ابن اثیر و کتاب «النهایة فی غریب الحدیث و الأثر» (۳)

4ـ 4. کتابهای فقهی

فقه دانشی است که بسیاری از علوم اسلامی دیگر نقش مقدّمی و پایه برای آن ایفا میکنند. از این رو، صاحب نظران این علم به تناوب از دیگر علوم بهره کافی میبرند. دانش غریب الحدیث نیز یکی از موارد مورد استفاده ایشان است.

4ـ 4ـ1. کتابهای فقهی شیعه

استناد کتب فقهی شیعه به نظرات ابن اثیر در النهایه، حاکی از جایگاه ویژه این کتاب در میان فقهای شیعه است. میزان ارجاعات به النهایه در این کتب به حدّی زیاد است که هیچ شک و شبههای نسبت به جایگاه علمی ابن اثیر نزد ایشان باقی نمیگذارد. محقّق ثانی (م 940 ق) در کتاب جامع المقاصد فی شرح القواعد، بارها از نظرات ابن اثیر در النهایه بهره برده است. این کتاب که شرح قواعد الاحکام علّامه حلّی (م 726 ق) است، یکی از معتبرترین کتب فقهی امامیه به شمار میرود. در این کتاب نیز حداقل پانزده مرتبه استناد مستقیم به نظرات شرح حدیثی ابن اثیر در النهایه انجام شده است (مانند ج 1، ص 134، 285، ج 4، ص 31، 323، ج 5، ص450، ج 6، ص 343). شهید ثانی (م 966 ق) نیز در کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه که بهترین شرح برای کتاب لمعه شهید اوّل به شمار میرود، از نظرات ابن اثیر به کرّات استفاده کرده است ( الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، ج 5، ص 107، 452، ج 7، ص 119، ج 2، ص 68، 69، 139، ص250). یکی دیگر از کتابهای فقهی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام است. این کتاب نیز یکی از مهم‌ترین شروح کتاب شرائع محقّق حلّی به شمار میرود. شهید ثانی در این کتاب نیز به کرّات از نظرات ابن اثیر بهره برده است، البتّه به صورت صریح بیش از سیزده بار از نظرات ابن اثیر در النهایه نام برده است (مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج 5، ص 131، ج 6، ص 74، 78، 291، ج 8، ص 114، ج 10، ص 274، ج 11، ص 297). در کتاب معالم الدین، نوشته مرحوم عاملی، معروف به «صاحب معالم» (م 1011 ق) نیز استفادههای فراوانی از النهایه ابن اثیر شده است، البتّه به صورت تصریح شده تنها به نه مورد میتوان خبر داد (معالم الدین و ملاذ المجتهدین، ج 1، ص 123، ج 2، ص 528، 831، 871، 901، 914، 922). علّامه سید محمّد جواد بن محمّد حسینی عاملی (م 1226 ه . ق) در کتاب مفتاح الکرامه، شرح مبسوطی بر قواعد الاحکام علّامه حلی (م 726 ق) داشته است. در این شرح نیز بیش از 43 مرتبه به نظرات ابن اثیر در النهایه تصریح شده است (مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلّامه، ج 2، ص3، 85، 92، 189، 211، 249، 368). محمّد حسن بن باقر نجفی، معروف به صاحب جواهر (م 1266 ق) نیز از جمله کسانی است که در کتاب معروف و معتبر جواهر از نکات و نظرات ابن اثیر بهرهمند گشته است. وی در این کتاب که شرح شرائع الاسلام است بیش از شصت مرتبه به نظرات ابن اثیر تصریح کرده است (جواهر الکلام، ج 1، ص411، ج 8، ص 372، 412، ج 9، ص 359، 378، 392).

