«عبدالرضا واعظی هیر» دانشیار هیدروژئولوژی و استاد آب زیرزمینی دانشگاه تبریز، در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان این‌که عوامل مختلفی در بحران منابع آبی کشور دخیل هستند، اظهار کرد: نخست این‌که باید بپذیریم ایران از نظر جغرافیایی و اقلیمی به گونه‌ای است که میزان بارندگی سالانه پایین بوده و توزیع زمانی و مکانی بارندگی در آن نامناسب است.
وی با بیان این‌که موقعیت جغرافیایی و اقلیمی کشور یکی از علل بروز این مشکل است، ادامه داد: میزان بارندگی در زمستان و بهار زیاد است در حالی که در این فصول نیاز به مصرف آب به‌خصوص در کشاورزی پایین است، اما در تابستان که نیاز به مصرف آب شرب و کشاورزی افزایش پیدا می‌کند یا بارندگی نداریم یا این‌که خیلی کم است. بنابراین مدیریت مکانی و زمانی آب در ایران همواره چالش اصلی مدیریت منابع آب بوده است.
توسعه ناموزون در ایران از عوامل انسانی بروز بحران آب
دانشیار هیدروژئولوژی دانشگاه تبریز همچنین عوامل انسانی را مشکل دیگر این بحران برشمرد و افزود: توسعه در ایران ناموزون بوده، چون نمی‌دانیم بالاخره محور توسعه در کشور ما کشاورزی و صنعت است یا توریسم و تجارت.
یا جلوگیری از توسعه کشاورزی در کشور یا حرکت به سمت محصولات استراتژیک برای جبران کم‌آبی
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز همچنین با اشاره به این‌که از سال‌ها قبل با شعار کشاورزی محور استقلال، 88 تا 93 درصد منابع آب را با راندمان پائین در بخش کشاورزی مصرف می‌کنیم، خاطرنشان کرد: کم‌تر کشوری مانند ایران، که هم از نظر اقلیمی کشور کم‌آبی بوده و هم دارنده منابع عظیمی از مواد اولیه است، کشاورزی را محور توسعه قرار داده است، ما به‌عنوان یک کشور کم‌آب یا باید جلوی توسعه کشاورزی را می‌گرفتیم و یا آن را صرفاً به سمت محصولات استراتژیک می‌بردیم.
خودکفایی در تولید محصولات پرمصرف آب سیاستی اشتباه
واعظی‌هیر با تأکید بر این‌که خودکفایی در تولید محصولات پرمصرف آب از جمله هندوانه، خیار و سیب صحیح نیست، یادآور شد: به قدری تولید هندوانه در کشور افزایش پیدا کرده که بخش عمده‌ای از محصول مازاد بر نیاز بوده و هدر رفته است و سال گذشته نیز شاهد پوسیده شدن هزاران تن سیب بودیم.
بحران آب، بحران در مدیریت آب
دانشیار هیدروژئولوژی دانشگاه تبریز عامل دیگر بحران آب را بحران در مدیریت آب دانست و گفت: چون توزیع زمانی و مکانی آب در کشور یکسان نیست مجبور بوده‌ایم منابع آب را از طریق ذخیره پشت سدها مدیریت زمانی، و یا از طریق انتقال از مناطق پرآب کشور به مناطق کم‌آب مدیریت مکانی کنیم.
به گفته واعظی‌هیر، این عمل نیازمند یک مدیریت بسیار هوشمندانه بوده است، مدیریتی که با حداقل تنش‌های اجتماعی اتفاق بیفتد، متأسفانه تا به امروز، دید ما به آب سخت‌افزاری بوده است و با آن مانند یک ماده برخورد می‌کنیم در حالی که آب فقط یک ماده نیست بلکه با مسائل فرهنگی، مسائل اجتماعی، سیاسی و امنیتی نیز ارتباط دارد.
