاط زن و مرد، تقسیم کار معروف بین زن و مرد، خشن ترین مجازات ها در زنا و قذف و فحشاء، اطاعت واجب از همسر و سایر احکام ویژه بانوان که توسط رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) تشریع شد، مهارکننده آزادی هایی است که زنان به دست آوردند و تلطیف کننده ظرفیت های ایجاد شده محسوب می گردد.
محدودیتی به نام حجاب و جلباب در حقیقت یک مصونیت از اذیت و آزار و انگشت نمایی است. یعنی حالا که حق حضور در اجتماع پیدا کردی از حد حجاب و جلباب هم غافل مباش تا بدون آزار و مانع به کمال و سعادت برسی! و الا از چاله یک جاهلیت به چاه جاهلیت دوم گرفتار می شویم. در جاهلیت اول انسانیت زن زیر سوال بود، در جاهلیت دوم زن بودن او. نباید از چاله تفریط به چاه افراط افتاد! پس هدف از مطالبات نجات از استانداردهای جاهلی است و این میسور نیست مگر با «حقوق محدود!» . یعنی حقوقی که حدودی را هم در قبال خود دارد. آن گاه است که زنان عامل کمال جامعه و جمال آن می شوند.
فهرست منابع
*قرآن کریم
*ابن ابی الحدید، عبد الحمید: «شرح نهج البلاغه» ، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی، 1404 ق.
*ابن اسعد، محمد: «طبقات الکبری» ، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388 ق.
*ابن هشام، عبد الملک بن هشام: «سیرة النبویه» ، بی جا، بی نا، بی تا.
*پاینده، ابو القاسم: «نهج الفصاحة» ، تهران، خاتم الانبیا، 1383-
*حائری اسکویی، موسی: «احقاق الحق» ، ترجمه محمد عیدی خسروشاهی، تهران، روشن ضمیر، 1385-
*طباطبایی، محمد حسین: «المیزان فی تفسیر القرآن» ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ 3، 1397 ق.
*طبرسی، ابو علی فضل بن حسن: «مجمع البیان فی تفسیر القرآن» ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1379 ق.
*قوامی، سید صمصام الدین: «زنان، کارکردهای مدیریتی، تداخل نقش ها» ، ماهنامه پیام زن، ش 1، 1384-
*کاشانی، ملا فتح اللّه: «منهج الصادقین فی الزام المخالفین» ، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چ 2، 1344-
*کتابی، عبد الحی: «نظام الحکومة النبویه المسمی التراتیب الاداریه» ، بیروت، شرکة دار الارقم بن ابی الارقم، 5731-
*کلینی، محمد بن یعقوب: «الکافی» ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365-
*کی نیا، مهدی: «کلیات مقدماتی حقوق» ، تهران، دانشگاه تهران، 1347-
*مجلسی، محمد تقی: «بحار الانوار» ، بیروت، موسسه الوفاء، 1404 ق.
*مصباح یزدی، محمد تقی: «اخلاق در قرآن» ، تدوین محمد حسین اسکندری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1376-
*واقدی، محمد بن عمر: «مغازی» ، ترجمه محمد مهدوی دامغانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1369-
