نگاهی به زندگی و شخصیت علمی زرارة بن اعین (۱)

زرارة بن اعین کیست؟

زرارة بن اعین سُنسُن، (1) از بزرگ ترین فقها و متکلمان شیعه و صحابه خاص امام باقر و امام صادق (علیه السلام) و اصحاب اجماع (2) است. نامش «عبد ربه» است؛ چنان که در روایتی می گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «ای زراره! نام تو در بین نام اهل بهشت بدون الف است». من به حضرت گفتم: فدایت گردم! نام من عبد ربه است و لقبم زراره است.(3)
ابوالحسن و ابوعلی (4) نیز کنیه ایشان است.
زرارة بن اعین، اهل کوفه و از خاندان بزرگ «آل اعین» است که افراد بسیاری از این خاندان جزو اصحاب و پیروان ائمه، راویان بزرگ و فقهای شیعی بوده اند و کمتر شخصیتی از ایشان است که از راویان حدیث نباشد و راویان آل اعین بالغ بر شصت نفر هستند.(5)
در مورد زمان و محل تولد زراره تصریحی در کتاب ها به آن نشده، ولی از روایات به دست می آید که ایشان به فاصله کوتاهی بعد از امام صادق (علیه السلام) از دنیا رفته است. وفاتش را در بیست و پنجم شوال سال 148 هجری ذکر کرده اند(6) و عده ای دیگر سال 150 هجری (7) را زمان رحلت او می دانند.
طبق بیان ابوغالب زراری، عمر با برکت زراره حدود هفتاد سال است که پس از مجاهدت و تلاش بسیار و کمک در ترویج فرهنگ اسلام ناب محمدی، به سبب بیماری از دنیا رفت.(8)

سیمای ظاهری زراره

ابوغالب در وصف سیمای ظاهری زرارة بن اعین می نویسد:
روایت شده که زراره مردی خوش چهره، تنومند و سفید رنگ بود. برای نماز جمعه در حالی خارج می شد که روی سرش عرق چینی سیاه رنگ بود، در پیشانی و بین دو چشمش اثر سجده نمایان بود و در دستش عصایی بود و مردم در حال سکوت برای دیدن و نظاره به حسن و زیبایی و هیبت و جمال او می ایستادند به صورتی که گاهی مجبور به بازگشت می شد».(9)

پدر

پدر زراره، اعین بن سُنسُن است که بنابر نقلی، غلامی رومی بود و در جنگ مسلمانان و رومیان اسیر شد و مردی از بنی شیبان از حلب او را خریداری کرد و به عنوان پسرخوانده اش برگزید.
زراره در سایه تربیت نیکوی او پرورش یافت و حافظ قرآن گردید. مرد شیبانی خواست تا زراره را در نسب خویش وارد کند، اما زراره امتناع کرد.(10)
در نقلی دیگر آمده است:
«اعین از اهالی فارس بود و قصد زیارت امیرمؤمنان علی (علیه السلام) را کرد تا به دست حضرت اسلام آورد، ولی گروهی از بنی شیبان مانع او شدند و تا از او «پیمان ولا» نگرفتند، او را رها نساختند».(11)

نیاکان

جد زراره و پدر اعین، راهبی به نام سُنسُن است و گفته شده او از قبیله غسان و از جمله کسانی است که در اوایل اسلام وارد بلاد اسلامی می شود و پس از ملاقات فرزندش اعین برمی گردد. ولی از آنجا که «سنسن» اسمی عجمی(12) و لقب جماعتی است، برخی بر آن شده اند که او مردی از فارس بود و در سرزمین روم به سلک راهبان وارد شد و با امان گرفتن وارد بلاد اسلامی شد و فرزندش اعین را ملاقات کرد. از آنچه ابوغالب در رساله اش و غضائری در تکمله بیان کرده، به دست می آید که سنسن اسلام آورده است.(13)

