مقدمه
لزوماً به دنبال تبیین فقهی پدیده بیت کوین به آن معنا نیستیم؛ بلکه بیش تر در نظر داریم موضوع جدیدی را برای آن دسته از فقهایی که می خواهند در این حوزه کار کنند و نظر دهند بگشاییم. زیرا بیت کوین دارد به موضوعی مبتلابه تبدیل می شود. به همین خاطر باید ابعاد این موضوع مشخص شود و مورد بررسی قرار گیرد که اولاً آیا این پدیده نوظهور ماهیتاً پول هست یا نه؟ و ثانیاً منشأ آن چیست؟ در حال حاضر مباحث پول های مجازی از جمله بیت کوین چندان شکافته نشده و هنوز به مطالعات بیش تر و دقیق تری احتیاج هست تا بتوانیم در مورد آن ها اظهارنظر کنیم. بنابراین مطالبی که خدمت شما عرض می کنم به معنای مطالب نهایی نیست. درحال حاضر خودم مشغول مطالعه و تحقیق در این زمینه بر اساس آن مقدار اطلاعاتی هستم که امروزه از طرق مختلف از جمله نشریات علمی، برخی مقالات علمی و حتی علمی- پژوهشی، فضای مجازی و بیانیه های برخی از بانک های مرکزی کشورهای مختلف منتشر می شود. اطلاعاتی که البته قانع کننده نبوده و همچنان ابهام هایی وجود دارد.
اگر ما سیر تاریخی پول را در نظر بگیریم، زمانی پول یک کالای واقعی بود و مردم به عنوان واسطه از کالای خاصی استفاده می کردند به جهت این که آن کالا عمومیت داشت و می توانست نقش واسطۀ کالایی را ایفا کند. پس از مدتی این کالا از حالت منطقه ای و مبتنی بر توافق اشخاصْ خارج و به یک سری کالاهای خاص به ویژه طلا و نقره تبدیل شد و توانست جایگاه ممتازی پیدا کند. تا آن زمان پول ارزش ذاتی داشت و در عین حال نقش واسطه گری را هم ایفا می کرد. به تدریج که پیش می رویم، بحث ضرب سکه که همان طلا و نقره است، برای پول مطرح می شود، البته این دفعه به شکل مسکوک، نه به عنوان شمش ها و تکه هایی از طلا. به عبارت دیگر به جای طلا و نقرۀ وزنی، طلا و نقره های سکه ای مطرح می شود. این جاست که آرام آرام پای اعتبار به میان می آید. یعنی پول از یک کالای واقعی به یک کالای واقعی -اعتباری تبدیل می شود. به عبارت دیگر ارزش اصلی اش همچنان همان طلا و نقره ای ا ست که در سکه ها بوده اما در کنارش یک اعتبار حاکمیت و حکومتی هم به آن اضافه می شود.
هر چه پیش می رویم، به تدریج سهم اعتبار افزایش پیدا می کند به گونه ای که گاهی حاکمان در جوامعی خرید و فروش را با سکه های قبلی کلاً ممنوع اعلام و سکه های جدیدی با اسم و رسم خود و با حاکمیت خودشان رایج می کنند و به تدریج ضرب سکه را هم به صورت انحصاری در اختیار حاکمیت می گیرند. این جا رفته رفته یک مقدار سهم اعتبار بیش تر می شود. ارزش پول از ارزش طلا و نقرۀ پول فاصله می گیرد و اعتبار بیش تر می شود. تا می رسیم به زمانی که بحث رسید به میان می آید. صرّاف ها و بعضی بانک های محلی در اروپا شروع به صادر کردن گواهی سکه می کنند و سکه را تحویل می گیرند و گواهی های خاصی صادر می کنند که این گواهی ها جای پول در داد و ستدها به کار می رود. این جا بحث اعتبارِ شخص مطرح است، یعنی همان شخص صراف ها و ماهیت گواهی هم رسید و سند است؛ خودش ارزشی ندارد اما حاکی از تعداد سکه های طلا یا نقره است و از طرفی هم مُهر صراف خاصی بر آن خورده و اعتبارش را از اعتبار آن صراف می گیرد. ارزشش هم به ارزش اعتباری ـ حقیقی سکه هاست. یعنی دو اعتبار به آن وارد و برای آن وضع می شود.
