مواد شیمیایی و ارتباط آنها با چاقی

دکتر فریدون ممقانی؛ مشاور تغذیه و رژیم درمانی، عضو انجمن چاقی آمریکا، دارای مدرک دکترای تخصصی بیوشیمی

در حال حاضر مواد شیمیایی سنتتیک زیادی وجود دارد  که مرتبط با چاقی در انسان می‌‌باشند. این مواد در ترکیب قوطی‌‌های غذاهای حاضری، بطری شیر کودک،اسباب بازی‌‌ها، انواع مختلف پلاستیک‌‌ها، لوازم بهداشتی و آرایشی، و وسایل پخت‌وپز یافت می‌‌شوند. اکثر آنها به عنوان عوامل تغییر دهنده هورمونی شناخته شده‌اند. این مواد شیمیایی از طریق فعال نمودن گیرنده‌‌های استروژنی که می‌‌تواند عامل وضعیت‌‌های مخرب در هر دو جنس ( مرد و زن) بشوند تاثیر خود را اعمال می‌‌نمایند. گیرنده استروژن بی‌نظم بوده و می‌تواند به هر چیزی متصل شده و به صورت ضعیف مشابه استروژن عمل کند. این مواد علاوه بر چاقی، بر وزن تولد نوزدان، بلوغ نارس در دختران، تغییر روند عضله سازی در مرد‌‌ها، سرطان سینه و سایر اختلالات نیزتاثیر می‌‌گذارند. اکثر این آسیب‌‌ها در محیط رحم خانم‌‌های بارداری اتفاق می‌‌افتد که مادر در دوران حاملگی در معرض این مواد بوده و این مواد بر روند برنامه‌ریزی شده اپی‌ژنیک جنین تاثیر می‌‌گذارد و در سال‌های آتی روی سلامتی کودک اثرات منفی از جمله بروز چاقی را اعمال می‌‌کند. درحال حاضر بیش از 20 نوع از این مواد شناخته شده است که مرتبط با ژن چاقی هستند. در این مقاله به 5 نوع با اهمیت از این مواد اشاره می‌‌کنیم:

1- بیس فنل- آ ( BPA )

این ماده در بطری شیر کودکان، پلاستیک‌‌ها و قوطی‌‌های فلزی حاوی غذاهای کنسرو شده یافت می‌‌شوند که مرتبط با چاقی و انواع سرطان‌ها هستند. این ماده شیمیایی یک ترکیب سنتتیک بوده و به عنوان محصولات تجاری چندین دهه در بازار وجود دارند ولی نتایج تحقیقات روی آنها تاثیرات سوء آنها رادر هر مدل (انسانی و حیوانی) منعکس نموده است. این مواد به عنوان مقلد هورمون جنسی زنانه طبیعی (استرادیول) بوده و در بدن کودک به گیرنده‌‌های استروژن متصل و باعث فعال شدن آنها می‌‌گردد. این مواد در رحم زنان باردار در بیشترین سطح فعالیت خود بوده و آنالیز ادراری وجود آنها را در 96 درصد زنان حامله در آمریکا نشان داده است. مطالعات متعدد در استفاده از این نوع محصولات و ارتباط با افزایش وزن و چاقی و با افزایش تعداد سلول‌‌های چربی در شرایط آزمایشگاهی بر روی انسان و حیوان انجام شده است. استفاده از این مواد ارتباط تنگاتنگ با افزایش مقاومت به انسولین، بیماری‌‌های قلبی و عروقی، دیابت، اختلالات عصبی و سرطان‌‌ها، نارسی اندام‌های تناسلی نوزادان پسر و نیز سایر تغییرات هورمونی دارد. بدین جهت در کشور‌‌هایی چون کانادا و دانمارک قوانینی در مورد محدودیت استفاده از این مواد تصویب شده است.

2-آترازین

به عنوان یک ماده شیمیایی علف‌کش بوده که خصوصا در آمریکا مورد استفاده قرار می‌‌گیرد و ارتباط با نقص‌‌های تولد، آسیب‌‌های میتوکندریایی و همچنین بروز چاقی دارد. در اروپا به خاطر ایجاد این مشکلات و همچنین آلوده شدن آب‌‌های زیرزمینی ممنوع شده است. این ماده به عنوان یک عامل مخرب سیستم غدد داخلی نیز عمل می‌‌نماید و مطالعات روی موش‌‌ها نشان داده است که با تاثیر بر روی میتوکندری‌‌ها و کاهش سطح متابولیک منجر به  ایجاد چاقی شکمی می‌شود.

