نقش نماز در روابط اجتماعی

انسان موجودی است مدنی الطبع و چند بُعدی. فطرتش او را به طیف گرایی می کشاند و او را از بُعد درون گرایی به برون گرایی گسیل می دارد

مقدمه

انسان موجودی است مدنی الطبع و چند بُعدی. فطرتش او را به طیف گرایی می کشاند و او را از بُعد درون گرایی به برون گرایی گسیل می دارد. هجرت آدم از جنّت و سکونت در ارض، و یا به قول مادّیون، هبوط او از غار به دشت و سیر مراحل کوچ به روستا، شهرک، شهر و دست یابی به تمدّن و تشکیل انجمن، شورا و مجمع نظریه جمع گرایی را تأیید می کنند. گر چه «نماز» ارتباط انسان با خداوند منّان است، عامل پیوند همبستگی انسانها بایکدیگر نیز می باشد. در طول تاریخ یک قانون و یک سنّت حاکم بوده است و آن اینکه: روابط اجتماعی آدم های یک مجموعه که بر اساس مادیات و جذب منافع، علی الظاهر استوار بوده است دوامی نیافته و چند صباح بعد، شیرازه ارتباط از هم گسیخته است.

لیکن ارتباطات جمعی که بر پایه خدا و خدا محوری استوار بوده و مفاهیم:

1 ـ واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا (آیه 103 سوره آل عمران)

2 ـ یا ایهاالذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلکم تفلحون (آیه 200 سوره آل عمران)

را جزو دستور کار جمع خود قرار داده است، علاوه بر ایجاد حس اعتماد بین مجموعه، پایداری را در پی داشته است. مظهر اعلای این ارتباط جمعی را در مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) که از اقوام و ملل با زبان های متفاوت گرد می آیند مشاهده می کنیم.

راهکارهای اجرایی ارتباط جمعی در پرتو نماز

عوامل ذیل و راز و رمزهای نماز به عنوان راهکارهای اجرایی در تحقق ارتباط جمعی مرتبط با نماز قلمداد شده است:

1) نقل است پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بعد از اتمام نماز، رو به مأمومین می نشست تا بعد از ارتباط با خدا، ارتباط عاطفی با مخلوق هم پیدا شود و اگر مأمومی دیده نمی شد، سراغ او را می گرفتند، در صورتی که بیمار یا گرفتار بود، مشکل او را مرتفع می ساختند.

2) سفارش شده است دست خالی به مسجد نروید، زیرا نیازمندانی که به مسجد مراجعه می کنند نومید از خانه خدا بیرون نروند، پرداخت زکوه مال به فقرا، به همراه اقامه نماز، جمع بین حُسن هاست. عملکرد حضرت علی ـ علیه السّلام ـ که در حال رکوع، انگشترش را به سائل داد، تأییدی بر ایجاد عاطفی بین مصلّی و مستمند می باشد.[1]

3) در سوره شوری آیه 28 در بیان صفات مؤمنین آمده است: «والذین استجابوا لربهم و اقاموا الصلوه و امرهم شوری بینهم و مما رزقناهم ینفقون» مشورت، پس از امر برپایی نماز اشاره شده است و قطعاً مشورت و شورا وابسته به یک مجموعه است و تسهیل روابط جمعی را در پی خواهد داشت. در دوران قیام ملّت علیه طاغوت، در سال های 57 و 1356 مشورت، در مسجد صورت می گرفت.

4) انسان به غیر از برادر تنی، به برادر دینی هم نیاز دارد و بر اساس آیه 11 سوره توبه، مشرکین، اگر توبه کنند و نماز برپای دارند و زکوه را پرداخت کنند در جایگاه برادر دینی قرار خواهند گرفت. یکی از پلهای ارتباطی برای وصول به سیستم برادر دینی، نماز است.

5) ارزش انسان این گونه توصیف شده است: انسان مخلوقی است که به همراه خلق به سوی خالق همسو با طبیعت خلقت، حرکت می کند و نماز این توصیف را معنی می بخشد.

6) مصلّی اگر نماز فُرادی بخواند با زبان خود می گوید: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» فقط تو را عبادت می کنیم و فقط از تو کمک می جوئیم. بیان این گونه، از اتصال انسان با دیگران حکایت می کند.[2] و اگر این گونه نمی بود باید می گفت: «ایاک اعبد و ایاک استعین». همین نمازگزار که به تنهایی نماز می خواند، به لحاظ ارتباط با همنوعان و خیرخواهی برای همگان، می گوید «اهدنا الصراط المستقیم» ما را به راه راست هدایت کن. همین بیان بندگان خواهی در سلام آخر نماز مشهود است: السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» سلام بر نمازگزاران و بر بندگان نیکوکار خداوند. شهید مطهری می فرماید: «در سوره حمد که جزء قطعی نماز است می گوئیم «ایاک نعبد و ایاک نستعین» خدایا ما تنها تو را می پرستیم، خدایا ما تنها از تو کمک و استعانت می جوئیم. یعنی می گوئیم: خدایا من تنها نیستم، من با همه مسلمانهای دیگر هستم. ضمناً انسان، وابستگی و پیوستگی خودش به جامعه اسلامی را در حال عبادت و بندگی اعلام می کند. خدایا، من فرد نیستم، تک نیستم، من عضوم، جزئی از کل و عضوی از پیکر هستم. «ما هستیم، نه من». در دنیای اسلام «من» وجود ندارد «ما» وجود دارد.[3]