سپس آرام آرام این رسیدها توسط صرّاف ها حالت استاندارد پیدا می کنند و در مرحلۀ نهایی به اسکناس ها یا رسیدهای استاندارد شدۀ حاکمیتی تبدیل می شوند و دیگر صرّاف ها و بانک های خصوصی اجازه ضرب سکه یا انتشار اسکناس را از دست می دهند و این حاکمیت و دولت ها هستند که اسکناس منتشر می کنند. البته همچنان این اسکناس رسید سکه است و به پشتوانۀ سکه های طلا و نقره منتشر می گردد. تا این که در مرحلۀ خاصی دیگر پشتوانه به معنای طلا و نقره یا اشیای خاص از بین می رود و پشتوانۀ اقتصاد ملی برای پول های ملی مطرح می شود. در همۀ این مراحل یک فرد معتبر و مسئولی پشت این رسیدها یا اسکناس ها حضور دارد که یا دولت است و یا بانک های مرکزی. بانک های مرکزی مسئولیت این اسکناس را برعهده می گیرند و می کوشند اعتبار، ارزش و قدرت خرید اسکناس و پول ملی را حفظ کنند. البته گاهی به خاطر شرایط خاصی کنترل از دستشان خارج می شود.
بنابراین تا این جا ما با پول هایی مواجه هستیم که یا ارزش ذاتی دارند، یا ترکیبی از ارزش ذاتی و اعتبار هستند و یا محض اعتبار. لکن یک پشتوانه معتبری پشت آن هست که مسئولیت کار را برعهده گرفته و اصطلاحاً مدافع ارزش پول محسوب می شود که در مواقع خاصی هم مسئولیتش را به شکل های مختلف ایفا می کند. در دهۀ اخیر یک جهش جدیدی در حال شکل گرفتن است و آن این است که پولی دارد به وجود می آید که پشتوانه معتبر خاصی ندارد و اعتبارکننده، مسئولیتی در قبال اعتبارش ندارد و آن پول های مجازی ای است که امروزه مطرح شده است. وقتی با توجه به اطلاعات موجود تحلیل می کنیم، این پول ها که اکنون سرشاخه شان بیت کوین است، یک رمز الکترونیکی و اینترنتی است که در اختیار فرد گذاشته می شود و فرد خود با روشی آن را خلق می کند و یا در مبادله ای و یا با دادن پول دیگری آن را به دست می آورد.
حقیقت پول مجازی
حقیقت پول مجازی چیست؟ پول های سابق یا ارزش ذاتی دارند یا ارزش اعتباری و ارزش اعتباری شان هم به آن ارزشِ عاملِ اعتباردهنده (مُعتبِر) و میزان فعالیت های آن در حمایت از این پول است. این جا ما با یک سؤال جدی مواجه هستیم که ناشر پول مجازی کیست؟ اعتباردهندۀ به این پول کیست؟ چه مسئولیت هایی در قبال این پول برعهده گرفته است؟ و چه حمایت هایی می تواند از آن داشته باشد؟ به عنوان مثال اگر همین سال 96 را در نظر بگیرید، این پول (بیت کوین) از حدود هر واحد هزار دلار به 19000 دلار رسیده و آن را رد کرده است و هر روز دارد رکوردشکنی می کند که نشان دهنده این است که پشت آن یک حامی که بتواند از این پول حمایت کند، یا موجود نیست یا قدرتش را ندارد. زیرا پول یک شاخص، معیار و وزنه است. همان طور که ما با متر، کالاهای متری را اندازه گیری می کنیم، می خواهیم با پول ارزش دارایی ها را حفظ نماییم. اگر بنا باشد ارزش یک دارایی در طول یک سال 1900 درصد افزایش پیدا کند، یا 19 برابر شود، نشان می دهد این نمی تواند معیار باشد و نمی تواند به عنوان یک پول و مقیاس ارزش گذاری مطرح گردد و یا به عبارت دیگر نشان می دهد آن افرادی که این پدیده را طراحی کرده اند، یا اهداف و انگیزه های دیگری دارند که افزایش قیمت به این سرعت جزو اهداف و نقشه هایشان است، یا این که تسلطی بر کنترل ارزش این پول ندارند. زیرا یک پول بالأخره باید ثبات داشته باشد ولو ثبات نسبی. باید ثباتی داشته باشد که دارایی ها و سایر کالاها و خدمات و سرمایه ها بر اساس آن ارزش گذاری شوند. بر این اساس همان طور که بیت کوین در شبکه های مجازی به پول رمزی معروف شده است، بنده گاهی از آن به عنوان پول مرموز نام می برم. در عین حال که رمزی است، مرموز هم هست، زیرا ابعادش شناخته شده نیست.