3-ارگانوتین

به عنوان ماده شیمیایی قارچ‌کش بوده و در ارتباط با افزایش وزن و کبد چرب در انسان و موش می‌باشد. یک گروه مهم از این مواد بنام تری‌بوتیلتین(TBT) است که نوعی قارچ کش محسوب شده و در قایق‌‌ها و کشتی‌‌ها جهت جلوگیری از رشد قارچ‌ها و میکروارگانیسم‌‌های دریایی استفاده می‌‌شود. به دلیل سمی بودنش برخی دولت‌‌ها مصرف آنرا منع نموده‌اند. نتایج تعدادی تحقیق نشان داده است که ترکیبات ارگانوتین باعث اختلالات اندوکرینی، افزایش بی‌رویه وزن و چاقی از طریق افزایش تکثیر تعداد سلول‌‌های چربی شده، همچنین با تاثیر بر روی پرولیفراسیون سلول‌‌های چربی باعث کاهش تولید هورمون لپتین  می‌‌گردد. در موش‌‌هایی که به مدت 45 روز در معرض این مواد قرار گرفته بودند خطر افزایش وزن و کبد چرب مشاهده شده است. در زنان حامله این مواد باعث ارسال سیگنال‌‌های متعدد سلول‌‌های بنیادی در جهت تولید سلول‌‌های چربی و افزایش بافت چربی سفید می‌‌شود.

4-پرفلورواکتازوئیک اسید (PFOA)

 به عنوان ماده سنتتیک در ظروف نچسب (تفلون‌‌ها) و همچنین در  مایکروویو بکار می‌‌رود. این ماده در خون 98 درصد مردم آمریکا وجود دارد. ارتباط این مواد با اکثر بیماری‌‌ها در انسان از جمله اختلالات تیروئید، تولد نوزاد با وزن پایین و بیماری‌‌های مزمن کلیوی ثابت شده است. نتایج مطالعات روی موش نشان داده است که در معرض قرار گرفتن با این مواد، منجر به ایجاد افزایش مقاومت به انسولین و لپتین و در نتیجه چاقی در میانه عمر می‌‌شود.در کل روش‌‌های ساده‌ای وجود دارند که با رعایت آنها می‌‌توان تا حدودی از خطرات این نوع مواد شیمیایی و سمی در امان بود که عبارتند از:
حتی‌المقدور سعی شود که از محصولات غذایی ارگانیک و طبیعی استفاده شود.
غذا‌‌ها و نوشیدنی‌ها را نباید در ظروف پلاستیک ذخیره نمود و یا استفاده کرد.
به جای ظروف پلاستیکی آب از ظروف شیشه‌های و یا استیل خالص استفاده کنید.
به والدین توصیه می‌‌شود که به جای بطری پلاستیکی  شیر، از بطری‌‌های شیشه‌ای استفاده نمایند.
به جای استفاده از ظروف تفلونی و نچسب از ظروف چدنی، سرامیکی و یا استیل خالص استفاده نمایید.
به خانم‌‌ها توصیه می‌‌شود که از لوازم آرایشی و زیبایی ارگانیک استفاده کنند.

5-فتالات

به فرم‌‌های مختلف شیمیایی در اکثر پلاستیک‌‌های انعطاف پذیر  و نرم وجود داشته و ارتباط  نزدیکی با چاقی شکمی و تغییرات در اندام‌‌های تناسلی مردانه در پسر‌‌ها دارد. این ماده همچنین در اسباب بازی‌‌ها، مواد دارویی، محصولات زیبایی، ظروف غذا‌‌ها نیز  یافت می‌‌شود. این مواد از پلاستیک‌‌ها ترشح شده و غذا‌‌ها و آب و حتی هوای تنفسی را آلوده می‌‌نمایند. مطالعه‌ای در سوئد نشان داده است که بچه‌‌ها فتالات موجود در مواد پلاستیکی کف اتاق‌‌ها که در هوا بصورت ذرات بسیار ریز پخش می‌‌گردد را استنشاق نموده و از طریق سیستم تنفس و پوستی این مواد وارد بدنشان  می‌گردد. در آمریکا اکثر مردم جامعه نسبت به وجود متابولیت‌‌های فتالات در ادرار تست مثبت نشان داده‌اند. مشابه بیس‌فنل–آفتالات نیز روی سیستم اندوکرین بدن و بر روی‌ گیرنده‌های هورمونی (PPARS) که مرتبط با  روند متابولیسم می‌‌باشند تاثیر می‌‌گذارد. نتایج برخی مطالعات نشان داده است که سطح فتالات در خون و یا ادرار ارتباط نزدیکی با چاقی ناحیه شکمی، افزایش دور کمر، مقاومت بالا به انسولین به خصوص در مرد‌‌ها دارد. همچنین این تاثیرات اکثرا با نارسایی در رشد اندام‌‌های تناسلی جنین جنس پسر از جمله بیضه‌‌ها به همراه سطح پایین تستوسترون خون دیده شده است. متابولیت‌‌های فتالات با بروز و شیوع بیماری دیابت نوع 2 مرتبط می‌‌باشد. بدین جهت سازمان بهداشت در ایالت کالیفرنیا قوانینی وضع نموده که در کارخانجات تولید کننده اسباب‌بازی، استفاده از هر نوع از این مواد ممنوع است.