ضرورت برطرف کردن برخی تنش‌های اجتماعی با ساخت سد
وی خاطرنشان کرد: با ساخت سد می‌توان آب را کنترل کرد، اما بدون در نظر گرفتن مسائل پائین‌دست، حقابه محیط زیست و مدیریت مصرف، تنش‌های اجتماعی ایجاد می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با بیان این‌که نظر غالبی که در مدیریت آب وجود داشت این بود که باید عرضه را مدیریت کنیم، گفت: به مدت 50 تا 60 سال است که این کار در ایران انجام می‌گیرد، یعنی بخش کشاورزی، صنعت و شرب هر میزان آب تقاضا کند متولیان آب مؤظف هستند این آب را تأمین کنند و این صحیح نیست، چون اگر بخواهیم این بخش‌ها را راضی کنیم همه منابع آب را از دست خواهیم داد.
واعظی‌هیر ادامه داد: جامعه پر مصرف آب، کشاورزی کم‌بازده و راندمان پایین آبیاری، مانند یک اژدهای سیری‌ناپذیر است که ما مجبور نیستیم خود را موظف به سیر کردن این اژدها کنیم، برای همه محصولات کشاورزی و صنعتی بخصوص غذا، میوه، و حتی لباس‌هایی که استفاده می‌کنیم، آب مصرف می‌شود و بر همین اساس باید مدیریت تقاضا انجام گیرد نه تنها مدیریت عرضه.
وی افزود: برای این امر علاوه‌بر این‌که الگوهای فرهنگی در زمینه مصرف باید اصلاح شود، بلکه همچنین با تغییر سیاست‌های مربوط به آب نسبت به واقعی کردن قیمت آب و اتخاذ سیاست‌های تشویقی اقدام شود.
تأکید بر بازچرخانی پسآب و فاضلاب‌ها
دانشیار هیدروژئولوژی دانشگاه تبریز با تأکید بر انجام بازچرخانی پسآب و فاضلاب‌ها اظهار کرد: قیمت آب بها باید در بخش کشاورزی، شهری و صنعت بازنگری شود، می‌توان در بخش کشاورزی تعاونی‌های مردم نهاد تشکیل داد و از این طریق کشاورزان را آگاه کرد و برای افزایش راندمان در کشاورزی از روش‌های نوین، نهاده‌ها و سوپرجاذب‌ها استفاده کرد.
سردرگمی در جهت‌گیری توسعه در تبریز و استان
واعظی‌هیر با بیان این‌که باید برنامه آمایش سرزمین را که از سال‌ها پیش آغاز شد اما مدتی وقفه افتاد و اکنون نیز دوباره جریان پیدا کرده است به نتیجه برسانیم، گفت: مدل توسعه برای هر شهر و منطقه‌ای متفاوت خواهد بود و باید تعیین کنیم که هر بخش از کشور به چه سمتی حرکت و در چه زمینهای توسعه پیدا کند. باید در سطح کلان بر اساس پارامترهای زیادی که یکی از آن‌ها آب است تصمیم بگیریم که در چه زمینهای توسعه انجام گیرد.
وی در این‌باره افزود: تبریز در ابتدا به جهت قرارگیری در مسیر جاده ابریشم یک قطب تجارتی محسوب می‌شد و سپس آن را به یک شهر صنعتی تبدیل کردیم. در دهه‌های اخیر با سدسازی و انتقال آب، بخش کشاورزی را در منطقه توسعه دادیم و امسال نیز که از آن با عنوان «تبریز 2018 » یاد می‌شود می‌خواهیم به قطب گردشگری تبدیل کنیم، یعنی یک سردرگمی در جهت‌گیری توسعه در تبریز و استان شاهد هستیم.