نکتۀ دیگر از جهت شرعی این است که وقتی ما می خواهیم یک دارایی را معامله کنیم، آن دارایی یا باید ارزش ذاتی داشته باشد که بتواند به خاطر ارزش ذاتی اش مالیت پیدا کند و قابل معامله باشد، یا ارزش اعتباری داشته باشد که بر اساس جایگاه آن اعتباردهنده بتوانیم بگوییم این دارایی چقدر اعتبار دارد و بر اساس آن معامله کنیم. پول های مجازی به ویژه بیت کوین بر اساس اطلاعاتی که وجود دارد، از جهت مالیت محل تردید هستند، زیرا ما هیچ شناختی از اعتباردهنده اش نداریم که این اعتباردهنده چه کسی است و چه مسئولیت و تعهداتی را در قبال آن برعهده گرفته است.
همان طور که می دانید، در فضای اینترنتی این انتظار وجود دارد که آن پول رمزی (برای مثال بیت کوین) که فرضاً من بابتش 19000 دلار داده ام، فردا صبح که از خواب بیدار شوم، ببینم اصلاً این رمز از بین رفته و هیچ جایگاهی ندارد و هرچه جستجو می کنم، در همان اینترنت هم حذف شده باشد. بله، طراحان و معامله گران شاید با یک سری واژه هایی به من اطمینان دهند، ولی این اطمینان ها، اطمینان هایی است که فقط ایشان به من القا می کنند. اما من هیچ اعتمادی ندارم، زیرا طراح این سیستم قطعاً کسی است که توانایی طراحی ضدش را هم دارد. یعنی می تواند به طریقی وارد شبکه شود و همه این ها را هک کند و از بین ببرد. یا احتمال این را هم می دهم که گرچه ادعا می شود ظرفیت بیت کوین محدود است و بیش تر از یک سقف مشخص نمی تواند تولید شود و در نتیجه از جهت فنی ارزش کمیابی ذاتی خواهد داشت، لکن ممکن است واقعاً فرمول دیگری را طراحی کنند تا آن قدر از این پول (رمز) تولید شود که دوباره ارزشش از 19000 دلار به 19 دلار برسد یا اصلاً معامله نشود. یا این احتمال هم وجود دارد که این موضوع نقشۀ سازمان سیا برای جمع کردن دلارهای آمریکایی باشد. زیرا می دانید که اکنون دولت آمریکا به جهت دلارهایی که در سراسر دنیا پخش شده است، مقروض ترین دولت به شمار می آید. طبیعتاً این ابزار بسیار خوبی است که سازمان سیا با طراحی و عرضه آن به ازای هر یک بیت کوین، 19000 دلار را از سطح جامعه جمع آوری نموده و پس از جمع کردن آن ها، از طریق بورس های تحت نفوذ خود، خرید و فروشش را ممنوع کنند و بگویند به خاطر شک و تردیدی که داریم دیگر معامله نمی شود. درنتیجه ناگهان افت ارزش پیدا می کند و ارزشش به صفر می رسد.
تا زمانی که چنین احتمالاتی وجود دارد، این پول مجازی پول مبهم خواهد بود زیرا اصل وجود و مالیت آن مبهم است و در نتیجه از جهت فقهی معامله با آن، معاملۀ غرری محسوب می شود، چون اصل وجود و مالیت و میزان اعتبارش و این که پشت این مال، یک اعتباردهنده متعهد و مسئول وجود داشته باشد مشکوک است. لذا اخیراً رئیس بانک مرکزی فرانسه به فرانسوی ها هشدار داد که این پول، پول مجازی هم نیست، یک پول توهمی است و از آن ها خواست در آن سرمایه گذاری نکنند، که هرلحظه ممکن است این توهم از بین برود. بر این اساس احتمال های مختلفی با توجه به اطلاعات موجود در رابطه با این پول وجود دارد که ماهیت آن را از جهت اصل وجود و مالیت و میزان مالیت وارد منطقۀ غرر می کند.
