تخصیص عمومیت واژه «العالمین» در برگزیدگی حضرت مریم(ع)(۳)

تصریح افضلیت حضرت زهرا (ع) در روایات شیعه

از افضلیت سیادت حضرت صدیقه(ع) در منابع روایی شیعه بسیار فروان یاد شده است. حتی شماری از این توصیفات را می توان در ادعیه شیعه، که گنجینه ای بزرگ از معارف این مکتب است، جست. با این حال، در این قسمت تنها به چند نمونه بسنده می کنیم:
1. از رسول خدا (ص) منقول است که فرمودند: «فاطمه سیدة نساء العالمین من الاولین و الآخرین و إنها لتقوم فی محرابها فیسلم علیها سبعون الف ملک من الملائکة المقربین و ینادونها بما نادت به الملائکة مریم فیقولون یا فاطمه إن الله اصطفاک و طهرک و اصطفاک علی نساء العالمین»(ابن شهر آشوب،1379ق، ج3، ص360)؛ فاطمه، بانوی بانوان جهان از آغاز تا فرجام است. هر گاه او در محراب عبادت می ایستاد، هفتاد هزار فرشته از فرشتگان مقرب خداوند او را سلام می دادند. آنان فاطمه را ندا می دادند به ندایی که ملائکه به مریم می دادند: همانا خداوند تو را برگزید و پاک نمود و تو را بر بانوان جهان اختیار کرد. به نظر می رسد می توان رمز تکرار واژه «اصطفاک» را تغییر خطاب آیه به حضرت زهرا (ع) دانست.
2. از امام صادق (ع) نیز منقول است: «إنما سمیت فاطمة محدثة لان الملائکة کانت تهبط من السماء فتنادیها کما تنادی مریم بنت عمران فتقول یا فاطمه إن الله اصطفاک و طهرک و اصطفاک علی نساء العالمین یا فاطمة اقنتی لربک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین فتحدثهم و یخدثونها فقالت لهم ذات لیلة الیست المفضلة علی نساء العالمین مریم بنت عمران فقالوا إن مریم کانت سیدة نساء عالمها و إن الله عز و جل جعلک سیدة نساء عالمک و عالمها و سیدة نساء الاولین و الاخرین.» (صدوق، [بی تا]، ج1،ص182)؛ حضرت فاطمه (ع) محدثه نامیده شد؛ چرا که فرشتگان از آسمان فرود می امدند و او را صدا می زدند، چنان که مریم دختر عمران را صدا می زدند. فرشتگان به فاطمه می گفتند: ای فاطمه! خدا تو را برگزیده و پاک نموده و بر زنان عالمت برتری بخشیده؛ پس پروردگارت را قنوت کرده و او را سجده نمای و همراه رکوع کنندگان رکوعش کن. آنان با او سخن می گفتند و او با ایشان گفت و گو می کرد. شبی حضرت فاطمه (ع) به آنان فرمود: مگر نه این است که مریم دخت عمران بر زنان عالم برتری داده شده است؟ گفتند: مریم مهمتر بانوان عالم خویش است و خداوند تو را مهمتر بانوان عالم خودت و مریم از نخستین تا واپسین قرار داده است.
محدث یا محدثه به مرد یا زنی گفته می شود که فرشتگان با او گفت و گو داشته باشند و او نیز سخن آنان را بشنود.(طریحی،1375ش، ج2،ص245) درباره محدثه بودن بانوان، جدای از حضرت مریم در آیه مورد بحث، قرآن مجید به همسر حضرت ابراهیم(ع) (نک: هود:71 -73) اشاره دارد و یا در جریان مادر حضرت موسی (ع) تعبیر به وحی می کند.
(نک: قصص:7 و طه:38) بر همین اساس: مصحف فاطمی پس از شهادت پیامبر (ص) و در جریان تسلای جناب جبرئیل به حضرت زهرا (ع) ارائه شد وبا املای ایشان و به قلم امیرمؤمنان (ع) به رشته تحریر در آمد.(نک: کلینی، 1365،ش ، ج1،ص241)

اهمیت موضوع برتری حضرت فاطمه (ع)

