1- مخالف نبودن دعا با نظام تکوین
یکی از شرایط دعا مخالف نبودن آن با نظام تکوین و تشریع است. یعنی نباید مخالف با خلقت و نظام آفرینش و قوانین الهی و دینی باشد. مثلًا از سنن تکوینی است که دنیا محل زندگانی موقت انسان هاست و هر انسانی پس از مدتی این دنیا را وداع خواهد گفت و به دیار آخرت که سرای جاویدان است رهسپار می شود. حال اگر انسانی از خدا بخواهد که در دنیا عمر جاویدان داشته باشد، برخلاف سنن تکوینی گام برداشته و دعای او قابل استجابت نیست، چرا که خداوند دنیا را محل زیست موقت انسان ها قرار داده است و آخرت را محل زندگی جاویدان و همیشگی.
در این باره از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:
هیچ شخصی خدا را نمی خواند مگر این که اجابت می کند و بلا را از او برطرف می سازد، به طوری که گاه خود او نمی داند و یا آن را به صورت ثواب فراوانی برای روز نیازش (قیامت) ذخیره می کند و هرگاه چیزی را که بندگان تقاضا کنند و مصلحت آنها نباشد مستجاب نمی کند.[1]
2- تلاش و کوشش
یکی از شرایط استجابت دعا توأم گشتن آن با عمل و تلاش است.
امام علی علیه السلام می فرماید:
الدّاعی بلاعملٍ کالرّامی بلا وَتَرٍ[2]
دعا کننده بدون عمل و تلاش، همانند تیرانداز بدون زه و چله کمان است.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خطاب به اباذر فرمود:
مثل الذی یدعوا بغیرِ عملٍ کمثلِ الّذی یرمی بغیرِ وترٍ[3]
مثل کسی که بدون عمل دعا می کند، همانند کسی است که بدون زه و چله کمان تیراندازی می کند.
با توجه به این که زِه عامل حرکت و وسیله پیش راندن تیر به سوی هدف است، نقش عمل و تلاش در دعا روشن می گردد. بنابراین، دعا نمی تواند جای تلاش و برنامه ریزی در زندگی را بگیرد، بلکه می تواند کامل کننده آن باشد.
3- اضطرار و قطع امید از عوامل ظاهری
یکی از شرایط اجابت دعا آن است که انسان به کلی چشم از عالم اسباب برگیرد و تمام قلب و روحش را در اختیار خدا قرار دهد و همه چیز را از آنِ او بداند و حل هر مسأله ای را به دست او ببیند. هنگامی که چنین دیدی پیدا کرد، دعایش مستجاب می شود. کسی که تمام درهای عالم اسباب را به روی خود بسته دید و از هر نظر درمانده و مضطر گردید، آن هنگام است که خداوند نور امید را در دل او روشن می کند. قرآن می فرماید:
أَمَّنْ یجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ[4]
کیست که درمانده را چون وی را بخواند اجابت کند و گرفتاری را برطرف می سازد.
آوردن قید «اضطرار» در آیه برای آن است که در حال اضطرار دعای دعا کننده از حقیقت برخوردار است. چون تا انسان مضطر نشود، دعای او حقیقت و واقعیت پیدا نمی کند.
آوردن قید «اذا دعاه» در آیه فوق برای آن است که بفهماند وقتی دعا را مستجاب می کند که دعا کننده به راستی او را بخواند، نه این که در دعا رو به خدا کند و دل به اسباب ظاهری ببندد. بنابراین، دعای انسان زمانی مستجاب می شود که بداند هیچ کس و هیچ چیز نمی تواند گره از کارش بگشاید.[5]
مرحوم علّامه طباطبایی (ره) با استفاده از دو آیه شریفه «وَ إِذا سَأَلَک عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»[6] و «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ»[7] می فرماید:
در استجابت دعا دو چیز لازم است:
1- طلب و خواستن حقیقی که از لفظ ادعوا استفاده می شود؛
2- فقط از خداوند بخواهد که از لفظ «عنّی» در آیه دیگر استفاده می شود.[8]
بنابراین، اگر در کنار دعا به اسباب دیگر اعتماد کند، از خدا نخواسته و کلمه «عنّی» محقق نشده است.