آیا بیت کوین پول است؟
فعلاً بیت کوین را نه پول، بلکه هیچ چیز نمی دانم. چون پول باید قوامی داشته باشد که بتوان سایر دارایی ها را براساس آن ارزش گذاری کرد. شیئی که ارزشش در طول یک سال نوزده برابر جابجا شود، نشان می دهد ماهیت این به اصطلاح پول، قابلیت آن را ندارد که به عنوان معیار و متری برای سنجش دارایی ها به کار گرفته شود.
نوسانات ارزش در همۀ پول ها وجود دارد. ما اکنون می خواهیم در مورد منشأ ارزش صحبت کنیم. سعی می کنیم بحث را هم صرفاً با مفروضات علمی پیش ببریم. یعنی فرض می گیریم هیچ نیت سیاسی پشت ارزی مانند بیت کوین نیست. مثلاً در ایران عده ای بیایند و یک سری رمز تولید کنند و به عنوان پول خرید و فروش نمایند. حالا چون بحث «اعتباری» نیز مطرح شد، می توان از نظر علامه طباطبایی هم که مبتکر بحث اعتباریات در فلسفۀ اسلامی است، استفاده کرد. زیرا علامه در ذیل اصل مُلک، پول را به عنوان یک اعتبار نام می برد و اشاره می کند که اعتبار پول به پذیرش آن در جامعه است. پس اگر ما این را یک نماد و ملاک قرار دهیم – خواه برای پول بیت کوین یا پول دولتی- و بگوییم ملاک و منات اصلیِ ذی ارزش بودن پول این است که مردم آن را بپذیرند، آیا این صرفاً برای این که پول را واجد ارزش بدانیم کفایت نمی کند؟ در فقه بحث می شود که من گاهی یک شیء را که وجودش مسلّم است می فروشم، اما یک وقت اصلاً خودِ وجود آن مسلم نیست؛ احتمالی است. وقتی من چنین چیزی را می فروشم، اصطلاحاً می گویند به خاطر غرر ممنوع است زیرا اصل وجودش محل تردید است. شما ممکن است بر اثر یک سری تبلیغات و هیجانات اجتماعی، بتوانید بخشی از جامعه را با خودتان همسو کنید که حاضر شوند با این پول به جهت این که واقعاً توهمی از آن دارند مبادله کنند.
شروع بیت کوین با هیجان نبوده است. شروعش در آمریکا کاملاً براساس توافق باندهای زیرزمینی بوده است. اصلاً تئوریک بحث کنیم. در صد سال پیش در روستای فلان، بانک و دسته چکی وجود نداشته است؛ در عوض، رسیدی وجود داشته که وقتی من می خواستم پولی را از شما قرض بگیرم، آن را به شما می دادم. مردم قبول اعتبار می کردند. اگر مثلاً همین طوری هر شخصی در آن روستا یک رسید می داد، مردم با او معامله می کردند؟ دیگر از اعتبار می افتد. باید کارکرد اعتباری داشته باشد. یعنی قبول نمی کردند. می گفتند اصلاً صادرکننده اش این قابلیت را ندارد. این جا ممکن است آن طراحان اصلی ابتدا کار را بدون هیچ هیجان و تبلیغی و با توافق خودشان شروع کرده باشند و اصلاً ممکن است بگویند تا پنج سال هیچ تبلیغ عمومی نداریم و فقط بین گروهی کار می کنیم؛ بعد از آن آرام آرام گسترش می دهیم. مثلاً این بیت کوین به قول شما خیلی وقت است که مطرح شده اما از 2012 به این طرف اوج گرفته است مخصوصاً در سال 2017٫ این نشان می دهد شاید اصلاً برنامه همین بوده است. شما از کجا می گویید؟! و این که شما می گویید مقبولیت در امور اعتباری، بله مقبولیت اعتبار می آورد لکن گاهی هم توهم مقبولیت است. یعنی مقبولیت واقعی نیست. یک دفعه وقتی صحنه عوض شد می بینید هیچ خبری نیست.
