بی گمان مصرف، به خودی خود نه تنها پدیده ای ناپسند نیست که بسیار بایسته و لازم است؛ چرا که مصرف، یکی از شیوه های جایگزین ناپذیر برای پاسخگویی به نیازهای طبیعی و غریزی انسان است که بدون آن، حیات مادی و معنوی انسان ها دستخوش آشفتگی و نابسامانی خواهد شد و معیشت انسان، لذت و لطف خود را از دست خواهد داد؛ اما نکته اینجاست که گاهی مصرف شکل طبیعی خودش را از دست داده، به جای آنکه به عنوان یک پدیده حیاتی در خدمت انسان باشد، انسان به خدمت او در می آید. بدین گونه وسیله به هدف تبدیل می شود و همه قوای مادی و معنوی انسان که باید با مصرف درست به اوج تکامل و تعالی برسد، بر اثر مصرف زدگی در سراشیبی سقوط قرار گیرد. همچنین زمینه انواع تباهی ها و ناهنجاری ها فراهم می آید. از اینجاست که ضرورت در اصلاح الگوی مصرف آشکار می شود و اهمیت دغدغه مقام معظم رهبری در این باره و ارزشمندی اعلام سال 1388 خورشیدی به عنوان سال «حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف» از سوی ایشان، کاملا آشکار می شود.
از طرفی مصرف یکی از شاخص های اصلی سبک زندگی محسوب می شود به طوری که بعضی از صاحب نظران، سبک زندگی را به معنای نحوه مصرف و کیفیت و کمیت آن دانسته اند. لذا الگوی مصرف نقش تعیین کننده ای در سبک زندگی انسان ها دارد و از آنجا که اسلام در این زمینه «بایدها و نبایدها» و توصیه های زیادی ارائه کرده است و الگوی متفاوتی را مبنی بر جهان بینی خود معرفی می کند. بنابراین می توان سبک زندگی ویژه ای را در این حوزه برای جامعه شهروندی استنتاج کرد. در این نوشتار، از اصلاح الگوی مصرف و مباحث در خور توجیهی در این باره سخن خواهیم گفت.
1.آشنایی با فرهنگ مصرف
برای آنکه از هر کاری نتیجه ای درست گرفته شود و از آن کار پیامدهای زیباسازی متوجه شخص نشود، نخست باید با فرهنگ آن کار آشنا بود. مصرف نیز از پدیده هایی است که فرهنگ خاص خود را دارد، و عدم آشنایی با این فرهنگ می تواند به زیان و تباهی فرد و جامعه شهروندی بینجامد و سرانجام این موهبت بزرگ به تعبیر مقام معظم رهبری به بلایی بزرگ تبدیل می شود: «برای جامعه بلای بزرگی است که میل به مصرف، روز به روز در آن زیاد شود و همه به بیش تر مصرف کردن، بیشتر خوردن، متنوع خوردن، متنوع پوشیدن و دنبال نشانه های مد و هر چیز تازه برای وسایل زندگی و تجملات آن رفتن تشویق بشوند» (حسینی خامنه ای، خطبه های عید فطر، 15 آذر 1381)
1.1.شناخت الگوی مصرف
مصرف، یکی از رفتارهای فراگیر و گسترده ی انسان است که در همه ی دوره های زندگی آدمی و در غالب شئونات حیاتی او جریان دارد. شناخت الگو مصرف که یکی از تجلی های عمومی رفتار آدمی است، اهمیت به سزایی دارد. ارضای نیازهای گوناگون زیستی و روانی، انسان ها را به سوی مصرف سوق می دهد و فرهنگ جوامع از عوامل اصلی تعیین کننده ی کمیت و کیفیت آن است. تمایزات مصرفی، پیشانی تمایزات فرهنگی و سبک زندگی، مراحل و درجه ی رشد یافتگی جوامع است و بررسی مصرف را می توان گامی مهم در شناخت فرهنگ جوامع تلقی کرد. از سوی دیگر آسیب شناسی رفتار مصرفی در مطالعات گوناگون اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی عوارض بسیاری را معرفی می کند که به دلیل گستردگی این رفتار، تاثیرها و تبعات فراوانی را موجب می شود.
1.2.رعایت الگوی مصرف
به معنای مصرف متعادل، صحیح و منطقی امکانات و منابع موجود است، به گونه ای که علاوه بر تامین شایسته ی نیازها، از اتلاف و هدر رفت سرمایه های موجود جلوگیری شود. بنابراین، رعایت الگوی مصرف مستلزم برنامه ریزی برای مصرف مناسب و در سطوح مختلف جامعه، اعم از افراد و خانواده ها، سازمان های دولتی و غیردولتی، بنگاه های اقتصادی و در سطح تراکمی و کلان اقتصاد است.
1.3.اهمیت و ضرورت اصلاح الگوی مصرف در سبک زندگی
با توجه به وضعیت مصرف در سطوح مختلف، به طور کلی ضعف در مدیریت ملی مصرف و گسترش مصرف گرایی، تاثیر و تبعات زیان بار مستقیم و غیرمستقیم فراوانی، به ویژه در دو حوزه ی فرهنگ و اقتصاد به همراه داشته است که از آن جمله اند:
1) اتلاف منابع و سرمایه های مادی و معنوی
2) تضعیف فرهنگ و بازار کار و سرمایه گذاری
3) تدریج فرهنگ مصرف گرایی و به حاشیه رفتن فرهنگ بومی
4) گسترش هویت های وارداتی و افول تدریجی هویت اسلامی
5) افزایش وابستگی ملی و تضعیف استقلال اقتصادی و در بلند مدت تضعیف نظام سیاسی.