تأکید بر ضرورت تبدیل کشاورزی سنتی به صنعتی
وی با تأکید بر این‌که باید در زمینه کشاورزی تصمیم مناسبی گرفته شود، گفت: باید از یک طرف با قدرت و جدیت از توسعه سطح زیرکشت جلوگیری کنیم، و از طرف دیگر کشاورزی را از کشاورزی سنتی به کشاورزی صنعتی تبدیل کنیم. همچنین الگوی کشت را باید به سمت محصولات استراتژیک و کم مصرف ببریم.
واعظی‌هیر ادامه داد: نیاکان ما شعور آب داشتند، یعنی قدر آب را می‌فهمیدند که اختراع قنات و سازگاری با شرایط خشکسالی از اقدامات مهم آن‌ها بوده است. سیستم استخراج قنات به گونه‌ای است که نمی‌توان بیش از ظرفیت آبخوان از آن آب استخراج کرد. از همین‌رو ایران از سال‌ها پیش تاکنون قطب تولید پسته بوده است، پسته را حتی با آب شور هم می‌توان پرورش داد و به طور کلی پسته و زعفران از محصولات کم‌مصرف آب هستند.
وی با بیان این‌که نیاکان ما در ایران مرکزی همیشه خود را با شرایط خشک سازگار کرده و هیچ‌وقت به سمت مصرف آب زیاد نرفتند، اظهار کرد: اما هم‌اکنون در شهرهای مرکز کشور نظیر کرمان، یزد، کاشان و قم باغات زیادی ایجاد شده است و حتی توسعه کشاورزی رخ داده است. برای مردم کاشان که هزاران سال با کم‌آبی زندگی کرده‌اند و سازگار شده‌اند، با انتقال آب از زاگرس عادت‌های زندگی آن‌ها را تغییر داده و الگوی مصرف آن‌ها را به سمت مصرف زیاد آب تغییر داده‌ایم.
تغییر الگوی کشت به کم‌مصرف و مقاوم
وی با تأکید بر این‌که باید الگو و عادات مصرف را تغییر داد، خاطرنشان کرد: الگوی کشت را به سمت کشت‌های کم‌مصرف و مقاوم ببریم، اخیراً در بخش‌هایی از مرند درختان پسته کاشته شده است که می‌تواند نقطه آغاز خوبی در این راستا باشد.
استاد آب زیرزمینی دانشگاه تبریز با بیان این‌که مسأله مهم دیگر در بروز مشکل کم‌آبی، بحث تقسیم اراضی است، ادامه داد: این مشکل از دوره پهلوی با قانون اصلاحات ارضی شدت گرفت و تا به امروز با قانون تقسیم سهم‌الارث ادامه داشته است. وقتی یک زمین به زمینهای کوچک تقسیم می‌شود علاوه‌بر از دست دادن بخشی از مساحت زمین، هر مالک جدید کاربری جدید برای سهم خود تعریف کرده و هر نفر یک چاه حفر می‌کند و هر کدام یک نوع محصول کشت می‌کند، با کوچک شدن اراضی، مکانیزه کردن کشاورزی به صرفه نخواهد بود و از طرف دیگر مصرف آب افزایش پیدا می‌کند.
ثبت زمینهای کشاورزی به‌عنوان یک شرکت
به گفته وی، قانون ممانعت از تقسیم اراضی سال 1386 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، اما آئین‌نامه اجرایی آن پس از 10 سال و در سال 1396 ابلاغ شد، بدین جهت این امر بسیار کند و لاک‌پشتی پیش می‌رود. کاری که در دنیا انجام می‌شود این است که زمین‌ها را تبدیل به سهام می‌کنند و یا این‌که کشاورزان باید زمین را به‌عنوان یک شرکت ثبت کنند، ما نیز می‌توانیم با برنامه مشخص و سیاست‌های تشویقی از کشاورزان (بخصوص کشاورزان پیشرو) بخواهیم که زمینهای خود را به‌صورت یک شرکت ثبت کنند تا وراث به جای تقسیم خود زمین، سهام آن را تقسیم کنند. کاری که هم‌اکنون برای تقسیم سهام یک کارخانه به وراث انجام می‌گیرد. همچنین کشاورزان خرد را باید تشویق کنیم که زمین‌هایشان را تجمیع کنند، اساساً شرکت‌های تعاونی روستایی برای تجمیع اراضی ایجاد شده‌اند، نه صرفاً برای توزیع کود و سم میان کشاورزان.