4ـ 4ـ 2. کتابهای فقهی اهل سنّت

مؤلّف کتاب، بیش از ده‌ها بار از نظرات ابن اثیر در النهایه بهره برده است (نمونه‌هایی از آن چنین است: ج5، ص 399، ج10، ص 389، ج13، ص 19، ج14، ص 199، ج15، ص 155، 245، ج16، ص393). کتاب تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، اثر فخر الدین عثمان بن علی الزیعلی (م 743 ق) است. وی که حنفی مذهب بوده تمامی فتاوای مربوط به مذهب خود را به صورت استدلالی در این کتاب، بیش از 45 مرتبه از نظرات ابن اثیر در النهایه به صورت مشخّص استفاده نموده است ( تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، ج 2، ص 79، ج 3، ص 339، 303، 356، ج4، ص 269، 281، ص 395). کتاب مواهب الجلیل فی شرح مختصر الشیخ خلیل، اثر شمس الدین ابو عبد الله محمّد بن محمّد بن عبد الرحمن طرابلسی مغربی، معروف به حطاب رعینی (م 954 ق) است. در این کتاب، فتاوای فقه مالکی آمده است، و بارها از نظرات ابن اثیر در النهایه استفاده شده است (مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، ج3، ص183، 383، ج4، ص185، 186، ج5، ص55، ج8، ص 127، 282). کتاب کشاف القناع عن متن الاقناع، اثر منصور بن یونس بن ادریس بهوتی (م 1051 ق) است. وی که حنبلی مذهب بوده است، به جمع‌آوری مسائل فقهی زیادی همّت گمارده و سعی کرده ادلّه فتاوای خود را در کتاب بیان کند. امروزه قضات برخی کشورهای اسلامی به فتاوای فقهی آن استناد میکنند. مؤلّف این کتاب نیز در قسمتهای مختلف کتاب از نظرات شرح حدیثی و لغوی ابن اثیر در النهایه استفاده کرده و در مواردی هم به نام و کتاب ابن اثیر تصریح نموده است ( کشاف القناع عن متن الاقناع، ج1، ص 55، ج2، ص 138، 345، ج6، ص100، ج9، ص 447، ج17، ص 59، ج22، ص 368). کتاب ردّ المحتار یا علی مدد الدر المختار، اثر ابن عابدین (م 1252 ق) است. وی که حنفی مذهب بوده است این کتاب را به عنوان حاشیه‌ای بر شرح تنویر الابصار نوشته است. در این کتاب، مباحث فقه الحدیثی فراوانی آورده شده و نام ابن اثیر و نظراتش در النهایه نیز در آن میان میدرخشد. در این کتاب، بیش از بیست بار به نام ابن اثیر و کتاب النهایه تصریح شده است (ردّ المحتار علی شرح المختار، ج1، ص13، 272، 372، 380، 416، ج2، ص196، 221).

4ـ 5. کتابهای تفسیر

عموم کتابهای تفسیری که پس از ابن اثیر نوشته شده است، از نظرات وی استفاده کردهاند. به عنوان نمونه نتیجه بررسی چند کتاب تفسیری را ارائه می‌نماییم.