فرزندان

زراره فرزندانی به نام های عبیدالله، عبدالله، حسن، حسین، یحیی و رومی داشت.
حسن بن زراره از اصحاب امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) و در شمار علما، فقها و محدثان شیعه است و حسین بن زراره از یاران امام صادق (علیه السلام) و از بزرگان و ثقات شیعه است.(14) امام صادق (علیه السلام) در مورد این دو برادر دعا کرده و فرموده است:
«الحسن و الحسین احاطهما الله و کلاهما و رعاهما و حفظهما بصلاح ابیهما کما حفظ الغلامین؛ (15) خداوند، حسن و حسین را به واسطه صالح بودن پدرشان حمایت کند و نگاه دارد و رعایت و حفظشان کند؛ چنان که آن دو فرزند یتیم را [توسط حضرت خضر] حفظ نمود».
عبیدالله بن زراره که در برخی از منابع عبید ذکر شده است، از اصحاب امام باقر و امام صادق (علیه السلام) است. ایشان دارای شخصیتی ممتاز و جایگاهی رفیع است و در منابع حدیثی، روایتی ذکر شده که دلالت بر هم نشینی زیاد ایشان با امام صادق (علیه السلام) دارد.(16)
نجاشی نام عبدالله بن زراره را در زمره مصنفان شیعه آورده است و دارای تألیف و از اصحاب امام صادق (علیه السلام) و جزو ثقات بوده است.(17)
درباره رومی بن زراره از امام صادق و امام کاظم (علیه السلام) روایت شده است که او ثقه بوده و نجاشی هم ایشان را صاحب کتاب و تألیف دانسته.(18)
محمد بن زراره از اصحاب امام صادق (علیه السلام) بوده و از آن حضرت و از پدرش زراره روایت نقل کرده است و نام ایشان در زمرة روات ذکر شده است.(19)
یحیی بن زراره از اصحاب امام صادق (علیه السلام) و دارای روایات بسیار و صاحب اصول و تصانیف بوده است.(20)

جایگاه آل أعین

آل اعین در دست یافتن به معرفت اهل بیت (علیهم السلام) پیشگام و پیشقدم بوده و به محبت اهل بیت نبی مکرّم اسلام (صلّی الله علیه و آله) دست یافته اند؛ چنان که اعین قصد زیارت حضرت امیر و اسلام آوردن به دست حضرتش را کرد(21) و علی بن سلیمان بن حسن بن جهم بن بکیر بن اعین جزو کسانی است که مشرف به محضر امام مهدی (علیه السلام) گردیده و از ناحیه حضرت برایش توقیع صادر شده است.(22) محبت و مراودت این خاندان با اهل بیت به حدی بود که در زمانی که قبر مطهر امیرمؤمنان (علیه السلام) از انظار مخفی بود و جز اصحاب خاص از آن اطلاعی نداشتند، عده ای از این خاندان به زیارت آن قبر شریف نایل آمدند.(23)
علامه سید بحرالعلوم در ترسیم ویژگی های آل اعین، این گونه می نویسد:
«آل اعین بزرگ ترین خاندان شیعی است و عظیم الشأن ترین و والاترین آنها و عالم ترین خاندان است؛ به گونه ای که در میانشان محدث، فقیه، ادیب و قاری وجود داشته است. آل اعین با سابقه ترین خاندان هاست که نخستین افراد این طایفه دوران امام سجاد (علیه السلام) و آخرینشان اوایل غیبت صغرا را درک کردند».(25)
ابوغالب زراری، تسلط آل اعین را بر فقه و حیث از جمله امتیازات آنها دانسته، می نویسد:
«آل اعین بزرگ ترین خاندان شیعه است که بیشتر در حدیث و فقه مشهور و آن قدر دارای فضایل هستند که آنچه درباره آنها گفته شده، بیشتر از آن است که در یک نوشته بیاید و این فضیلت ها در کتب حدیثی موجود است».(26)
غضائری در تکمله اش از ابی العباس بن عقده روایت کرده است:
«هر یک از آل اعین، فقیه بود و صلاحیت مفتی شدن برای شهری را داشت، به جز عبدالرحمان بن اعین».(27)
آل اعین دارای مسجد و محله ای در کوفه بود و امام صادق (علیه السلام) در آن نماز خواند. این مسجد از مساجد وصف شده در کوفه است.(28)

مبارزه با حاکمان جور

حاکمان ستمگر برای دور کردن محبان و شیفتگان اهل بیت از پیرامون آنها، دست به جنایت و ستم های بسیار می زدند و با تعقیب و تحت فشار قرار دادن و به شهادت رساندن آنها به بهانه های واهی برای رسیدن به مقصدشان بودند. از این رو، اهل بیت (علیهم السلام) برای حفظ جان یاران خاص خود گاهی در مورد عده ای از اصحابشان اقدام به بدگویی می نمودند تا شاید از هجمه های ستمگران نجات یابند. امام صادق (علیه السلام) برای حفظ جان زراره ــ که در خط مقدم مبارزه حضور داشت ــ از این روش استفاده کرد؛ لذا به عبدالله فرزند زراره می فرماید:
سلام مرا به پدرت برسان و به او بگو همانا اگر من بر تو عیبی گذاشتم، به خاطر دفاع از تو بود؛ زیرا مردم و دشمنان به تمام کسانی که به ما نزدک اند، در اذیت آنها شتابان هستند و آنها را به جرم محبت ما طرد می کنند و هر کسی را که ما دوست بخوانیم و به خود نزدیک کنیم، آزار می رسانند و اقدام به قتل او می کنند و هر کس را که عیب او را گوییم و از خود دور کنیم، او را ستایش می کنند. و همانا من از تو بدگویی کردم؛ زیرا تو مردی هستی که در داشتن محبت به ما شهرت داری و به سوی ما مایل هستی و به همین علت در نزد مردم مذمت می شدی و من دوست داشتم با این کار، شر را از تو دفع کنم؛ چنان که خداوند در قرآن، ماجرای سوراخ کردن کشتی آن انسان های محروم را بیان می کند تا به دست حاکمی که کشتی های سالم را غصب می کرد، نیفتد و خداوند را سپاس تو هم مثل این، کار من را درک کن. خدا تو را مورد رحمت قرار دهد! به خدا قسم دوست دارترین مردم به من و دوست دارترین اصحاب پدرم از بین زندگان و مردگان تو هستی. همانا تو برترین کشتی آن دریای بزرگ و بسیار پر آبی و از پشت سر تو پادشاهی ظالم و غاصب دوست دارد هر کشتی سالمی را که از دریا عبور می کند، برای خودش غصب و اهلش
را اسیر کند. رحمت خداوند بر تو باد در هنگام حیات و زندگانی ات! و رحمت و رضوان او در هنگام رحلت از این دنیا بر تو باد!» (29)
ایستادگی زراره و خاندان او، مانند خاری در چشم دشمنان بود و آنها تحمل حتی یک نفر از آل اعین را نداشتند؛ چنان که امیر سفاک و خون ریز؛ یعنی حجاج در هنگام ورود به کوفه می گوید:
«لا یستقیم لنا الملک و من آل اعین رجل تحت الحجر؛ (30) تا زمانی که یک مرد از آل اعین در زیر سنگ هم باشد، حکومت بر ما هموار نمی گردد».

پی‌نوشت‌ها:

1.رجال ابی داوود، ص 156.
12.«اصحاب اجماع» در اصطلاح به کسانی گفته می شود که فقها، اجماع و اتفاق به صحیح بودن خبر آنها داشته و به روایتشان عمل می کنند.
3.رجال کشی، ص 133.
4.فهرست طوسی، ص 209.
5.رسالة فی آل اعین، ابوغالب زراری، ص 18.
6.تاریخ آل زراره، سید محمد ابطحی، ص 36.
7.رجال نجاشی، ص 175.
8.رسالة فی آل اعین، ص 28.
9.همان، ص 27.
10.فهرست طوسی، ص 209.
11.تتمة رسالة ابوغالب، ابن غضائری، ص 101.
12.لسان العرب، ابن منظور.
13.تاریخ آل زراره، ص 3.
14.همان، ص 88.
15.رجال کشی، ص 139.
16.تاریخ آل زراره، ص 92.
17.رجال نجاشی، ص 223.
18.همان، ص 166.
19.تاریخ آل زراره، ص 95.
20.همان، ص 96.
21.همان، ص 10.
22.همان، ص 17.
23.همان، ص 10.
24.همان، ص 24.
25.رجال سید بحرالعلوم، ج 1، ص 222.
26.رسالة فی آل أعین، ص 6.
27.تکملة رسالة ابوغالب، ص 111.
28.رسالة فی آل اعین، ص 18.
29.رجال کشی، ص 138 و 139.
30.تاریخ آل زراره، ص 8.

منبع: نشریه فرهنگ کوثر، شماره 84.