7) اقامه گر نماز، اعلام صلح و صفا با همه بندگان صالح خدا می کند. اعلام همزیستی مسالمت آمیز با همه افراد شایسته می کند. در حال نماز می گوید: من با هیچ بنده شایسته ای سر جنگ ندارم، چون اگر با بنده شایسته ای سر جنگ داشته باشم خود ناشایسته ام.

8) در مسأله10402 رساله توضیح المسائل امام (ره) آمده است: مستحب است، که انسان صبر کند نماز را به جماعت بخواند نماز جماعت، از نماز اوّل وقت فُرادی که آن را طول بدهند، بهتر می باشد. این سه معیار، حکایت گر از عنایت ویژه به ارتباط جمعی و ارتباط انسانها می باشد، که جماعت بر تکروی رجحان دارد.

9) برای اتصال قطره به دریا، شارع مقدّس توصیه می کند، زمانی که جماعت برپا می شود و نمازگزار نمازش را فُرادای خوانده است، دوباره با جماعت خواند.[4]

10) نمازگزارانی که به بیماری وسواس مبتلا هستند، مرض، آنها را با دوای جماعت حلّ می کند و بدین طریق می فرماید: کسی که در نماز وسواس دارد و فقط در صورتی که نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت می شود، باید نماز را با جماعت بخواند.[5]

11) در عید فطر که شادمانی روزه داران بعد از یک ماه روزه داری فراهم می شود، شارع مبین توصیه می کند، نماز عید را در زمان غیبت امام ـ علیه السّلام ـ به جماعت و به قصد رجاء بخوانند.[6] همین سفارش در عید قربان نیز به چشم می خورد تا پیوند نمازگزاران عید قربان استحکام بیشتری یابد.

12) «یدالله مع الجماعه» بینش فقهی، برای رفع خشکسالی و نزول باران و فرود آمدن رحمت الهی از آسمان، به نماز استسقاء فرمان می دهد تا دل شکسته مردمان، دفع صد بلا کند. گرچه نمازهای مستحبی از جماعت استثناء است، ولی در نماز استسقاء، جماعت را توصیه می کند تا ارتباط دلها را بیشتر با هم پیوند دهد.[7]

13) در بخشنامه فقهی، اصل جماعت است و فُرادی گویی فرع. در صورتی که نمازگزار به نماز مستحبی اشتغال دارد و از سوی دیگر نماز جماعت برپا شده، در صورتی که اطمینان ندارد که اگر نماز را تمام کند به جماعت می رسد، به نماز گزار اجازه داده است نماز را رها کند و برود به دریا بپیوندد و مشغول نماز جماعت شود.

14) فرامین مستحبی، پیرامون اقامه نمازهای واجب به صورت جماعت، ثواب مضاعف به تعداد اینکه، اگر یک نفر به امام جماعت اقتدا کند، هر رکعت از نماز آنان ثواب 150 نماز را دارد و اگر دو نفر اقتدا کنند، هر رکعت ثواب 600 نماز دارد، و یا حاضر نشدن به جماعت، از روی بی اعتنایی جایز نیست، و یا شایسته نیست که نمازگزار بدون عذر، نماز جماعت را ترک کند. همه و همه، از نقش کاربردی صلوه بر محور ارتباط جمعی، حکایت می کند.

راهکارهای اجرایی انضباط اجتماعی در پرتو نماز

قبل از ارائه راهکارهای اجرایی انضباط اجتماعی، ضروری می نماید پیرامون واژه «انضباط» کنکاشی داشته باشیم.

انضباط از باب انفعال در فرهنگ های لغات به معانی ذیل آمده است:

1ـ سامان گرفتن، خوب نگاه داشته شدن، نظم داشتن.

2ـ سامان پذیری، آراستگی، نظم و ترتیب.