اهمیت برتری و افضلیت حضرت زهرا (ع) در روزگار پیامبر (ص) توسط ایشان به خوبی تبیین شده است؛ چه اینکه طرح چنین موضوعی برای تشخیص مسیر حق برای مسلمانان بعد از حیات پیامبر (ص) بسیار مهم است. این مهم نه تنها دغدغه آن روز پیامبر (ص) بود، بلکه در روزگار ما نیز کاربرد دارد.
آنچه در افضلیت شأن حضرت زهرا (ص) مهم است، رسیدن به این مطلب ژرف است که عملکرد ایشان بعد از رحلت پیامبر (ص) باید میزان مسلمانان قرار می گرفت. اگر دیروز به هر دلیل این میزان نادیده گرفته شد، امروز مسلمانان باید از این الگو در اعتقاد خویش بهره جویند.

نتیجه

بنابر آیه، اصطفای حضرت مریم (ع) بر همه زنان عالم دلالت دارد، در حالی که طبق قواعد عام و خاص، برخی گزاره های قرآنی از عمومیت نسبی برخوردارند و این آیه، یکی از مثال های این قاعده علوم قرآن است. در تخصیص این آیه در بین دانشوران علوم قرآن شکی نیست، اما در تعیین مصداق آن نظرات مختلفی مطرح است.
در شیعه، همه روایات اشاره به برتری حضرت فاطمه (ع) نسبت به زنان خلقت دارد و در اهل سنت، اغلب منقولات اشاره به ایشان دارد، سایر روایات مأثور که به ایشان اشاره ندارد نیز دچار اضطراب در ناحیه متن هستند.
به نظر می رسد موضوع افضلیت حضرت فاطمه (ع) به صورت شفاف در جامعه اسلامی در زمان حیات نبوی و بعد از ایشان مطرح و مورد قبول صحابه بوده است، به گونه ای که نه کسی مدعی چنین مقامی شده است و نه واکنش منفی ای در برابر اهل بیت (ع)-که در مقام احتجاج خصم از آن به عنوان یکی از نقاط برتری خود استفاده می کردند-گزارش شده است.
واکنش برخی دانشمندان اهل سنت در نوع خود عجیب است؛ از آن رو که عایشه خود هیچ ادعایی بر سروری بانوان خلقت ندارد، بلکه در منبع معتبری همچون صحیح بخاری نیز تأیید افضلیت حضرت زهرا(ع) از وی نقل شده است، اما ایشان در صدد تحمیل یک فضیلت ساختگی اند.
عملکرد حضرت فاطمه (ع) به عنوان الگویی که پیامبر (ص) به جهانیان معرفی کرد، امروز باید مورد تأمل همه مسلمانان قرار گیرد تا به وسیله آن به «صراط مستقیم» رهنمون شوند.

پی‌نوشت‌ها:

* استادیار دانشگاه آزاد اسلامی

منابع
قرآن مجید
1.آلوسی، سید محمد؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ بیروت؛ دارالکتب العلمیه،1415ق.
2.ابن جوزی، عبدالرحمن؛ زادالمسیر؛ بیروت: دارالکتب العلمیه،2001 م.
3.ابن شهر آشوب، محمد؛ مناقب آل ابی طالب (ع)؛ قم: مؤسسه انتشارات علامه،1379 ش.
4.ابن صباغ مالکی؛ الفصول المهمه؛ بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات،1988م.
5.ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن؛ علوم الحدیث؛ دمشق: درالفکر،1404ق.
6.ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر؛ [بی جا]، [بی نا]، [بی تا].
7.ابوزهو، محمد؛ الحدیث و المحدثون؛ بیروت: درالکتاب العربی، 1404ق.
8.احمد بن جنبل؛ المسند؛ بیروت: دار صادر، [بی تا].
9.اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمه؛ تبریز: مکتبة بنی هاشمی،1381ق.
10.اصبهانی، ابی نعیم؛ حلیة الاولیاء و طبعات الاصفیاء؛ بیروت: دارالکتاب العربی،1987م.
11.انصاری، محمدرضا؛ اسرار مباهله؛ چ3، قم: دلیل ما،1385 ش.
12. بخاری، محمد بن اسماعیل؛ الصحیح؛ بیروت: دارالجیل، [بی تا].
13.بصری، حسن؛ تفسیر الحسن البصری؛ قاهره: دارالحدیث، [بی تا].
14.بغوی، ابی محمد حسین؛ شرح السنه؛ بیروت: دار الفکر، 1998م.
15.پور اسماعیل، احسان؛ «در آمدی بر روش شناسی تفسیر امیرالمؤمنین(ع)»؛ علوم اسلامی؛ ش8، 1386ش.
16.جوینی، ابراهیم؛ فرائد السمطین؛ بیروت: مؤسسة المحمودی للطباعة و النشر، 1978م.
17.حاکم حسکانی، قاضی ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله؛ شواهد التنزیل لقواعد التفصیل فی الآیات النازعة فی اهل البیت؛ تهران: مؤسسه چاپ و نشر، 1411ق.
18.حاکم نیشابوری، ابوعبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین؛ بیروت: دارالمعرفه، [بی تا].
19.حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین؛ تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات، 1411ق.
20.خازن، علاءالدین علی؛ تفسیر الخازن؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، [بی تا].
21.خوارزمی، موفق بن احمد؛ مقتل الحسین (ع) قم: دار انوار الهدی، 1418ق.
22.رازی، فخرالدین محمد؛ التفسیر الکبیر؛ چ3، بیروت: دارالفکر، 1405ق/ 1985م.
23. سورآبادی، عتیق بن محمد و همکاران، نفسیر سورآبادی (تفسیر التفاسیر)؛ تهران: فرهنگ نشر نو، 1381ش.
24. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم؛ ترجمه سید مهدی حائری قزوینی؛ چ3، تهران: امیرکبیر،1380ش.
25. ـــــ الدر المنثور فی تفسیر المأثور؛ قم: کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی،1404ق.
26. سهیلی، عبدالرحمن بن ابی الحسن؛ الروض الانف؛ مصر: مکتبة الکلیات الازهریه؛ [بی تا].
27.سید بن طاوس، علی؛ الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف؛ قم: چاپخانه خیام، 1400ق.
28.سید رضی، محمد بن حسن؛ نهج البلاغه؛ قم: دار الهجره، [بی تا].
29.صدوق، ابوجعفر محمد بن علی؛ علل الشرایع؛ قم: مکتبة الداوری،[بی تا].
30. شوکانی، محمد؛ فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة من علم التفسیر: بیروت: دارالمعرفه،1996م.
31.طبرسی، ابومنصور احمد بن علی؛ الاحتجاج؛ مشهد: نشر مرتضی،1403ق.
32.طریحی، شیخ فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ تحقیق: السید احمد الحسینی؛چ3، تهران: مرتضوی،1375ش.
33.عسکری، مرتضی؛ آیت تطهیر در کتب دو مکتب؛ تهران: دانشکده اصول الدین، [بی تا]
34.عیاشی، محمد بن مسعود؛ التفسیر؛ تهران: چاپخانه علمیه، 1380ش.
35.قمی، عباس؛ مفاتیح الجنان؛ تصحیح محمدرضا اشرفی، قم: الهادی(ع)،1384 ش.
36. قمی، علی بن ابراهیم بن هاشم؛ التفسیر؛ قم: مؤسسه دارالکتاب،1404ق.
37. قندوزی، سلیمان؛ ینابیع المودة؛ قم: منشورات مکتبة بصیرتی،1966م.
38.کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه،1365ش.
39.کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات؛ التفسیر؛ تهران: مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت ارشاد اسلامی،1410ق.
40. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار؛ بیروت: دارالوفاء، 1404ق.
41. نسفی، عبدالله؛ مدارک التنزیل و حقائق التأویل؛ بیروت: دارالکتب العلمیه،1995م.
42.نووی، یحیی بن شرف؛ المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج؛ بیروت: دارالقلم، 1407ق.
فصلنامه علمی- ترویجی مباحث بانوان شیعه شماره-24