فرض کنید من و شما این پول را بین خودمان اعتبار می کنیم، هیچ کس دیگری هم وجود ندارد. من کشاورز هستم و شما دامدار و ما با همین معاملاتمان را انجام می دهیم. هیچ ناشر مُعتبِری هم پشتش وجود ندارد. خب، به یکدیگر اعتماد داریم که اگر بنده فردا این وسیله را آوردم، می توانم از شما محصولات زراعی بگیرم. اکنون در مورد بیت کوین بستر کل را تکنولوژی قرار می دهیم و می گوییم این تکنولوژی فارغ از ریسک هایی که دارد، بسیار محکم است. اصلاً یک کدی است که احتمال هک شدنش بسیار اندک – مثلاً یک در بی نهایت- است. آیا این خودش برای من مُعتبِر حساب نمی شود؟ با توجه به این که چیز منحصر به فردی است که فقط من دارم، از 256 کاراکتر تشکیل شده و رمزگشایی اش ناممکن است. فقط ممکن است من این را گم کنم. ببینید برای شخصی مثل من ممکن است رمزگذاری باشد اما برای کسی که آن را طراحی کرده است خیر.
آن هم نمی تواند زیرا این ها برای طراحی رمزها از ابرکامپیوترهای کل دنیا استفاده می کنند که بر اساس الگوریتم هایی که دارند، یک سری رمز منحصر به فرد ایجاد می کنند. پس فرض می گیریم که هک شدن رمز محال باشد. چون ما می خواهیم بستر تکنولوژی را در بحث های پولی و فقهی وارد کنیم. در چنین حالتی خود این می تواند ابزاری باشد که به من آرامش خیال و اطمینان دهد. مثل این خریدهای اینترنتی که چند سال پیش مرسوم نبود و همه می ترسیدند و می گفتند شاید کلاهبرداری باشد، ولی اکنون بسیار مرسوم شده است. ما با اینترنت خرید می کنیم. این هم همین طور است. نه این فرق می کند. مثلاً شما فرض کنید مردم به آن شرکتی که ادعا کرده بود، اعتماد نداشتند، اما امروز اعتماد پیدا کرده اند. یعنی به همان بحث اعتماد برمی گردد. این که شما می گویید همۀ پول ها ارزششان نوسان پیدا می کند، غیر از بحث جنگ ها – شما پدیدۀ جنگ را در کشورهای مختلف کنار بگذارید – ما اصلاً چنین سابقه ای نداریم که مثلاً ارزش یک پول 1900 درصد بالا و پایین شود.
جنگ ارزی هم خودش یک نوع جنگ است. نه، این نشان می دهد که قابل اعتماد نیست. آیا وقتی ارزشش بالا می رود، یعنی دارد قابل اعتماد می شود. نه، دلیل نمی شود. اتفاقاً این ریسکش است که دارد بالا می رود. وقتی ارزش پولیِ یک پول آن قدر بالا می رود، این شکنندگی اش است که دارد بالا و پایین می شود؛ همیشه به معنای ارزش خود پول نیست. ببینید اگر شما پول را به عنوان معیار ارزش گذاری تعریف کردید، این نشان می دهد – مثل همین پدیدۀ امسال – که یا طراحان طبق نقشه از پیش تعیین شده پیش می روند و واقعاً هدفشان پول سازی نیست یا اوضاع از کنترل شان خارج شده است. چون معنا ندارد ارزش یک پول نوزده برابر شود. بله مثلاً در شرایطی که در منطقه ای جنگ، قحطی و… اتفاق بیفتد، صدق می کند. مثلاً صد در صد یا دویست درصد تورم رخ می دهد. می خواهم این را عرض کنم که بیت کوین به عنوان پول قابل اعتماد نیست. این که ما می بینیم مردم اقبال کردند، از جهت بازدهی سرمایه گذاری است نه به عنوان پول. در کل دنیا هم همین طور است. اکنون اقبالی که به بیت کوین شده، از این جهت نبوده است که من این را بگیرم تا در واسطه های خرید و فروشم استفاده کنم. یعنی اقبال اولیه اش این نبوده و این نشان می دهد که از کنترلشان خارج شده است.