بنابراین، سیاست گذاری و برنامه ریزی، الگوسازی و ترویج فرهنگ و هنجارهای مصرف صحیح، باید حوزه های مختلف جامعه از قبیل: اقتصاد، سیاست، فرهنگ و.. . را تحت پوشش قرار دهد. این برنامه ها باید جامعیت داشته باشند و سطوح مختلف مصرف را پوشش دهند و علل و ابعاد فرهنگی، ساختاری و رفتاری مصرف در افق زمانی بلندمدت، میان مدت، کوتاه مدت را نشانه رود؛ این برنامه ها باید نه تنها مشارکت مردمی را تقویت کند بلکه مجموعه ی نهادها و دستگاه های حاکمیتی را به اصلاح سیاست ها و رویه های ناکارآمد و مسرفانه در زمینه ی مصرف گرایی و اسراف وا دارد.
1.4.ضرورت ارائه الگو برای مصرف
آن دسته از پدیده های انسانی و اجتماعی که فاقد الگو باشند، کمتر قابلیت مطالعه ی نظام مند، عینی و معتبر را دارند. به عبارت دیگر، از طریق مطالعه ی الگوهای رفتاری آن پدیده است که امکان تبیین و پیش بینی و مدیریت رفتار آن فراهم می شود. هنگامی که از سبک زندگی مصرف و اصلاح الگوی مصرف سخن می گوییم، بدین معناست که ما مصرف را پدیده ای قاعده مند می دانیم.
به طور کلی حوزه ی دانش اقتصاد، روان شناسی، جامعه شناسی و سایر رشته های مرتبط، به این واقعیت تاکید می شود که موضوع مصرف، پدیده ای ساختارمند با الگوهای مطالعه پذیر است. تاثیرپذیری پدیده ی مصرف از تحولات اجتماعی و تاثیرگذاری بر آن، بدون تردید یکی از جنبه های برجسته ی قاعده مند بودن پدیده ی مصرف است. در رهیافت های جدید حوزه ی دانش اجتماعی، تغییرات اجتماعی با ایجاد معانی جدیدی از مفهوم مصرف همراه بوده اند که خود منبعث از دو گونه تغییرات است:
نخست، تغییرات تکنولوژیک که به کاربرد آسان تر کالاها و تولید انبوه آن ها کمک کرده است و دوم، تغییرات در اقتصاد و نظام عرضه و تقاضای کالاها که بازارهای منطقه ای و محلی را به بازارهای جهانی بدل کرده است. تحول در شکل، میزان و نوع مصرف در طی زمان های مختلف و بین اقوام، خانوارها و سازمان ها، بنگاه ها، دولت ها و ملت ها، دلیل روشنی بر پیوند ساختار ضد این مفهوم با بسیاری از متغیرهای اجتماعی است و متناسب با هر وضعیتی از آرایش متغیرها، شکل خاصی از مصرف نمود می یابد و هر شیوه از مصرف نیز نتایج و پیامدهای خاص خود را به وجود می آورد.
2.مبانی
2.1.مدل مفهومی ناظر بر برنامه اصلاح الگوی مصرف
برای تبیین بحث مصرف و اصلاح الگوی آن، نیازمند مدل مفهومی معتبر هستیم که در چارچوب آن بتوانیم ضمن تبیین مصرف و الگوی صحیح آن، اهداف، راهبردها و طرح ها و برنامه های اجرایی اصلاح الگوی مصرف را تدوین کنیم. براساس بررسی تطبیق مکاتب مختلف، ارکان الگوی مصرف را می توان شامل منابع یا مصرف شونده ها، اهداف یا مقاصد، مصرف کنندگان، تناسب منابع و مقاصد و میزان مصرف دانست.
2.2.منابع در رویکرد اسلامی
منابع که در فرهنگ قرآنی از آن ها به نعمت های الهی تعبیر می شود، گستره ی مفهومی وسیع تر در مقایسه با طبقه بندی مرسوم چهارگانه منابع در دانش اقتصاد (سرمایه ی طبیعی، سرمایه فیزیکی، سرمایه ی اجتماعی و سرمایه ی انسانی) دارد؛ در فرهنگ قرآنی منظور از نعمت آن چنان که در قاموس قرآن آمده، عبارت است از «آن چه خداوند به انسان داده است». دایره ی این برخوردارها، پرداخته و گسترده است؛ به گونه ای که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «اتاکم من کل ماسالتموه؛ هر آن چه از او خواستید به شما ارزانی داشته است» (ابراهیم، 34) و همچنین می فرماید: «و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها؛ و اگر بخواهید شمارش کنید نعمت های خداوند را نمی توانید» (نحل، 18). علاوه بر آن، نعمت در کتاب آسمانی ما با صفت «اتمام» معرفی شده است (مائده، 6؛ یوسف، 6؛ نحل، 81)؛ به عبارت دیگر، همه ی آن چیزی را که انسان برای نیل به همه ی قابلیت هایی که برای او مقدر شده است، دارا است.
