ماهنامه اقوام ایرانی - مجتبا شول افشارزاده: از همان زمانی که میرزا شریف خان عراقی، طرز استفاده از یک کتاب «فرهنگ لغت» را به نوه دوازده ساله اش احمد یاد داد، او با نیافتن معنی کلمه «چکه» و بسیاری از لغات مورد استفاده عوام، جای یک فرهنگ لغات و اصطلاحات عامیانه را در ناخودآگاهش خالی یافته بود. احمد شاملو همانطور که رشد می کرد، این لغات عامیانه را نیز جمع می کرد و کوچه همراه با او استخوان می ترکاند.
استاد نعمت الله فاضلی در باب ارزش های کتاب کوچه می نویسد: در کتاب کوچه علاوه بر آنکه معانی هر مدخل آمده است، کاربردهای مختلف اصطلاحی، تعبیری، تمثیلی، حکمی، و نظایر آن توضیح داده شده است. همچنین ترکیبات جمله ای و شبه جمله ای هر مدخل آورده شده است. آیدا سرکیسیان همسر احمد شاملو از شروع کوچه همراه و همکار شاملو بوده و تا اکنون متولی آماده سازی و انتشار کتاب کوچه است. مصاحبه ما با آیدا سرکیسیان به عنوان همکار شاملو و سرپرست انتشار کوچه پیرامون این کتاب را بخوانید:
حالتان چطور است؟ در امتداد کوچه چه می کنید؟
ـ سپاسگزارم. در امتداد کوچه با خبر مبارک انتشار حرف «ح» کتاب کوچه- قبل از نوروز 96- عیدی ارزشمندی گرفتیم!
آدم حس می کند شاملو، کوچه را از همان دوازده سالگی شروع کرده است؛ از همان زمانی که لغات کوچه و بازار را در هیچ فرهنگ لغتی نیافت. چرا اینقدر برایش مهم بود که پا به پای شعر، برای فرهنگ عامه خواند و نوشت و کار کرد
ـ فرهنگ مردم و آداب و رسوم هر قوم و ملت، شناسنامه و هویت دهنده آن است. فرهنگ شفاهی در اینجا است که اهمیت پیدا می کند و به یاری پژوهشگر، گردآوری و ثبت و ضبط می شود. رنگین کمان زیبای پوشاک و بافته ها و ابزار و محل جغرافیایی و بناها و گویش ها و موسیقی و منش زندگی و رفتارهای آن قوم را به ما می نمایاند. این تفاوت ها است که زندگانی را برای ما این همه شگفت انگیز و دوست داشتنی و دیدنی جلوه می دهد. به یمن فیلم های مستند، در این زمانه به شگفتی های زیادی دست یافتیم از آداب و رسوم و بناهای گذشتگان که گاهی حیرت انگیز است و گاهی عبرت آموز.
از کتاب کوچه بعد از حرف «چ» چه خبر؟ مهم ترین دغدغه شما برای ارائه جلدهای بعدی چیست؟
ـ دغدغه های اصلی وقت گیر بودن کار است؛ چرا که دقت زیاد می طلبد، چه برای من و همکارم سولماز سپهری و چه برای ناشر محترم؛ چرا که تمام هم و غم ما این است که به کار مولف وفادار باشیم، یک، دو، کتاب بدون غلط به دست مخاطب برسد.
راستی صحبت از پروژه «نشر الکترونیکی» کوچه است. خوب پیش می رود؟
ـ سال های صحبتش هست ولی هم پروژه سنگینی است. هم همراهی با ناشر کتاب و هماهنگی با ورثه مولف کتاب کوچه نیاز است.
آیا تا زمان حیات استاد شاملو، همه فیش ها تا حرف «ی» تهیه شده است و اکنون باید بر اساس ماده لغت ها و اصطلاحات و تعبیرات و ... جلدها را آماده کرد؟ یا نه، نیاز به فیش برداری هست؟
ـ نیاز به فیش برداری نیست. تنظیم و به ترتیب مراحل مختلف که در بالا گفتم باید انجام دهیم.
مشارکت مردم در کوچه به چه میزان و به چه صورت بوده است؟
ـ هرگاه شاملو در مجله ای صفحه ای به نام کتاب کوچه دایر می کرد، مردم از اقصی نقاط ایران برای این بخش مجله مطلب می فرستادند. مانند مجله خوشه، کتاب هفته، کتاب جمعه.
مهم ترین برنامه های فعلی «بنیاد کتاب کوچه» چیست؟
ـ چه برنامه های؟! چه بنیادی؟!
آخرین توصیه ها، نظرات یا دغدغه های زنده یاد شاملو برای کوچه چه به لحاظ روش شناسی کار و چه به لحاظ انتشار چه بود؟
ـ می دانست کار وقت گیر و پرزحمتی است و دقت و عشق می طلبد. بیشترین دغدغه اش این بود که کتاب بدون غلط و منقح منتشر شود تا خواننده بتواند بدون سردرگمی میان شماره ها و تفکیک های شاخه ای و پیچیده معنایی، پژوهش و کنکاش کند.
آیا کوچه باید بعد از پایان انتشارش طبق گفته شاملو، تازه تدوین شود؟ به چه صورت؟
ـ به این صورت که تصحیحات و افزوده های هر حرف در جای خود قرار داده شود. از نو شماره گذاری شود.
درست است که نام کتاب کوچه همواره مطرح بوده اما احساس می شود به اندازه عظمتش و ارزش محتوایی اش، بررسی و حتی معرفی فنی نشده است؟
ـ کوچه کتابی است که برای برآورده کردن نیاز گسترده وسیع تری از ادبیات و فرهنگ کاربرد دارد. درست می فرمایید. به راستی کاربردی است؛ برای کار ترجمه و یا نوشتن رمان، فیلمنامه و دیالوگ و یا متن مستند؛ چون کاربرد درست اصطلاحات و تعبیرات و ترکیبات را در زبان فارسی، در این کتاب می تواند یافت.
من فکر می کنم «مثل شمع آب شدن» بیشتر شرح حال پژوهشگران خاصه پژوهشگران فرهنگ عامه است؟ پای چیزی آب شدن پای کوچه، به چه فکر می کنید؟
ـ به مدت زمان عمری که با عشق پای کوچه صرف شده.
در ارتباط با کتاب کوچه مایل به بیان خاطره ای هستید که گره می زند اهمیت پژوهش فرهنگ عامه را نزد زنده یاد شاملو؟
ـ کتاب های زیادی را وقتی باز می کنم و خطی را که احمد شاملو زیر جمله ها و کلمات کشیده و یا علامتی را که کنار صفحه گذاشته و یا شماره صفحاتی را که اول کتاب زیر هم نوشته را می بینم!
شدت و نحوه کار کردن دو نفره بر روی کوچه بعد از سال 1370 و برگشت شما و شاملو به ایران با سال های قبل فرقی کرد؟
ـ نه به شدت سال 1358 که کار به شیوه جدی تر پیگیری شد و حرف «آ» منتشر شد و ادامه یافت تا سال 1362 که یکی از مجلدات حرف «الف» را در تیراژ سه هزار نسخه، یعنی سه هزار نسخه کتاب چاپ شده و آماده جلد شدن، یازده سال در انبار خواباندند و ناشر مظلوم مدام تنش می لرزید که مبادا اتفاقی برای آن حجم عظیم کاغذ بیافتد، زیرا پاسخگو باید باشد و ناچار یازده سال آزگار پول انبارداری پرداخت!
تفاوت کتاب کوچه با دیگر فرهنگ های کار شده در ایران چیست؟
ـ کتاب کوچه را بخشی از دایره المعارف بزرگ فرهنگ ایرانی می دانم.
اولین باری که احمد شاملو در مورد کوچه با شما حرف زد را به یاد می آورید؟
ـ سال1345 که در خانه مان برای سومین بار گردآوری فیش های کتاب کوچه را آغاز می کرد، توضیحات جالبی داد و این که تا چه حد می توان دامنه آن را گسترش داد. با شور و انگیزه خاصی کار فیش برداری را شروع کرد. شب و روز نمی شناخت و 24 ساعت بیداری برایش عادی بود و گاهی به دو سه برابر نیز می کشید!
آرزویمان برای یک کوچه کامل و جامع آیا محقق می شود؟
ـ کتاب کوچه شاملو یک روز، کامل منتشر می شود. ولی این دایره المعارف کوچه تمام نمی شود، جریان دارد و با زبان و زمان پیش می رود و تغییر می کند، این درخت تناور هر روز شاخ و برگی نو می دهد. پس بر عهده ما است که آنها را ضبط کنیم و به کارآمد شدن آن بکوشیم.
و سوال مشترک من از همه مصاحبه شوندگانم؛ چه چیزی به شما آرامش درونی می دهد؟
ـ انجام کاری که از من برآید. تماشای طبیعت، خواندن کتاب و رانندگی.