صدهزار تجارت مثل مایکروسافت بیت کوین را قبول کرده اند. مثلاً اکنون شما می توانید از مایکروسافت یک نرم افزار بگیرید و بیت کوین بدهید و اخیراً آمازون هم می خواهد آن را بپذیرد.
عیبی ندارد. می خواهم بگویم اصلاً خود این نشان می دهد بیت کوین دیگر از حالت پول بودن خارج و تبدیل به یک وسیله سرمایه گذاری و بورس بازی شده است. در حال حاضر شما از هر ایرانی ای که به دنبال سرمایه گذاری های هیجانی است بپرسید، می گوید بهترین گزینه، سرمایه گذاری بر روی بیت کوین است.
اگر پول و اعتبار را در نظر بگیریم، خود آن جمعی که پول را معتبر کرده اند، یک روز هم آن را از اعتبار می اندازند. مثل پول زیمبابوه که خود مردم به آن اعتبار دادند و یک روز هم اعتبارش را گرفتند. ربطی به وجود دولت هم نداشت. بیت کوین هم همین طور است. اگر روزی ریسکش زیاد شود، آن وقت مردم کارکردش را از آن می گیرند و اعتباری به آن نمی دهند. صحبت من این بود که عملکرد سال جاری میلادی یا شمسی نشان می دهد اکنون در کل دنیا تقاضا برای بیت کوین دیگر تقاضا برای پول نیست بلکه تقاضا برای یک سرمایه گذاری است.
هر ارزی در یک دوره می تواند این طور باشد. دلار هم دوره ای در ایران گران بود. من نمی خواهم بگویم نبوده است؛ بله آن موقع دلار هم در ایران از پول بودن خارج و به یک دارایی برای سرمایه گذاری مبدل شد.
خود دلار که واحد پولی اش را از دست نداده. بله، اما می خواهم این را بگویم که زمانی شما می خواهید از مقبولیت و وجود اقبال عمومی نتیجه بگیرید که بیت کوین پول است. من معتقدم چنین نیست؛ اکنون گروهی بورس باز به پول های مجازی با دید سرمایه گذاری نگاه می کند، نه به دید واسطه مبادله.
به هر حال یک اقبالی وجود داشته که اول تبدیل به پول شده و بعد به عنوان کالای سرمایه گذاری مورد استفاده قرار گرفته است. از صفر که به عنوان یک ایدۀ سرمایه گذاری مطرح نبوده است. ببینید آن ها هم ممکن است جزو نقشه بوده باشد. در سال 2008 یا به قول شما 2016 این اعتمادسازی صورت گرفته که اکنون بیت کوین به یک کالای سرمایه ای تبدیل شده است. دیگر پول بودنش را از دست داده است. ولی به لحاظ نظری می توانیم پولی داشته باشیم که نه پشتوانۀ دولتی و نه پشتوانۀ حقیقی داشته باشد. در بحث اعتماد؛ آن هم به شرطی که اعتماد عموم مطرح شود، نه اعتماد یک گروه خاص که مثلاً افرادی کاملاً ریسک پذیر و عاشق ریسک هستند و در حوزه های کاملاً ریسکی سرمایه گذاری می کنند. بله اگر یک روز ما ابزاری را طراحی کردیم که عموم مردم به آن اعتماد داشتند، آن هم به عنوان واسطۀ مبادله، نه وسیلۀ سرمایه گذاری، در آن صورت قابل مطالعه است. برای مثال فرض کنید در بلیط بخت آزمایی که در دنیا مرسوم است، افراد می روند سرمایه گذاری می کنند. چرا؟ زیرا می گویند ما ده هزار تومان می دهیم ولی ممکن است صد میلیون یا دویست میلیون برنده شویم. هرچقدر هم که به او بگویید احتمال برنده شدن شما، یک در صدهزار است، می گوید باشد قبول دارم، ولی ده هزار تومان ارزش ندارد اما اگر برنده شدم، صد میلیون می برم. این نه از این جهت است که عرفْ این بلیط را به عنوان یک مال اعتباری قبول کرده باشد. بلکه می گوید حالا شانسمان را امتحان می کنیم. لذا هر اقبالی را نمی توان به معنای اعتماد عمومی تلقی