4- ایمان و عمل صالح
یکی از شرایط استجابت دعا ایمان به خدا و عمل صالح است. قرآن می فرماید:
وَ یسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ یزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ[9]
خداوند درخواست کسانی را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند اجابت می کند و از فضلش بر آنها می افزاید.
5- مدح و ثنای خداوند
امام صادق علیه السلام فرمود:
ایاکم ان یسئَل احَدُکم ربّه شَیئاً مِن حوائج الدنیا و الاخرة حتّی یبدَء بِالثناء عَلَی اللّه وَ المِدحَة لَه و الصَلاة عَلَی النّبی و آله...[10]
مبادا هیچ یک از شما از خدا تقاضایی کند، مگر این که نخست حمد و ثنای او را به جا آورد و درود بر پیامبر و آل او بفرستد، سپس دعا نماید.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
لا یرَدُّ دُعاءٌ اوَّلُهُ بِسم الله الرحمن الرحیم[11]
دعایی که با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ آغاز شود، رد نمی شود.
6- پاک بودن از حق الناس
امام صادق علیه السلام فرمود:
اذا أَرادَ احَدُکم ان یستجابَ لَه فَلیطَیب کسبه و لِتُخرِج من مَظالم النّاس و انَّ اللّه لا یرفع الَیهِ دُعاءُ عبدٍ وَ فی بَطنِه حرام او عِندَه مَظلمة لِاحَدٍ مِن خَلقِه[12]
زمانی که یکی از شما بخواهد دعایش مستجاب شود باید کسبش حلال و پاکیزه باشد و از ظلم به مردم به درآید، زیرا خداوند دعای بنده ای را که در شکمش حرام باشد و یا حق الناس گردنش باشد مستجاب نخواهد کرد.
7- گفتن ذکرهای خاص
از آداب استجابت دعا گفتن ذکرهای خاص است.
امام صادق علیه السلام فرمود:
من قال یا الله یا الله عَشرَ مرات قیل له لبیک ما حاجتک؟[13]
کسی که ده بار یا الله یا الله بگوید، به او گفته می شود لبیک، چه حاجتی داری؟
در روایت دیگر فرمود:
من قال عشر مرات یا ربّ یا ربّ قیل له لبیک ما حاجتک؟[14]
کسی که ده بار یا ربّ یا ربّ بگوید، به او گفته می شود: لبیک، حاجتت چیست؟
در حدیثی از پیامبر گرامی آمده است: شخصی در محضرش دعا می کرد و می گفت:
یا ذالجلال و الاکرام
(ای خداوندی که صاحب جلال و اکرامی)!
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
قد استجیب لک فَسَل[15]
اکنون که خدا را به این نام خواندی دعایت مستجاب شد، هرچه می خواهی بخواه.
در حدیث دیگری آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مردی را دید که ایستاده و مشغول نماز بود، بعد از رکوع و سجود و تشهد دعا کرد. در دعایش چنین گفت:
«اللهم انی اسئلک بِانَّ لک الحمد لا اله الا انت وحدک لا شریک لک المنان بدیع السموات و الارض یا ذالجلال یا حی یا قیوم»
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
این مرد، خدا را به نام عظیمی خواند که هرگاه به آن خوانده شود، خداوند اجابت می کند و اگر به وسیله آن سؤال کند، عطا می فرماید.[16]
بعضی از مفسران نقل کرده اند که ذکر «یا مَلیک» و «یا مقتدر» تأثیر عمیقی در اجابت دعا دارد.[17]
8- اصرار در دعا
اصرار در دعا یکی از عوامل استجابت دعاست. امام باقر علیه السلام می فرماید:
والله لا یلِحُّ عبدٌ مؤمنٌ علی اللّه عزَّوجلَّ فی حاجةٍ الّا قَضاها لَهُ[18]
به خدا قسم اصرار نمی ورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال برای حاجتی، مگر این که آن را برآورده می سازد.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
رَحِمَ اللّهُ عبداً طلبَ مِن اللّه عزَّوجلَّ حاجةً فَالحَّ الدّعاءُ استُجیبَ لَهُ او لَم یستجیب[19]
خدا رحمت کند بنده ای را که از خداوند متعال حاجتی را درخواست کند و بر آن اصرار ورزد، چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نشود.
9- توسل به اولیای الهی
وسیله قرار دادن کسانی که می توانند میان ما و خداوند واسطه شوند نقش مهمی در اجابت دعا دارد. هرکس به هر مقداری که نزد خداوند آبرومند است می تواند وسیله انسان در درگاه الهی برای رسیدن به حاجت ها باشد و در امر استجابت دعا وساطت نماید. برترین کسانی که از وجاهت و آبرومندی نزد خداوند برخوردارند، معصومین علیهم السلام هستند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
خداوند عزوجل می فرماید: ای بندگان من! گرامی ترین خلق و پر فضیلت ترین آنان نزد من محمد و علی و امامان بعد از او هستند. اینان وسیله هایی به سوی من می باشند. هرکس حاجتی دارد، مرا به محمد و آل طاهرینش بخواند تا به نیکوترین وجه حاجت او را برآورم.[20]
10- معرفت الهی
یکی از شرایط استجابت دعا، شناخت و معرفت خداست. معرفت خدا به این معناست که انسان باور داشته باشد همه چیز دست خداوند متعال است و مؤثر اصلی در جهان هستی فقط اوست. عزّت، قدرت و... به دست اوست.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
یقول اللّهُ عَزَّوجلَّ: مَن سَأَلنی وَ هُوَ یعلَمُ أَنّی اضُرُّ وَ أنفَعُ أُستَجیبُ لَه[21]
خداوند می فرماید: هرکس از من سؤال نماید و بداند ضرر و نفع به دست من است دعای او را مستجاب می نمایم.
11- حضور قلب
امام صادق علیه السلام می فرماید:
انَّ اللّه لا یستجیبُ دُعاءً بِظَهرِ قَلبٍ ساهٍ فاذا دَعَوت فَاقبِلَ بِقَلبِک ثُمَّ استیقِن الاجابَةَ[22]
خدا دعایی را که از دل غافل برخاسته باشد مستجاب نمی کند، پس هرگاه دعا می کنی، دل خود را متوجه خدا کن و یقین به اجابت داشته باش.
12- دعای جمعی
یکی دیگر از شرایط استجابت دعا، دسته جمعی بودن آن است.
امام صادق علیه السلام فرمود:
ما اجتَمَعَ أربَعَةٌ قَطُّ عَلی أمرٍ فَدَعَوُا اللّه الّا تَفَرَّقُوا عَن اجابَةٍ[23]
هیچ گاه چهار نفر برای دعا جمع نشدند و دعا نکردند مگر آنکه با اجابت دعا از هم جدا شدند.
13- مقدم داشتن دیگران بر خویشتن
تقدم داشتن دیگران در دعا، روحیه بسیار زیبایی است و نشان تواضع، ایثار و خیرخواهی برای دیگران است. خداوند نیز چنین حالتی را دوست دارد و دعای چنین فردی را بهتر اجابت می نماید.
امام صادق علیه السلام فرمود:
مَن قَدَّمَ فِی دُعائِه أَربَعینَ مِن المُؤمِنینَ ثُمَّ دَعا لِنَفسِهِ أُستُجیبَ لَه[24]
هرکس چهل مؤمن را مقدم دارد و ابتدا برای ایشان و سپس برای خود دعا کند دعایش مستجاب می شود.
امام باقر علیه السلام فرمود:
أسرَعُ الدُّعاءِ نجاحاً لِلاجابَةِ دُعاءُ الاخِ لِاخیه بِظهرِ الغَیبِ لیبدأُ بِالدُّعاء لِاخیهِ فَیقُولُ لَهُ مَلِک مُوَکلٌ بِهِ آمینَ وَ لَک مِثلاه[25]
نزدیک ترین دعاها به اجابت، دعای مؤمنی است که برای برادر مؤمن خود در غیاب او می کند. پس فرشته موکل (دعای) او می گوید: آمین، خدا دو برابر آنچه برای برادر خود خواستی به تو عطا فرماید.
14- دعا هنگام برخورداری از نعمت های خدا
امام صادق علیه السلام فرمود:
مَن سَرَّهُ ان یستَجابَ لَهُ فِی الشِّدَّةِ فَلیکثِر الدُّعاءَ فِی الرَّخاء[26]
هرکس دوست دارد در سختی ها دعایش مستجاب گردد؛ هنگام فراوانی نعمت و آسایش بسیار دعا کند.
15- صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام
امام صادق علیه السلام فرمود:
مَن دَعا وَ لَم یذکر النَّبی صلی الله علیه و آله و سلم رَفرَفَ الدُّعاءُ عَلی رَأسِهِ فَاذا ذَکرَ النَّبی صلی الله علیه و آله و سلم رَفَعَ الدُّعاءُ[27]
هرکس دعا کند و پیامبر را یاد ننماید (بر او درود نفرستد) دعایش بالا نمی رود و چون صلوات فرستاد بالا می رود.
16- دعا و ارتباط مداوم با خدا در هر حال
امام صادق علیه السلام می فرماید:
کسی که پیش دستی در دعا نکند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعایش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گویند این آواز را نشناسیم.[28]
در روایت دیگری آمده که به او می گویند تا امروز کجا بودی؟
خداوند به حضرت داود علیه السلام فرمود:
مرا در روزهای خوش و آسایش یاد کن تا من دعای تو را در روزهای گرفتاری و سختی اجابت کنم.[29]
17- خوش بین بودن به اجابت دعا
از شرایط استجابت دعا، حسن ظن کامل و اعتماد به خداست. به این معنا که دعا کننده تردید نداشته باشد که حاجت او در برابر قدرت خداوند بسیار ناچیز است و به طور حتم برآورده می شود.
امام سجاد علیه السلام در یکی از دعاهایش عرضه می دارد:
فَنادَیتک واثِقاً بِسُرعَةِ اجابَتِک[30]
پس تو را خواندم در حالی که به اجابت سریع تو اطمینان داشتم.
و در فرازی دیگر می فرماید:
وَجدتُک لِدُعائی سامِعاً و لِمطالبی مُعطِیا[31]
تو را برای دعاهایم شنونده و برای خواسته هایم بخشنده یافتم.
پی نوشت ها
[1] . تفسیر نمونه، ج 2، ص 153
[2] . نهج البلاغه، قصار 337
[3] . عین الحیاة، ص 131
[4] . نمل/ 62
[5] . المیزان، ج 15، ص 381
[6] . بقره/ 186
[7] . غافر/ 60
[8] . المیزان، ج 2، ص 30
[9] . شورى/ 26
[10] . سفینة البحار، ج 1، ص 446؛ کافى، ج 4، ص 253
[11] . بحارالانوار، ج 93، ص 213
[12] . عدة الدعى، ص 128؛ بحارالانوار، ج 93، ص 273
[13] . محجة البیضاء، ج 2، ص 276
[14] . همان
[15] . درالمنثور، ج 6، ص 153؛ تفسیر نمونه، ج 23، ص 188
[16] . تفسیر برهان، ج 4، ص 272؛ نمونه، ج 23، ص 188
[17] . تفسیر نمونه، ج 23، ص 87
[18] . میزان الحکمه، ج 2، ص 77؛ آثار الصادقین، ج 6، ص 97
[19] . عدة الداعى، ابن فهد حلى، ص 169
[20] . بحارالانوار، ج 22، ص 369، ح 9؛ وسائل الشیعه، سى جلدى، ج 7، ص 101؛ الا فاعلموا ان اکرم الخلق على و افضلهم لدى محمد و اخوه على و من بعده الائمة الذین هم الوسایل الى الله ...
[21] . بحارالانوار، ج 93، ص 368
[22] . همان، ص 305
[23] . همان، ص 340
[24] . بحارالانوار، ج 93، ص 384
[25] . همان، ص 687
[26] . همان، ص 382
[27] . عین الحیاة، ص 143
[28] . کافى، ج 4، ص 219
[29] . بحارالانوار، ج 93، ص 381
[30] . فرهنگ نامه موضوعى صحیفه سجادیه، ج 1، ص 78
[31] . همان، ص 508