4 ـ 5 ـ 1. کتابهای تفسیر امامیه

کتاب تفسیری الصراط المستقیم، از سید حسین بروجردی، نیز یکی دیگر از کتب تفسیری شیعه با گرایش کلام است که تا آیه 255 سوره بقره را تفسیر کرده است. این کتاب که در قرن سیزدهم هجری قمری نوشته شده است با حجم نسبتاً کم خود بیش از 22 بار به نام ابن اثیر و کتاب النهایه تصریح کرده است ( الصراط المستقیم، ج 1، ص 18، ج 2، ص286، 290، 386، 390، 494، 522، ج 4، ص8). تفسیر المیزان نیز یکی از مهم‌ترین تفاسیر شیعه است. این کتاب از جمله کتبی است که از نظرات ابن اثیر بهره برده است ولی با این حال نام ابن اثیر و کتاب النهایه را کمتر آورده است (مرحوم علامه در سه جا به نام النهایه تصریح نموده است: ج 18، ص 181، ج 5، ص 204، ج 19، ص 78). شاید بتوان گفت استناد علّامه در چند جای کتاب به نظرات ابن اثیر گویای اعتمادی وی به کتاب النهایه است، امّا رویکرد اعتقادی ابن اثیر که در جای جای کتاب مشاهده می‌شود، یکی از عوامل استناد کمتر علّامه به این کتاب باشد. و الله اعلم! کتاب تفسیر مرحوم سید مصطفی خمینی با این که ناقص ماند و تنها به تفسیر سوره حمد و 25 آیه از قرآن اختصاص دارد. امّا ظرافتهای علمی او بویژه در حیطه زبان عربی، ادبیات و لغت تحسین بر انگیز است. او نیز درکتابش بارها از نظرات ابن اثیر در النهایه استفاده کرده است ( تفسیر القرآن الکریم، ج 2، ص347، 348، ج 3، ص 294، ص 303، ج 5، ص 8).

4ـ 5 ـ 2. کتابهای تفسیری اهل سنّت

تفسیر روح البیان، اثر اسماعیل حقی بروسوی (م 1127 ق) است که در قرن دوازدهم هجری نوشته شده است. این کتاب که با رویکردی عرفانی نوشته شده در موارد متعدّدی از نظرات ابن‌ اثیر استفاده کرده است (روح البیان، ج 1، ص146، ج 4، ص451، ج 9، ص523). تفسیر روح المعانی آلوسی (م 1270 ق) نیز که در قرن سیزدهم نوشته شده است، از دیگر کتب تفسیری اهل سنّت است که در آن بیش از سی بار نام ابن اثیر و نظرات وی در النهایه آمده است (روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 4، ص350، ج 5، ص77، 82، 149، 276، ج 11، ص190، 345). کتاب تفسیری محاسن التأویل محمّد جمال الدین قاسمی (م 1333 ق) نیز از دیگر کتبی است که در قرن چهاردهم هجری نوشته شده و در آن بیش از بیست بار به نظرات ابن اثیر در النهایه تصریح شده است (محاسن التأویل، ج 3. ص45، 93، ج 4، ص20، 28، ج 5، ص 59، 379، ج 7، ص173). با توجّه به آن چه گفته شد، میزان توجّه صاحب نظران پس از ابن اثیر به کتاب النهایه روشن میشود. بررسی کاربردی معانی کلمات در النهایه و ارائه نظرات قوی با استفاده از قوی‌ترین نظرات لغوی، باعث شده نظرات وی در دو قسمت شرح حدیث و شرح کلمه مورد تأیید و اعتماد اکثر محقّقان قرار گیرد. چنان چه اکثر نخبگان در موضوعات مختلف علوم اسلامی، در هر دو قسمت شرح حدیث و کلمه، نظرات ابن اثیر را بر خیلی دیگر از نظرات ترجیح میدهند. لذا می‌توان گفت نظرات ابن اثیر در النهایه مورد توجّه و اعتماد عموم علما و صاحب نظران پس از وی بوده است و هیچ شک و شبههای در این زمینه نمیتوان داشت. در مجموع، می‌توان نتیجه گرفت که ابن اثیر یکی از زبردست‌ترین غریب‌نگاران حدیث است که با نگاشتن النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، یکی از جامع‌ترین، قابل استفاده‌ترین و غنی‌ترین کتاب‌های غریب الحدیث را به جامعه علمی مسلمانان اعم از شیعه و سنّی ارائه کرده است. توانایی‌های فردی ابن اثیر، تسلّط او بر علوم مرتبط با غریب الحدیث هم‌چون لغت و حدیث، و هم‌چنین بهرهگیری از همه دستاوردهای گذشتگان، سه عنصر اساسی در موفّقیت او در این دانش است. از این رو، با گذشت بیش از هشت قرن از تألیف این کتاب، می‌توان توجّه بالای علما و صاحب‌نظران پس از او به کتاب را دلیلی محکم بر قوّت کار وی دانست.
منابع:

ـ آشنایی با جوامع حدیثی شیعه و اهل سنّت، علی نصیری، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اوّل، 1385. ـ آشنایی با علوم حدیث، علی نصیری، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه، چاپ اوّل، 1382. ـ اساس البلاغة، زمخشری، محمود بن عمر، بیروت: دار صادر، چاپ اوّل، 1412 ق. ـ أعیان الشیعه، سید محسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1403 ق. ـ البدایة و النهایة، ابنکثیر، تحقیق: احمد عبد الوهاب فتیح، القاهره: دار الحدیث، چاپ اوّل، 1413 ق. ـ البلغة فی تاریخ ائمّة اللغة، فیروزآبادی مجد الدین محمّد بن یعقوب، المکتبة العصریه. ـ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360. ـ الدر النثیر تلخیص النهایه ابن الاثیر، جلال الدین سیوطی، تحقیق: دکتور مصطفی الذهبی، القاهره: دار الحدیث. ـ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، زین الدین بن علی بن احمد عاملی (شهید ثانی)، تحقیق: سید محمّد کلانتر، قم: کتاب‌فروشی داوری، چاپ اوّل، 1410 ق. ـ الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق: احمد عبد الغفور عطار، دار العلم للملایین، چاپ اوّل، 1376 ق. ـ العین، خلیل بن احمد الفراهیدی، تحقیق: مهدی المخزومی و ابراهیم السامرایی، اسوه، چاپ اوّل، 1414 ق. ـ الغریبین فی القرآن و الحدیث، هروی، تحقیق: احمد فرید المزیدی، ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز 1419 ق. ـ الفائق‌ فی‌ غریب‌ الحدیث‌، زمخشری، محمود بن عمر، مصر: مطبعة‌ الحلبی‌. ـ القاموس المحیط و القابوس الوسیط، محمّد ‌بن ‌یعقوب فیروزآبادی، دار احیاء التراث العربی. ـ المجموع فی شرح المهذّب، محی الدین نووی، نسخه دوّم نرم افزار المکتبه الشامله. ـ المصباح المنیر، فیومی، دار الهجره، 1405 ق. ـ المعجمیة العربیة نشأتها و مکانتها و تاریخ المعجمیات العالم، عناد غزوان، المجمع العلمی، چاپ اول، 1425 ق. ـ المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمّد حسین طباطبایی، قم: انتشارات اسلامی، 1417 ق. ـ النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ابن اثیر، تحقیق: ابو عبد الرحمن صلاح بن محمّد بن عویضه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
الوافی، فیض کاشانی، تحقیق: ضیاء الدین حسینی اصفهانی، اصفهان: کتاب‌خانه امام امیر المؤمنین علیه السلام، 1406 ق. ـ إنباه الرواة علی أنباه النّحاة، قفطی، تحقیق: محمّد ابو الفضل ابراهیم، القاهره: دار الکتب و الوثائق القومیة، چاپ دوم، 1426 ق. ـ بحار الأنوار، محمّد باقر مجلسی، لبنان: مؤسّسه الوفاء، 1404 ق. ـ بغیة الوعاة، جلال الدین سیوطی، تحقیق: محمّد ابو الفضل ابراهیم، المکتبة العصریه. ـ تاج العروس من جواهر القاموس، محمّد مرتضی الحسینی زبیدی، تحقیق: عبد الستار احمد فراج، دار الهدایة، 1385 ق. ـ تاریخ الأدب العربی، برو کلمان، الهیئة العامة للکتاب، 1993م. ـ تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، فخر الدین عثمان بن علی الزیعلی، نسخه دوّم نرم افزار المکتبه الشامله. ـ تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، جلال الدین سیوطی، تحقیق: عبد الوهاب عبد الطیف، قاهره: دار التراث، چاپ دوم، 1392 