3ـ پیروی کامل از دستورهای نظامی، «دیسیپ لین در زبان فرانسویDISICPLINE» مقابل بی انضباطی (فرهنگ معین)

4ـ پیوستگی (غیاث اللغات)

5ـ نظم و انتظام و ترتیب و درستی، عدم هرج و مرج (ناظم الاطباء)

در اسرار الصلوه ص 491 تألیف حاج میرزا جواد ملکی تبریزی، (ترجمه رضا رجب زاده) آمده است: حکمت اصلی در تشریع نماز جماعت، اتحاد قلوب مؤمنین در امر خداست. و برای این اتحاد، فواید بسیاری از قوت اسلام و مسلمین و غیر آن، می باشد. گذشته از این، نماز جماعت در تکمیل نفوس، و قوّت آنها، در سیر الی الله و جلب فیوضات الهی، بسیار مؤثر است. مَثَل اجتماع قلوب، مَثَل اتصال آبهای قلیل به یکدیگر است که چون به یکدیگر متصّل شوند از صورت آب قلیل خارج شده و کر می شوند، که دیگر به اندک نجاستی، طهارتش را از دست نمی دهد. مسأله نظم، در زندگی یک اصل است و نظم، عامل پیشرفت و بی نظمی، عامل شکست انسانها در طول حیات بوده است. آدم بی نظمی که،به موقع خود را به ایستگاه راه آهن نرساند لکوموتیو وقطار، از دسترسی او خارج می شود. داوطلب بی نظمی که، خود را به جلسه آزمون ورودی دانشگاه به موقع نرساند، از ورود به دانشگاه محروم می گردد.

در سوره ماعون می خوانیم «فویل للمصلین، الذین هم عن صلاتهم ساهون» وای بر نمازگزارانی که برای نمازشان بی نظمند. نه ارزش برای آن قائلند، نه به اوقاتش اهمیت می دهند، نه ارکان و شرائط و آدابش را رعایت می کنند و نماز را از وقت فضیلتش به تأخیر می اندارد. در این پیام وحی تهدید به بی انضباطی را مشاهده می کنیم.[8]

و امّا راهکارهای اجرایی ذیل، تقویت و انسجام انضباط اجتماعی را موجب می شود:

1) وقت شناسی برای برپائی نمازهای یومیه در موعد مقرر و آن هم تأکید بر احراز دخول وقت، در انسان ایجاد نظم می کند.

2) اگر نمازگزار پیش از وقت. نماز بخواند و در بین نماز بفهمد که وقت داخل شده چون بی نظمی کرده تنبیه می شود و نمازش باطل اعلام می گردد.[9]

3) اگر مصلّی نماز عصر را پیش از نماز ظهر و نماز عشاء را پیش از نماز مغرب عمداً بخواند چون ترتیب را بهم زده است نمازش باطل است.[10]

4) چنانچه نمازگزار، ترتیب نماز که خود یک اصل است را عمداً بهم بزند، فی المثل سوره را پیش از حمد بخواند یا سجود را پیش از رکوع به جا آورد، چون مرتکب بی نظمی شده، نمازش از درجه اعتبار، ساقط می گردد. رعایت موالات هم در نماز، از این قاعده مستثنی نیست. نمازگزار نباید بین اجزاء نماز همانند رکوع، سجود و تشهد به اندازه ای فاصله بیندازد که بگویند نماز نمی خواند.[11]

5) اطاعت مأموم از امام، انضباط اجتماعی را در افراد پرورش می دهد. مأموم نباید تکبیره الاحرام را پیش از امام بگوید.[12] نباید عمداً پیش از امام به رکوع و سجود برود، در این صورت مرتکب معصیت شده، ولو نمازش را صحیح منظور نمایند.[13] چنانچه پیش از امام، سهواً سر از رکوع بردارد و امام هم در حال رکوع باشد،؟ منظور ایجاد نظم و وحدت رو بین نمازگزاران، باید؟ رکوع برگردد. علیرغم اینکه رکوع، رکن است و افزایش رکن، باعث ساقط شدن نماز از درجه اعتبار می شود، ارفاق شده و نماز مأموم را باطل اعلام نمی کنند.[14]

6) اگر در صف های جماعت جا باشد، کراهت دارد انسان تنها بایستد[15] در دریا، گروهی که با هم شنا کنند زیبا نخواهد بود شناگری در گوشه ای تنها شنا کند. قطعاً به هنگام خطر جان سالم بدر نخواهد برد.

7) نماز، انسان را از کار زشت و فحشاء باز می دارد. اگر انسان نماز خواند و مرتکب فحشاء و منکر شد از عدم نظم و هماهنگی بین دل و زبان سرچشمه می گیرد.