وی همچنین با اشاره به اشکالات اجرای طرح آبیاری تحت فشار، گفت: آنچه به‌عنوان آبیاری مدرن یاد می‌شود متأسفانه با شکست مواجه شده یا دست‌کم چندان موفق نبوده است، با این روش‌ها در آب صرفه‌جویی کرده اما مازاد آب را دوباره برای توسعه سطح زیرکشت استفاده کردیم یعنی عملاً هیچ آبی ذخیره نشد.
وی در این‌باره ادامه داد: تصمیم بر این شد که کشاورزان آبیاری تحت فشار انجام دهند و مثلاً 50 درصد مصرف آب را کاهش دهند، نه تنها آب ذخیره نشد بلکه 20 درصد آب برگشتی کشاورزی که در روش سنتی غرقابی به زیرزمین نفوذ می‌کرد و به تغذیه آبخوان منجر می‌شد، در روش تحت فشار این تغذیه صورت نمی‌گیرد و آب ذخیره شده صرف توسعه کشاورزی می‌شود.
تأکید بر ضرورت استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری
دانشیار دانشگاه تبریز افزود: ما کل آب را سر زمین برده و مصرف کردیم و حتی سطح زیرکشت را نیز افزایش دادیم، در حالی که استفاده از روش‌های نوین آبیاری حتماً باید بدون افزایش سطح زیرکشت انجام شود، دولت هزینه‌های هنگفتی برای کمک بلاعوض و تسهیلات بانکی به کشاورزی برای آبیاری تحت فشار کرده است در حالی که برای کاهش مصرف آب نتیجه‌بخش و مؤثر نبوده و حتی منابع زیرزمینی را نیز تخلیه کرده است. مثل این می‌ماند که بگوئیم دولت تسهیلات داده است تا منابع آب از بین برود.
وی با بیان این‌که در بحث خودکفایی در محصولات کشاورزی باید سیاست‌ها را بازنگری کنیم، گفت: دید جدید به خودکفایی در دنیا این است که محصولات استراتژیک را در داخل تولید کرده و برای محصولات دیگر واردات انجام شود که با این امر به طورهوشمندانه آب وارد کشور می‌شود، هر کشوری باید محصولی را تولید کند که در آن مزیت دارد به‌عنوان مثال هیچ کشوری در زعفران و پسته بر ایران برتری ندارد. بنابراین از طریق واردات آب مجازی می‌توانیم از اتلاف منابع آب داخلی جلوگیری کنیم.
وی با اشاره به این‌که در سال‌های اخیر الزاماتی برای صنایع در بازچرخانی و تصفیه آب لحاظ شده است، ادامه داد: اما در آب شرب مشکل داریم، چون بخش اعظم آب شرب بدون این‌که تصفیه شود تا در آبیاری برای کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد، از دست رفته و بطور مستقیم وارد آب فاضلاب می‌شود و حتی این آب با ورود به زیرزمین، منابع آبی دیگر را نیز آلوده می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با اشاره به این‌که در تبریز تنها 50 درصد آب فاضلاب تصفیه می‌شود و 50 درصد دیگر آن از طریق رود آجی‌چای وارد دریاچه ارومیه می‌شود که با ورود عناصر سنگین و سمی به دریاچه، سبب آلودگی آن می‌شود، خاطرنشان کرد: تصفیه نکردن فاضلاب نه تنها موجب از دست دادن آب می‌شود بلکه منابع آب پایین‌دست را نیز آلوده کرده و در نهایت ممکن است آلودگی وارد زنجیره غذایی ما شود.