این نعمت ها برخی ظاهری و برخی باطنی هستند: این نعمت ها برخی ظاهری و برخی باطنی هستند: «واسبغ علیکم نعمه ظاهره و باطنه» (لقمان، 20)، انسان ها در قبال نعمت ها موظف به یادآوری و ذکر (بقره، 40، 47، 122، 231؛ آل عمران، 103)، شکر (نحل، 19؛ نحل، 114)، بیان کردن (ضحی، 11) و پرهیز از کفر (عنکبوت، 67)، انکار (نحل، 83) تغییر (انفال، 53)، تبدیل (بقره، 211)، اعراض (اسرا، 83)، فراموشی (زهر، 8)، خود شیفتگی (زهر، 49)، اتراف (مومنون، 33)، تبذیر (اسرا، 26و27)، اسراف (انعام، 141؛ اعراف، 31؛ فرقان، 67) وقتر (فرقان، 67) هستند. قواعدی بر بهره گیری از این نعمت ها حاکم است که عبارت است از: تغییر نعمت در اثر عملکرد ما «لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید؛ (ابراهیم، 7) اگر شاکر باشید، نعمت افزایش می یابد و اگر کافر باشید به عذاب شدید دچار می شوید.» شکر نعمت، نعمتت افزون کند کفر، نعمت از کفت بیرون کند
یا پاسخ گو بودن در قبال همه ی نعمت های الهی: «لستئن یومئذ عن النعیم؛ در آن روز از نمعت ها پرسش می شود» (تکاثر، 8) و البته این سوال متوجه ی همه ی نعمت ها است و نه لزوماً نعمت های که در حوزه ی تصرف ما قرار می گیرد. (رازنهان، 1392: 30) بر پایه ی تعالیم دینی یکی از رسالات پیامبران و اولیای خداوند، یادآوری نعمت ها و هوشیارکردن جامعه درباره آن است و اذکروا نعمت الله علیکم؛ (بقره، 231، آل عمران، 103، مائده، 7 و 11و20، ابراهیم، 6، احزاب، 9، فاطر، 3)
در این نگرش، انسان فقط از طبیعت بهره نمی جوید یا به عبارت صحیح تر، تنها امکانی که برای دستیابی به اهداف و مقاصد دارد، فقط از جنس منابع طبیعی نیست و مطلوب های خود را از تعامل با طبیعت طلب نمی کند؛ آن چه او در اختیار دارد، قابلیت های ممتاز و بی نظیری است که جسم و جان او در مخاطره قرار می گیرد. بنابراین بر مبنای این آموزه ها، دایره ی مصرف انسان (بهره گیری او از نعمت ها) همه آن چیزی است که در اختیار او قرار داده شده است؛ اعم از آنکه از آنها بهره برداری (درست یا غلط) کند یا نکند.
انسان های بسیاری هستند که بر برخی از این داشته های بی حد و حصر تسلط کافی یافته اند و در مناسب ترین وجه مدنظر خود از آن بهره می گیرند و در مقیاس های عرفی ارزش هایی را نیز خلق می کنند؛ از این حیث با برخی دیگر که در بهره گیری از این ظرفیت ها به خلق ارزشی موفق نمی شود و موجب هدر دادن این نعمت ها می شوند، متمایز هستند؛ اما اگر قرار است که همه ی مصرف انسان، موضوع بحث قرار گیرد، ما نیازمند سرشماری جامعی (به لحاظ دانش روز بشری، نسبی) از همه ی ظرفیت ها هستیم و سپس باید به بررسی نحوه ی تعامل انسان (در عرصه های عمل فردی و اجتماعی آن) با همه ی این برخورداری ها بپردازیم.
2.3.اهداف یا مقاصد در رویکرد اسلامی
مقاصد و اهدافی که فرد و جامعه در مسیر بهره برداری از منابع خویش، اتخاذ می کنند، در رویکرد اسلامی واجد کمال اهمیت است. انسان در فرهنگ اسلامی، خلیفه و جانشین خداوند است و تحقق این خلافت مستلزم عمل به مقتضای تدبیر است. خداوند در حدیث قدسی بندگان خود را دعوت می کند تا به پیروی از او به خداگونگی برسند (عبدی اطعنی حقی اجعلک مثلی؛ ای بنده ی من، از من اطاعت کن تا تو را خداگونه سازم). خداوند در جای جای قرآن کریم تاکید می کند که جهان را بیهوده نیافریده است و بر انسان نیز لازم است که در زندگی به گزینش اهداف متعالی دست زند و منابع خویش را در مسیر اهداف متعالی به کار گیرد.
هدف از خلقت انسان «ما خلقت الجن و الانس الا یعبدون؛ جن و انس را جز برای پرستش خود نیافریده ام» (ذاریات، 56)، عبودیت است و نعمت ها، ابزارهای دستیابی به این هدف هستند و کیفیت تعامل انسان ها با این نعمت ها وسیله ی سنجش کیفیت عمل انسان ها است و مرگ و زندگی برای مکشوف شدن تمایزات عمل انسانی است. بر اساس این آموزه ها، انسان می تواند از همه ی آنچه در حیطه ی تصرف او قرار گرفته است (اعم از بالقوه و بالفعل، ظاهری و باطنی، محسوس و غیرمحسوس) از جنس طبیعی و غیرطبیعی، بهره برداری کند؛ منوط به آنکه به کفر، اعراض، جهد، فراموشی، خودشیفتگی، انکار، اسراف، اتراف، تبذیر و قتر منجر نشود.
بنابراین در الگوی مصرف اسلامی، از همه ی نعمت ها برای تحقق شایستگی ها و ارتقای شخصیت انسان بهره گیری می شود و این سوال مقرر در فلسفه ی دانش اقتصاد که آیا منابع برای رفع نیاز و لذت جویی قرار داده شده اند؟؛ هر دو به میزانی که در ارتقای شخصیت موثر باشند، در خور توجه و واجد ارزش تلقی می شوند.
2.4.مصرف کنندگان در رویکرد اسلامی
مصرف کنندگان در رویکرد اسلامی، فرد و جامعه ی مرکب از نهادها و مجموعه های انسانی است که در نگاه اول باید منابع را بر قصد تعالی شخصیت خود و جامعه ی خویش، به خدمت گیرند. بر پایه ی این آموزه ها همه ی انسان ها در شکل های گوناگون فردی و جمعی، مصرف کننده هستند و مخاطب نعمت ها قرار می گیرد. بنابراین در بررسی مصرف کنندگان، باید این تمایز را مدنظر قرار دهد. زمانی انسان را از زاویه ی نقش مصرف، مطالعه می کنیم و زمانی او را در قالب گروهی اجتماعی می بینیم که قواعد هر یک از دو سطح با اشتراکاتی که دارد، تمایزاتی را هم نشان می دهد.
2.5.تناسب منابع و مقاصد در رویکرد اسلامی
با فرض شناخت جامع از منابع و انتخاب بهینه ترین منبع و تعیین معتبرترین اهداف و مقاصد، سوال این است که آیا این منابع و مقاصد در تناسب با یکدیگر هستند؟ به عبارت دیگر، آیا منابع انتخاب شده، بهترین محل مصرف خود را یافته اند و مقاصد تعیین شده با بهترین منابع ممکن، صورت تحقق خواهند یافت؟ موضوع مهم دیگر، بررسی این نکته است که آیا با بهره گیری از این منابع و کیفیت بهره گیری، دستیابی بر اهداف مدنظر میسر می شود یا خیر؟ هر اندازه که در انتخاب منبع و مقصد هوشیاری به خرج دهیم، اگر نتوانیم از دستیابی بر اهداف اطمینان حاصل کنیم، مصرف ما بهینه نخواهد بود. در چنین رویکردی است که نتایج حاصل از عمل، اهمیت می یابد و در شکل کامل تر و اصولی تر آن، پیامدهای حاصل از عمل نیز موضوعیت پیدا می کند.
تبذیر، شکلی از مصرف منابع است که موجب هدر دادن آن می شود. بدون تردید بهره گیری از منبعی با ارزش برای تحصیل مقاصدی با ارزش کمتر یکی از مصادیق تبذیر و هدر دادن منابع است و مواجهه ی قرآن کریم با تبذیر، مواجهه ی بسیار شدیدی است و مبذرین را برادران شیطان می نامد (ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین؛ اسرا، 27).
2.6.میزان مصرف در رویکرد اسلامی
میزان مصرف در فرهنگ اسلامی، متاثر از مسائل بسیاری است. زیاده روی در مصرف منابع، عملی ناپسند و موجب هلاکت و دوری از محبت خداوند معرفی شده است. لزوم تناسب میان میزان منابعی که استفاده می شود و میزان تحقق هدف، بسیار مهم است. اگر دستیابی به اهداف معین با صرف منابع کمتری امکان پذیر است، نمی توان همان اهداف را با منابع حداکثری تحقق بخشید؛ توجه به حداقل استفاده کردن از منابع در عین دستیابی کامل به اهداف، از دستورات موکد دین اسلام است. بنابراین مولفه دیگر، اطمینان از کارایی روش ها و مدیریت اجرایی است که عدول از آن یا اطمینان نداشتن از آن در فرهنگ قرآنی تحت عنوان اسراف معرفی می شود.
اسراف کنندگان از دایره ی محبت الهی خارج اند: انه لایحب المسرفین؛ (اعراف، 31) و رفتار مسرفانه موجب هلاکت آنان می شود: اهلکنا المسرفین؛ (انبیا،9). در کنار پرهیز دادن از اسراف نقطه ی مقابل آن که عبارت است از «قتر» یعنی سخت گیری نیز پرهیز داده شده است. (رازنهان، 1392: 17-26)
3.اقتصاد مقاومتی و مدیریت مصرف در اوضاع فعلی کشور
مقام معظم رهبری با تاکید بر پیش بینی و آینده نگری، درباره ی روند حرکت و جنگ اقتصادی غرب علیه کشور در طی چند سال گذشته، ضمن تاکید بر نقش مصرف، مدیریت مصرف را جهاد (اقتصادی) نامیدند و فرمودند:
«... در سال 86 در صحن مطهر علی ابن موسی الرضا(ع) در سخنرانی اول سال گفتم که اینها دارند مسئله ی اقتصاد را پیگیری می کنند؛ بعد هم آدم می تواند فرض کند که این شعارهای سال حلقه هایی بود برای ایجاد یک منظومه ی کامل در زمینه ی مسائل اقتصاد؛ یعنی اصلاح الگوی مصرف، مساله ی جلوگیری از اسراف، مسئله ی همت مضاعف و کار مضاعف، مسئله ی جهاد اقتصادی و امسال تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ی ایرانی. ما اینها را به عنوان شعارهای زودگذر مطرح نکردیم؛ اینها چیزهایی است که می تواند حرکت عمومی کشور را در زمینه ی اقتصاد ساماندهی کند؛ می تواند ما را پیش ببرد. ما باید دنبال این راه باشیم.»
«مساله اقتصاد مهم است؛ اقتصاد مقاومتی مهم است. البته اقتصاد مقاومتی الزاماتی دارد. مردمی کردن اقتصاد، جزو اقتصاد مقاومتی است. این سیاست های اصل 44 که اعلام شد، می تواند یک تحول به وجود بیاورد و این کار باید انجام بگیرد. البته کارهایی انجام گرفته و تلاش های بیشتری باید بشود. بخش خصوصی را باید توانمند کرد؛ هم به فعالیت های اقتصادی تشویق بشوند، هم سیستم بانکی کشور، دستگاه های دولتی کشور و دستگاه هایی که می توانند کمک کنند، مثل قوه ی مقننه و قوه ی قضاییه، کمک کنند که مردم وارد میدان اقتصاد شوند. کاهش وابستگی به صنعت نفت، یکی دیگر از الزامات مقاومتی است. این وابستگی، میراث شرم صدساله ی ما است. ما اگر بتوانیم از همین فرصت که امروز وجود دارد، استفاده کنیم و تلاش کنیم نفت را با فعالیت های اقتصادی درآمدزای دیگر جایگزین کنیم، بزرگ ترین حرکت مهم را در زمینه ی اقتصاد انجام داده ایم. امروز صنایع دانش بنیان از جمله کارهایی است که می تواند این خلا را تا میزان زیادی پر کند. ظرفیت های گوناگونی در کشور وجود دارد که می تواند این خلأ را پر کند. همت را بر این بگماریم؛ برویم به سمت این که هر چه ممکن است، وابستگی خودمان را کم کنیم.»
ایشان درباره ی نقش مصرف در اقتصاد مقاومتی تصریح می فرمایند: «مسئله ی مدیریت مصرف، یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی است؛ یعنی مصرف متعادل و پرهیز از اسراف و تبذیر. هم دستگاه های دولتی، هم دستگاه غیردولتی، هم آحاد مردم و خانواده ها باید به این مسئله توجه کنند که این واقعاً جهاد است. امروز پرهیز از اسراف و ملاحظه ی تعادل در مصرف، بدون شک در مقابل دشمن یک حرکت جهادی است؛ انسان می تواند ادعا کند که این اجر جهاد فی سبیل الله را دارد.» «یک بعد دیگر این مسئله تعادل در مصرف و مدیریت مصرف این است که ما از تولید اصلی استفاده کنیم؛ این را همه ی دستگاهای دولتی توجه داشته باشند، دستگاه های حاکمیتی، مربوط به قوای سه گانه، سعی کنند هیچ تولید غیرایرانی را مصرف نکنند؛ همت را بر این بگمارند. آحاد مردم هم مصرف تولید داخلی را بر مصرف کالاهایی با مارک های معروف خارجی که بعضی فقط برای نام و نشان، برای پز دادن، برای خودنمایی کردن، در زمینه های مختلف دنبال مارک های خارجی می روند، ترجیح بدهند. خود مردم راه مصرف کالاهای خارجی را ببندند.»
«به نظر ما طرح های «اقتصادی مقاومتی» جواب می دهد. همین مسئله سهمیه بندی بنزین که اشاره کردند، جواب داد. اگر بنزین سهمیه بندی نمی شد، امروز مصرف بنزین ما از صد میلیون لیتر در روز بالاتر می رفت. توانستند این را کنترل کنند که خب، امروز در یک حد خیلی خوبی هست. حتی باید جوری باشد که... به بیرون نیازی نباشد که الحمدالله نیست. تحریم بنزین را در برنامه داشتند؛ اقتصاد مقاومتی، تحریم بنزین را خنثی کرد و بقیه ی چیزهایی که مورد نیاز کشور است.»«هدفمند کردن یارانه ها هم در جهت شکل دادن بر اقتصاد ملی است که این ها هم می تواند رونق ایجاد کند، در تولید، در اشتغال و هم موجب رفاه می شود؛ این ها مایه ی رشد تولید کشور، رشد اقتصادی کشور، مایه ی اقتدار یک کشور است. با رشد تولید، یک کشور در دنیا اقتدار حقیقی و آبروی بین المللی پیدا می کند. این کار بایستی به انجام برسد.»
مقام معظم رهبری، ضمن تاکید بر استفاده ی حداکثری از زمان و منابع و امکانات کشور، می فرمایند: «از زمان باید حداکثر استفاده بشود. طرح هایی که سال های متمادی طول می کشید، امروز خوشبختانه با فاصله ی کمتری انسان می بیند که فلان کارخانه در ظرف دو سال، در ظرف هجده ماه به بهره برداری رسید. باید این را در کشور تقویت کرد.»
«حرکت براساس برنامه، یکی از کارهای اساسی است. تصمیم های خلق الساعه و تغییر مقررات، جزء ضربه هایی است که به «اقتصاد مقاومتی» وارد می شود و به مقاومت ملت ضربه می زند. این را، هم دولت محترم، هم مجلس محترم باید توجه داشته باشند؛ نگذارند سیاست های اقتصادی کشور در هر زمانی دچار تذبذب و تغییرهای بی مورد شود.» (همان،34-30)
4.راههای اصلاح الگوی مصرف
طرقی که ما را در جهت استفاده هر چه بهتر از امکانات و نعمت های الهی کمک می کند از این قرار است:
4.1.احساس مسئولیت در مصرف
فایده بزرگ احساس مسئولیت، اصلاح رفتار انسان و تنظیم آن بر اساس شرع و عقل است. انسانی که خود را مسئول می داند، به حکم آنکه از وجدانی بیدار و آگاه برخوردار است، نه به خود زیانی می رساند و نه به دیگران و همه کارهای او برای سامان بخشیدن و شکوفایی دنیا و آخرت است؛ از این رهگذر برای تحقق بخشیدن به «اصلاح الگوی مصرف» پیش از هر چیز باید به پرورش احساس مسئولیت و فرهنگ سازی آن به صورت یک گفتمان رایج، در جامعه بپردازیم. خداوند در قرآن کریم آن گاه که از احوال ستمگران در روز قیامت سخن می گوید، آنها را به دلیل مسئولیت گریزی، سزاوار عذاب و بازداشت دانسته، می فرماید: «وقفوهم إنهم مسئولون» (صافات، 24) «متوقفشان کنید که آنها مسئول اند.» حضرت علی (ع) انسان ها را مسئول همه چیز، حتی آبادی ها و حیوانات دانسته، در سخنی زیبا می فرماید: «اتقوا الله فی عباده و بِلاده فإنکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم؛ (نهج البلاغه، خ167) درباره مردمان و شهرها از خدا پروا داشته باشید؛ زیرا شما حتی درباره آبادی ها و حیوانات مسئول هستید.»