ق. ـ تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اوّل، 1418 ق. ـ تفسیر روح البیان، اسماعیل حقّی بروسوی، بیروت: دار الفکر. ـ تفسیر غریب القرآن، زید بن علی بن الحسین علیه السلام، تحقیق: محمّد جواد الحسینی الجلالی، مکتبه الاعلام الاسلامی، چاپ اوّل، 1414 ق. ـ جامع الأصول فی أحادیث الرسول، ابن اثیر، تحقیق: عبد القادر الأرنؤوط، مکتبة دار البیان، چاپ اوّل. ـ جامع المقاصد فی شرح القواعد، محقّق کرکی، قم: مؤسّسه آل البیت، چاپ دوم، 1414 ق. ـ ردّ المحتار علی شرح المختار، ابن عابدین، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر، 1421 ق. ـ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، آلوسی سید محمود، تحقیق: علی عبد الباری عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اوّل، 1415 ق. ـ سیر أعلام البنلاء، ذهبی، تحقیق: محب الدین ابی سعید عمر بن غراسه العمروی، بیروت: دار الفکر، چاپ اوّل 1417 ق. ـ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمّد حسن بن باقر نجفی، محقق: شیخ عباس قوچانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم. ـ غریب الحدیث، حربی، تحقیق: سلیمان بن ابراهیم بن محمّد العاید، چاپ اوّل، 1405 ق. ـ غریب الحدیث، خطابی، تحقیق: عبد الکریم إبراهیم العزباوی، مکة: دار النشر، 1402 ق.
کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس بن ادریس بهبوتی، نسخه دوّم نرم افزار المکتبه الشامله. ـ لسان العرب، ابن منظور، تحقیق: امین محمّد عبد الوهاب و محمّد الصادق العبیدی، بیروت: دار إحیاء التراث، چاپ اوّل، 1416 ق. ـ لسان العرب، ابن منظور، قم: نشر ادب الحوزة، 1405 ق. ـ لغة القرآن دراسة توثیقیة فنیة، مختار عمر أحمد، مؤسسة الکویت للتقدم العلمی، چاپ سوم، 1418ق. ـ ماه‌نامه المنهاج، ش 37، «الموروث الاسلامی فی غریب القرآن و الحدیث»، محمّد عباس دهینی. ـ مجمع البحرین، طریحی فخر الدین، تحقیق: احمد الحسینی، بیروت: مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403 ق. ـ محاسن التأویل، قاسمی محمّد جمال الدین، تحقیق: محمّد باسل عیون السود، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اوّل، 1418 ق. ـ معالم الدین و ملاذ المجتهدین، جمال الدین حسن بن زین الدین عاملی، قم: مؤسّسه الفقه لطباعه و النشر، چاپ اوّل، 1418 ق. ـ معرفة انواع علم الحدیث، ابن صلاح، تحقیق: عبد اللطبف الهمیم و ماهر یاسین الفحل، مکّه: مکتبة عباس احمد الباز، چاپ اوّل، 1423 ق. ـ مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلّامه، جواد بن محمّد حسینی عاملی، تحقیق: شیخ محمّد باقر خالصی، قم: انتشارات اسلامی، چاپ اوّل، 1419 ق. ـ مفردات الفاظ القرآن، راغب الاصفهانی، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، قم: ذوی القربی، چاپ چهارم، 1425 ق. ـ منال الطالب فی شرح طوال الغرائب، ابن اثیر، تحقیق: الدکتور محمود محمّد الطناحی، قاهره: مکتبة الخانجی، چاپ دوم، 1417 ق. ـ منهج ابی عبید فی تفسیر غریب الحدیث، زیدی کاصد یاسر و ولید بن احمد الحسین. ـ وفیات الأعیان، ابن خلکان، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دار الثقافه.
منبع:دوفصلنامه حدیث اندیشه شماره 8و9..