کرد. این هم یکی از مشخصه های پول است اگر اقبال عمومی پشتش باشد. اقبال عمومی هم یعنی ایجاد یک فضای اعتماد برای همه. ببینید فضای اعتماد با این که شما می گویید بیت کوین فلان قدر کاراکتر دارد که هیچ کس نمی تواند هک کند، ایجاد نمی شود. با آن تجربه ای که من از هک دارم، باور نمی کنم. کما این که اخیراً در خبرگزاری ها آمده بود سایت یک صرافی را در کره هک کرده و بیت کوین های آن را برده اند. اصلاً همان ابرکامپیوترهایی که شما می گویید، ویروسی را طراحی می کنند که این کار را انجام دهد و عرض کردم در کره جنوبی این اتفاق افتاد. خبرگزاری تابناک مورخ 21/10/96 اعلام کرد: «تصمیم مقامات کره جنوبی برای مقابله با کارگزاری های ارز مجازی با هدف مبارزه با پولشویی در این کشور از جمله اصلی ترین دلایل سقوط بیت کوین بوده است. پس از آن که هفته گذشته با حمله هکرها به یک کارگزاری ارز مجازی این کارگزاری ورشکست شد، مقامات کره ای تصمیم گرفتند با هرگونه نقل و انتقال سازماندهی شده ارز مجازی در این کشور مقابله کنند». این خبری است که تازه منتشر شده است. فرض می کنیم بیت کوین هک ناپذیر است و نوسان هم ندارد. می خواهیم به ماهیت پول بودن برسیم. اگر این دو نقیصه را نداشته باشد، غرر اتفاق نیفتد و ریسک هم نباشد، آیا صرف این که چیزی تحت عنوان رمز جایگزین پول شود می تواند مبنا داشته باشد؟
وقتی صحبت از پول اعتباری می کنیم، بحث کاغذ نیست؛ بحث ما اعتماد عمومی و ایجاد مال عمومی است. اگر شما توانستید یک مال عمومی طراحی کنید که مردم حاضر باشند به صورت مستمر و گسترده در مقابلش مالشان را بدهند، در آن صورت پول در جامعه شکل می گیرد و این با اقبال سرمایه گذاریِ یک گروه ریسک پذیر در جامعه فرق می کند. نکته اش این است که دیگر دولتی در کار نیست. بله بحث دولت از جهت مصداق مال اعتباری است و موضوعیت ندارد. می توانیم بگوییم دولت از سر ضرورت به عنوان پشتوانه مطرح شده و ذاتاً نیازی به آن نبوده است. بله قبل از این که دولت ها بیایند، صراف ها اعتبار می کردند. پس این نشان می دهد که به وجود دولت نیازی نبوده است. یعنی به تدریج اعتبار محلیِ صراف ها کفایت نکرد و دولت وارد عرصه ضرب سکه و انتشار اسکناس ملی شد. اکنون با توجه به این که ما با مشکل تحریم بانک مرکزی روبرو هستیم، آیا می شود از لحاظ تئوریک به این سبک از پول به عنوان یک فرصت و ابزاری برای دور زدن تحریم نگاه کرد؟ خیر چون ابزاری است که ما هیچ اعتمادی به آن نداریم. من معتقدم ممکن است اصلاً خود این از طرف همان تحریم کننده ها طراحی شده باشد. فرض کنیم ما می خواهیم این کار را انجام دهیم. آیا می توانیم رویکرد فرصت محور به آن داشته باشیم؟
کسی از من پرسید شما در جاده ای رانندگی می کنید، یکی دست بلند می کند که حاج آقا لاستیکتان پنچر است. آیا از این شخص خوشتان می آید یا بدتان می آید؟ به او گفتم که اگر واقعاً بدانم صادقانه می گوید ماشین من پنچر است، خیلی هم تشکر می کنم. اما اگر بدانم این ابزاری است که ماشین من را بدزدد، خیر. اگر شما بتوانید یک پول بین المللی طراحی کنید که بتواند کشور را از تحریم نجات دهد، قطعاً خوب است. اما اگر احتمال بدهم که اصلاً طراح آن همان تحریم کننده ها هستند، لکن از این طریق به سراغ ما آمده اند، بد است.
البته اصل ایده بیت کوین پس از بحران 2008 شروع شد. اتفاقاً دوره ای بود که اعتماد عمومی به دلار کاهش یافت. این یک جنبش ضد دلار بود که گفتند برای در امان ماندن از ریسک دلار باید خودمان ارزی را طراحی کنیم و مبادلاتی که داریم را با آن انجام دهیم. شما فکر می کنید کسی که نقشه می کشد، می آید بگوید ای مردم ایران، من برای شما نقشه کشیده ام؟! بهترین راه نفوذ هم این است که بیاید بگوید ایهاالناس شما که در تحریم هستید، هر روز آمریکا دارد با دلار بازی می کند اما من ارزی برایتان آوردم که آن مشکلات را نداشته باشد.
فرض کنید اصلاً شروعش در ایران بود. شما این را اثبات کنید که بیت کوین برای کجاست. اصلاً قابل اثبات نیست. واقعاً خیلی مبهم است. من اصلاً نمی خواهم گفته های شما را نقد کنم. لکن شما فرض کنید، نمی خواهم بگویم شما دیدتان مثبت است و موضع مثبت دارید. من هم این طرفش را می گویم که شاید این طور باشد. من هم می گویم ممکن است پدیده ای باشد که سازمان سیا طراحی کرده است. ما می خواهیم جنبۀ علمی اش را بدانیم. می دانید که کسانی که آن جا هستند متخصص ترند.
جنبۀ فنی اش مد نظر نیست. می خواهیم بدانیم بیت کوین به لحاظ تئوری پولی و تئوری اقتصادی چقدر می تواند مبنا پیدا کند؟ آیا اصلاً بحث بی مبنایی است یا چیزی است که چند روزی هست و بعد هم از بین می رود؟ من با دید بدبینانه حس می کنم بیت کوین وسیله ای است که آن را برای جمع آوری دلارهایی که در سطح دنیا از طرف آمریکا پخش شده است طراحی کرده اند. شاید می خواهند دلارها را جمع آوری کنند بعد هم یا با کاهش ارزش به صورت برنامه ریزی شده آن را از بین ببرند یا این که از جهت تکنیکی ارزشش را پایین می آورند. این که دیگر کاری ندارد. کافی است چند شرکت معتبر آمریکایی و اروپایی بگویند معامله با این ارز را دیگر نمی پذیریم.
آیا این از لحاظ تئوریک انطباقی با بحث اعتباریت دارد؟ بله، اتفاقاً بحث بسیار خوبی است. من فقط یک چیز را اضافه می کنم و آن اعتبار و توهم اعتبار است. شما روی این کار کنید. ممکن است ما با تبلیغات، ولو تبلیغ علمی، بتوانیم یک توهم اعتبار یا حتی توهم مقبولیت عمومی را در جامعه به وجود آوریم. اما زمانی که به اهدافمان رسیدیم، زمینه رشد حقیقت و فروپاشی توهم را فراهم می کنیم.
موضوع شناسی ابعاد فقهی پول های مجازی
مرکز موضوع شناسی احکام که چند سال است در قم فعالیت دارد. آن جا یکی از موضوعاتِ در دست بررسی همین بیت کوین و پول های مجازی است که مرتب از دفاتر مراجع تقلید استفتاء می کنند و به آن جا ارجاع می دهند. که شرعاً مشکل دارد یا نه؟ فعلاً با این مقدار اطلاعات قطعاً معامله با آن از لحاظ شرعی اشکال دارد. چرا؟ چون غرری است؟ بله غرری است. چون نمی شود اعتماد کرد. به بیان خلاصه، پول مجازی پدیده مرموزی است که اصل وجود، اعتباردهنده، هدف از انتشار و ترویج و ارزش آن همگی مبهم است و هریک از این عوامل به تنهایی موجب غرری شدن معامله می شود تا چه رسد به این که همه جمع باشند.