«در این کلام والای امام علی (ع) قلمرو مسئولیت و تعهد انسان، از جامعه انسانی به عالم حیوانات، شهرها و مکان ها نیز کشیده شده است. انسان نه تنها در برابر انسان دیگر مسئول است؛ بلکه در برابر حیوانات و سرزمین ها و همه نعمت های خدادادی مسئولیت دارد. آبادی ها نباید تخریب شود، یا در برابر سیل، زلزله، تجاوز و هر حادثه دیگری رها شود و نباید انسان ها به آنها بی اعتنا باشند. نمی توان با مسئولیت گریزی نعمت های خداوند را درست و متعادل مصرف کرد و نیز نمی توان مسئولیت گریز بود و الگوی مصرف خویش را اصلاح کرد.» (حکیمی،1376: 412)
4.2.مدیریت درست
از پیامدهای گماشته شدن افراد نامتخصص در کارها، اتلاف بیت المال، خرج تراشی بیهوده و هدر دادن سرمایه های ملی کشور است، که هر کدام از این پیامدها به تنهایی می تواند آسیب قابل توجهی به پایه های اقتصادی کشور وارد آورد. نداشتن تخصص در کارها، به ویژه در کارهای اقتصادی، یا به عقیم ماندن آنها، آن هم پس از صرف هزینه فراوان از بیت المال می انجامد، و یا به دلیل فقدان محکم کاری و کیفیت مداری برآمده از نداشتن تخصص، بارها و بارها آن عمل و پروژه تکرار می شود و هر بار نیز بر اثر این تکرار، بخشی از ثروت ملی به هدر می رود؛ نمونه هایی از این تکرارها را همواره در جاده سازی، کانال کشی خیابان ها، جدول گذاری خیابان ها، سدسازی ها و... شاهدیم. امام صادق (ع) در حدیث دلنشین می فرماید: «ما ابالی إلی مَنِ ائتمنتُ خائناً او مضیعاً؛ (حکیمی، 1378: 540) از نظر من، تفاوتی نمی کند که به خائن اعتماد کنم، یا به ضایع کننده (نامتخصص).»
این سخن امام صادق (ع) به صراحت، دستوری بزرگ می دهد که باید برای همه مردم، به خصوص برای ماموران اداری و صاحبکاران به صورت منشور در آید. در این تعلیم «نابود کردن و تضییع کار» در ردیف «خیانت در کار» ذکر شده است. تضییع در کار، یا از بی اطلاعی درباره آن و فقدان تخصص ناشی می شود و یا از نداشتن تعهد و تقید به اصول و موازین و نبودن وجدان کار. پس این تعلیم، از لحاظ تربیت، اجتماع، اقتصاد، انسانیت، پیشرفت، تمدن، سلامت زندگی، بهتر شدن کارها و پیشرفت صنایع، حایز اهمیتی بزرگ است. (همان) بنابراین در جهت بخشی و مدیریت کارآمد، پرهیز از اسراف در انرژی و زمان نهفته است. میلیون ها بازوی کارورز و خردهای اندیشه ورز در کشورهای اسلامی وجود دارند که در هر زمان برای به کار گرفته شدن مناسب اند؛ اما مسئله مهم، این است که چگونه این نیروهای سترگ را در بهترین موقعیت زمانی و تولیدی به کار اندازیم. سعدی شیرازی در توصیه به تخصص مداری چه زیبا سروده است:
امید عافیت آنگه بود موافق عقل // که نبض را به طبیعت شناس بنمایی. (فروغی، 1375: 170)
4.3.کیفیت مداری و محکم کاری
محکم کاری و کیفیت بخشی درباره پژوهش های اقتصادی، افزون بر آنکه به استفاده کننده ایمنی می بخشد، عمر این پروژه ها را نیز دراز می کند. آری، برای کارهای با کیفیت باید هزینه در خور توجهی کرد؛ اما باید به یاد داشته باشیم که کیفیت شایسته برآمده از این هزینه، مانع از هزینه های هنگفت و سرسام آور دوباره کاری هایی خواهد شد که حاصل انجام کارهای بی کیفیت است.
بر این اساس، کیفیت مداری و محکم کاری در کارها در ردیف عوامل اصلاحی الگوی مصرف قرار گرفته، به تعدیل، بهبود مصرف و حفظ سرمایه های کشور از هدر رفتن خواهد انجامید. قابل توجه آنکه وقتی در قرآن کریم، سخن از ذوالقرنین و ساختن سد به وسیله او برای رهایی از خطر یأجوج و مأجوج به میان می آید، کیفیت مداری ذوالقرنین در ساختن سد، این گونه به تصویر کشیده می شود که ذوالقرنین گفت: «آتونی زُبر الحدید حتی إذا ساوی بین الصدفین قال انفخوا حتی إذا جعله ناراً قال أتونی أفرغ علیه قطرا* فما اسطاعوا أن یظهرون و ما استطاعوا له نقبا؛ (کهف، 96ـ97) [اکنون] قطعات [بزرگ] آهن برایم بیاورید، تا آن گاه که [ذوالقرنین] میان دو کوه را [با قطعه های بزرگ آهن] همواره ساخت، گفت: [اکنون آتش بیاورید و در آن آهن] بدمید؛ [و آنان به دستور او دمیدند] تا آن گاه که آن [پاره آهن ها] را [یکپارچه] آتش ساخت، گفت: اینک می گداخته برایم بیاورید تا روی آن را بریزم* و آن گاه بود که [یاجوج و ماجوج و پیروان تبهکار آنان] نتوانستند از آن [سدعظیم] بالا روند، و به امکان یافتند در آن شکافی پدید آورند.»
مرحوم امین الاسلام طبرسی در مجمع البیان، درباره این آیات می نویسد: «این آیات، نشانگر این نکته است که ذوالقرنین، کار خود را با تدبیر و دقت آغاز کرد و هماهنگ و با دقیق ترین شیوه های مهندسی، آن را پیش برد و به بهترین صورت به انجام رسانید، و در همه مراحل، اصل استحکام و کیفیت در کارها و محکم کاری، راه و رسم او بود.» ( طبرسی، 1380: 520) حضرت رسول (ص) فرمود: «ان الله یُحبُّ عبداً اذا عمل عملاً احکمهُ؛ خداوند، بنده ای را دوست دارد که وقتی عملی را انجام می دهد، استحکامش می بخشد.» (همان)
4.4.میانه روی و اعتدال
اسلام در کنار اصل توصیه به بهره وری و استفاده از نعمت ها، پیروانش را از فرو لغزیدن در افراط و تفریط در مصرف باز داشته است. از نگاه اسلام، هم سختگیری بر خود در استفاده از نعمت های حلال خدا ناروا است و هم زیاده روی و اسراف در مصرف؛ چرا که اولی به محروم ماندن شخص از لذت های حلالی که حق طبیعی او است و دومی به هدر دادن اموال و لرزان ساختن پایه های اقتصادی شخص و جامعه می انجامد. اسلام، الگوی مصرف را با میانه روی اصلاح می کند؛ نه با افراط و تفریط در مصرف. شخصی می گوید: «استأذنتُ الرضا (ع) فی النفقه علی العیال فقال بین المکروهین قال فقلتُ جعلت فداک لا و الله ما اعرف المکروهین قال فقال لی یرحمک الله اُ ما تعرف ان الله عزوجل کره الإسراف و کره الإقتار فقال و الذین إذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً: (الحیاه، ج4، ص205) از امام رضا (ع)درباره چگونگی مخارج خانواده جویا شدم، فرمود: [مخارج خانواده حد وسط است،] میان دو [روش] ناپسند. گفتم: فدایت شوم! به خدا سوگند! نمی دانم این دو ناپسند چیست؟ فرمود: رحمت الهی بر تو باد! آیا نمی دانی که خداوند بزرگ اسراف (زیاده روی) و اقتار (سخت گیری) را ناخوشایند دارد و در قرآن می فرماید: آنان که هر گاه چیزی ببخشند، نه زیاده روی می کنند و نه خسِت می ورزند و میانگین این دو را قوام ببخشند.» (فرقان، 67) در حدیثی از امام رضا (ع) چنین نقل شده است: «إن الله یبغض القیل و القال و إضاعه المال؛(حرانی، 1383: 804) خداوند، بگو و مگو و تباه کردن و هدر دادن دارایی را دشمن دارد.»
امام رضا(ع) در این احادیث با توجه به همه ابعاد زندگی و در ارتباط با قوانین عام آفرینش، استواری و پایندگی زندگی را، در رعایت حد میانه و محوریت «قوامیت» و پرهیز از اتلاف اموال می داند، و این راه خیر و سعادت دنیا و آخرت را به جامعه انسانی نشان می دهد. با توجه به مشکلاتی که زندگی فردی و اجتماعی انسان دیروز و امروز و فردا دچار آنها است و عامل اصلی آن، زیاده روی یا کمبود یعنی تکاثر و فقر است، اهمیت این تعلیم حیاتبخش روشن می شود. (حکیمی، 1390: 96)
4.5.رعایت اولویت ها
رعایت اولویت ها در تخصیص درآمد و مصرف، برای دستیابی به الگوی مصرف مناسب، و جلوگیری از نارسایی ها و تضییع حقوق افراد، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. ضرورت این کار برای افرادی که درآمدی محدود دارند، نمود بیشتری می یابد. تعیین اولویت های تخصیص درآمد از دو جنبه ارزیابی می شود:
نخست، از نظر نوع و مقدار کالاهای مصرفی و خدمات: روشن است که انسان در زندگی، نیازمندی های گوناگونی دارد؛ برخی از این نیازمندی ها، نیازهای اساسی و ضروری زندگی است و برخی در درجه بعدی قرار می گیرد. پاره ای از مصارف نیز تنها برای تامین یا افزایش رفاه و آسایش زندگی است. بی گمان تا زمانی که نیازهای اساسی فرد و جامعه به شایستگی برآورده نشود، نوبت به مصارف رفاهی و کالاهای تجملاتی نمی رسد.
دوم: تعیین اولویت ها براساس افراد و گروه های مصرف کننده: براساس آموزه های دینی در شرایط عادی، تامین نیازمندی های شخصی انسان در اولویت است. پس از آنکه نیازهای اولیه و اساسی فرد تامین شد، رفع نیازهای پدر و مادر، فرزند، همسر و آن گاه خویشاوندان نیازمند و سپس سایر نیازمندان و نیز مشارکت در خدمات اجتماعی و امور خیریه، در مراحل بعدی جای می گیرد.(ایروانی، 1384: 284)
کیفیت مداری و محکم کاری در کارها در ردیف عوامل اصلاحی الگوی مصرف قرار گرفته، به تعدیل، بهبود مصرف و حفظ سرمایه های کشور از هدر رفتن خواهد انجامید. روزی مردی دو دینار خدمت رسول خدا(ع) آورد و گفت: «ای رسول خدا! می خواهم این دو دینار را در راه خدا مصرف کنم.» حضرت فرمود: «آیا پدر و مادر داری؟» گفت: «آری» فرمود: «این پول را برای آنان هزینه کن که از مصرف آن در راه خدا بهتر است. چندی بعد، آن مرد بازگشت؛ در حالی که دو دینار دیگر به همراه آورده بود تا در راه خدا خرج کند. این بار، حضرت به او دستور داد آن را برای فرزندش خرج کند. وی بار سوم دو دینار آورد. پیامبر(ص) مصرف آن را برای همسرش سفارش فرمود؛ و بار چهارم برای خادمش... حضرت، آخرین بار اجازه داد که پولش را در راه خدا صرف کند و فرمود که: مصرف آن در راه خدا، فضیلتی بیش از مصرف آن در راه های پیشین نداشت.» (طوسی، 1365: 171)
4.6.کار و تلاش
آیات و اخبار فراوانی در آموزه های دینی، درباره توصیه به کار و آثار مثبت بسیار آن آمده است. صرف نظر از آثار معنوی کار و نقش آن در پرورش روح و حفظ انسان از بسیاری از لغزش ها، کار، رمز اصلی توسعه اقتصادی شخص و جامعه است. بی گمان اگر مصرف، هماهنگ با کار و تلاش نباشد، پیامد آن فقر و تهیدستی خواهد بود و برای کسی که دغدغه اصلاح الگوی مصرف را دارد، کار و کوشش از اولویت های لازم برای شکل دهی به این سیاست اقتصادی خواهد بود. امیرمؤمنان(ع) در بیانی تشبیه گونه، تنبلی و ناتوانی را عاملی برای فقر و عقب ماندگی بر شمرده، فرمودند: «إن الاشیاء لما ازدوجت ازدوج الکسل والعجز فنتجا بینهما الفقر؛ (محمدی ری شهری، 1362، ج11: 5184) آن گاه که اشیا با یکدیگر جفت شدند، تنبلی و ناتوانی با هم ازدواج کردند و از آن ها فقر متولد شد.
نتیجه گیری
بنابراین به طور خلاصه، الگویی از مصرف که مدنظر اسلام است، دارای ویژگی های زیر است:
مصرف، در نظرگاه اسلامی هم ناظر به رفع نیاز است و هم ناظر بر لذت تمتع از نعمت ها؛ اما هر دوی این ویژگی ها باید برای تعالی انسانی و ارتقای شخصیت در نیل به رضایت خداوند باشد. تمتع و التذاذ بدون رویکرد تعالی جویی، فقط برای اشباع غرایز است و در این باره تمایزی میان انسان و سایر حیوانات نیست (یاکلون کما تاکل الانعام) (محمد، 12). در این الگو، مصرف کننده مصرف را عملی پایان یافته و مصرف شونده را تمام شده تلقی نمی کند؛ بلکه در قبال مصرف شونده و همه ی انواع مصرف شونده ها که در این نظرگاه، همه چیز (نعمت های بیشمار) مسئول است و این مسئولیت نه تنها مسئولیتی اجتماعی و این جهانی، بلکه مسئولیتی آن جهانی و همه جانبه است.
مسئولیت در قبال همه ی نعمت ها، مستلزم تلاش برای رسیدن به بهترین تخصیص در استفاده از این نعمت ها و منابع است؛ براین اساس، انسان مسلمان موظف است دایره ی شناخت خود از نعمت ها را وسعت بخشد و بر دانش خود بیافزاید و هم براساس این فهم از نعمت ها، مقاصد و اهداف متعال تری را برگزیند.
پرهیز از تبذیر نعمت های الهی هم مستلزم اختصاص هر نعمت به مناسب ترین مقصد و هم مستلزم تلاش برای رسیدن به مقاصد و تحقق اهداف پیش بینی شده است. به عبارت دیگر، در فرهنگ اسلامی به اثربخشی استفاده از نعمت ها توجه جدی تری شده است. پرهیز از اسراف به معنای این است که همه مقاصد تعیین شده را تحقق بخشیم، به عبارت دیگر، انسان مسلمان موظف است همواره دغدغه ی استفاده ی بهینه از نعمت ها را داشته باشد؛ این دغدغه باعث می شود که ضمن تحقق مقاصد تعیین شده در حفظ و نگهداشت منابع، سرمایه ها و نعمت ها برای نسل های پیاپی تلاش شود و شکر نعمت ها به جای آورده شود.
فهرست منابع
قرآن کریم.
نهج البلاغه
صحیفه سجادیه.
کلینی، محمدبن یعقوب، (1365)، اصول کافی، تهران، دارالکتب اسلامیه.
ایروانی، جواد، (1384)، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی(ع).
حکیمی، محمد، (1390)، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم.
حکیمی، محمدرضا؛ حکیمی، محمد؛ حکیمی، علی، (1378)، الحیاه، مترجم: احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
راز نهان، فیروز، (1392)، الگوی مصرف، مؤسسه نشر شهر.
محمدی ری شهری، محمد، (1362)، میزان الحکمة، قم،دفتر تبلیغات اسلامی.
