-*دکتر بهادر حاجی محمدی: ایران جزو کشورهای شاخص از نظر سرانه مصرف برنج بوده و برنج پخته یا پلو، قوت غالب بسیاری از ایرانیان است. به هر حال در صورت رعایت نکردن موازین بهداشتی در نگهداری باقیمانده برنج پخته، خطر مسمومیت با سم باکتری باسیلوس سرئوس وجود دارد.
به گزارش به نقل از جام جم، باکتری باسیلوس سرئوس دو نوع سم مختلف تولید می‌کند که یکی سم عامل اسهال و دیگری سم عامل استفراغ نام دارد. اگرچه سم عامل اسهال در انواع مختلف مواد غذایی گوشتی، لبنی، غلات، سس‌ها و غیره ممکن است تولید شود، اما سم عامل استفراغ عمدتا در برنج پخته تولید می‌شود. احتمال خطر بیماری‌زایی سم عامل استفراغ بیشتر است؛ زیرا سم عامل استفراغ نسبت به حرارت طبخ مقاومت دارد، درحالی که حرارت طبخ می‌تواند سم عامل اسهال را غیرفعال کند.
حدود یک تا پنج ساعت پس از مصرف برنج پخته حاوی سم عامل استفراغ باکتری باسیلوس سرئوس، علائم مسمومیت ظاهر می‌شود که غالبا شامل تهوع حاد، استفراغ و درد شکمی هستند. این در حالی است که علائم مسمومیت با سم عامل اسهال معمولا شامل اسهال و درد شکمی بوده و استفراغ رخ نمی‌دهد. همچنین زمان بروز علائم مسمومیت با سم عامل اسهال کمی طولانی‌تر بوده و از موعد مصرف غذای آلوده تا بروز علائم در فرد مبتلا حدود هشت تا 16 ساعت به طول می‌انجامد. گفتنی است طول دوره بیماری در افراد مسموم با هر دو سم مذکور، تقریبا مشابه بوده و حدود 24 تا 36 ساعت طول می‌کشد و پس از آن معمولا فرد مبتلا بهبود می‌یابد.
باسیلوس سرئوس یک باکتری اسپورزاست و اسپورهای این باکتری امکان دارد در دانه‌های برنج خام حضور داشته باشند. اسپورها به دمای آب جوش حین طبخ برنج کاملا مقاومند و طبیعتا در برنج پخته نیز باقی می‌مانند؛ اما باید اشاره کرد اسپور، شکل غیرفعال باکتری است و به همین دلیل خوردن اسپور داخل برنج در انسان بیماری ایجاد نمی‌کند. به عبارت دیگر، اگرچه حضور اسپور باکتری باسیلوس سرئوس در برنج محتمل است، اما در صورتی که پس از طبخ و دم کشیدن برنج، بلافاصله به صورت تازه و گرم مصرف شود این مسمومیت هرگز رخ نخواهد داد.
پس از طبخ و تهیه برنج پخته در منازل، رستوران‌ها، مراکز تهیه غذا و غیره ممکن است تمامی برنج پخته داخل دیگ در همان وعده غذایی خورده نشود و باقیمانده آن برای مصرف در یک وعده غذایی دیگر نگهداری شود. در چنین حالتی، اگر شرایط نگهداری برنج مناسب نباشد خطر ابتلا به مسمومیت ناشی از سم باکتری باسیلوس سرئوس وجود دارد. بویژه این‌که برنج پخته در مقایسه با برنج خام دارای آب بسیار بیشتری بوده و مستعد رشد باکتری است. پس از اتمام فرآیند پخت و پز، دیگ برنج بتدریج سرد شده و دمای آن با دمای محیط آشپزخانه برابر می‌شود. در دمای محیط اسپورهای داخل برنج پخته جوانه می‌زنند و شکل فعال باکتری پدیدار می‌شود و در نهایت سم تولید می‌کنند. بنابراین برای پیشگیری از مسمومیت باید بلافاصله پس از سرد شدن برنج داخل دیگ، باقیمانده برنج پخته طی حداکثر دو ساعت به داخل یخچال منتقل شود؛ زیرا در دمای داخل یخچال باکتری قادر به تولید سم نیست. همچنین برنج پخته حداکثر یک روز در یخچال نگهداری شود تا کیفیت و ایمنی آن کاهش پیدا نکند.
البته خطر مسمومیت فوق‌الذکر فقط منحصر به برنج پخته یا پلو نیست؛ به عنوان مثال، طبق یک تحقیق در اصفهان که در سال 1392 منتشر شد، 42 درصد از نمونه‌های غذای کمکی اطفال حاوی باکتری باسیلوس سرئوس بودند؛ در نتیجه در مورد کلیه غذاهای با پایه برنج باید نکات بهداشتی یادشده مدنظر قرار گیرد.
*سرپرست مرکز تحقیقات سلامت و ایمنی غذای دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