هرگز حدیث حاضر و غایب شنیده ای؟ من در میان جمع و دلم جای دیگرست؟

8) در آیه 31 سوره اعراف می خوانیم: «خذوا زینتکم عند کل مسجد» زینت مساجد جلوه ای از آراستگی و انضباط اجتماعی است.[16]

9) پاکی از مصادیق آراستگی و اصول انضباطی است. لباس نمازگزار باید پاک باشد، اگر کسی عمداً با بدن یا لباس نجس نماز بخواند نمازش مردود و مطرود است.[17]

10) پرهیز نمازگزار از لباس غصبی، زمینه رعایت حقوق و نظم اجتماعی را فراهم می کند. در صورت عدم توجّه به غصب و عمد در کار، نمازش محلی از اِعراب نخواهد داشت.[18]

11) به هنگام انجام غسل جنابت غسل و بهره وری از آن برای نماز، چنانچه نمازگزار از سیستم غسل ترتیبی استفاده کند و عمداً به ترتیب سر و گردن، طرف راست و طرف چپ بدن را نشوید غسل او«هباء منثوراً»خواهد بود.[19]

12) رعایت آداب و حضور مردم در نماز جمعه، علاوه بر ایجاد ارتباط جمعی بین نمازگزاران، با برپائی همایش عبادی ـ سیاسی مردم و گردهمایی معنوی آنان، درس انضباط اجتماعی و استواری را به ما می آموزد.

13) ویل دورانت مورخ و دانشمند آمریکائی، درباره زیبایی نماز، در جوامع اسلامی که نشأت گرفته از انضباط اجتماعی است، در کتاب « تاریخ تمدن، عصر ایمان» می گوید: در جامعه های اسلامی، مؤذن از گلدسته بالا می رود و به وسیله اذان مسلمانان را به نماز دعوت می کند. به راستی چه نیرومند و شریف است که مردم را پیش از طلوع آفتاب به بیداری دعوت می کند. چه خوب است، انسان به هنگام نیمروز از کار باز ایستد و چه بزرگ و با شکوه است که خاطر انسان در سکوت شب به جانب خداوند توجّه کند. چه خوش آهنگ است، صدای مؤذن که جانهای محبوس در پیکر خاکی را، به سوی خالق بخشنده و مهربان دعوت می کند. هنگام نماز، هر مسلمانی باید از کار خود دست بردارد، خود را تطهیر کند، رو به جانب کعبه بایستد، رسوم و تشریفات نماز را به همان صورت که مسلمانان دیگر، در اوقات مختلف روز عمل می کنند به انجام برساند.

14) در راه تحقق بخشیدن به انضباط اجتماعی، عوامل بازدارنده ای همانند اعتقاد به امتیازات نژادی و طبقاتی و ملّی گرایی وجود دارد. نماز این عوامل بازدارنده را از میان برمی دارد زیرا در صفوف نماز، نمازگزاران از هر نژاد، رنگ و ملیت که باشند برابرند. در کناز هم بر خاک می افتند و با هم برمی خیزند.[20]

به تعبیر مقام معظم رهبری[21]: نماز یک زنگ بیداری و یک هشدار در ساعات مختلف شبانه روز است، به انسان برنامه می دهد و از او تعهد می خواهد، به روز و شبش معنا می دهد و از گذشت لحظه ها حساب می کشد. جمع بندی راهکارهای اجرایی در تسهیل روابط جمعی و تقویت انضباط اجتماعی، می تواند فرهنگ بی تفاوتی را، که یکی از ابزارهای موفقیت دشمن در زمینه ی تهاجم فرهنگی اوست، حذف نماید و به عبارت دیگر، حذف فرهنگ بی تفاوتی از طریق راهکارهای اجرایی، مصوّبه فقاهت اسلامی موجب استمرار و بیمه ی انقلاب اسلامی و حاکمیت صالحان و خنثی شدن ترفند دشمنان اسلام و نظام جمهوری اسلامی خواهد شد. حُسن ختام این نوشتار را با حُسن مطلع همایش و عنوان اجلاس به پایان می بریم که زندگی بدون نماز، یعنی حیات بدون تحرّک، سرباز بدون اسلحه، آبشار بدون آب، کوه بدون قلّه، هوای بدون اکسیژن، آتش بدون حرارت و باد بدون برودت.

در زندگی بدون نماز، انسان بصورت میت متحرک، ماشین کوکی و همانند عشق دروغین درمی آید. آخرین نظریه فلاسفه شرق و غرب این گونه عنوان شده است که: زندگی مادّی، زمانی از پوچی و سرگردانی نجات می یابد که به دامان «نماز» پناه ببرد.

پی نوشت ها

[1] 114 نکته درباره نماز، محسن قرائتی، ص 83.

[2] تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، ج1، ص 44.

[3] گفتارهای معنوی، شهید مطهری، ص 94 ـ 95.

[4] مسأله 1403 توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره).

[5] مسأله 1405 توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره)

[6] مسأله 1407 توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره)

[7] مسأله 1407 توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره)

[8] تفسیر نمونه، همان، ج 27، ص 36.

[9] مسأله 745 رساله توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره).

[10] مسأله 755رساله توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره).

[11] مسأله 114 رساله توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره).