کشور پهناور ایران وارث دو میراث گرانقدر است یکی میراث ارزشمند تنوع زیستی و دیگری گنجینه گرانقدر طب سنتی. تنوع زیستی یا ثروت زیست شناختی به عنوان پشتوانه حیات انسانها، محصول میلیونها سال تکامل است و به عنوان میراث مادی باید حفظ گردد.گنجینه ارزشمند طب سنتی بومی به عنوان میراث فرهنگی و معنوی و دانش نانوشته مردم این سرزمین که ارتباط تنگاتنگ و جدایی ناپذیر بین انسان و طبیعت است باید در کنار آن حفظ و مورد استفاده علمی قرار گیرد. در واقع این دو میراث (مادی و معنوی) مکمل هم بوده و استفاده از دانش طبِ سنتی بومی می‌تواند کمک قابل توجهی به بهره‌برداری از ذخایر ارزشمند ثروت زیست شناختی نماید و حفظ میراث زیستی می‌تواند به بقاء و بررسی جنبه‌های علمی طب سنتی کمک کند.در این راستاجهت شناسایی، ثبت ومکتوب نمودن دانش نانوشته ارزشمند طب سنتی در میان عشایرایل قشقایی طرح تحقیقاتی– بررسی طب سنتی ایل قشقایی،، به مدت دو سال درمیان عشایر این ایل اجرا گردید .
مقدمه
استفاده از سَرنخ‌هایی که دانش طب سنتی مردم بومی در زمینه داروها بدست می‌دهد مسیر گذار از موجودات وحشی به محصولات تجاری را بسیار کوتاه می‌کند . این نکته قابل توجهی است که حدود 74% از ترکیبهای دارویی خالص که در هر جایی از جهان مصرف می‌شود بر اساس رهنمود‌های طب سنتی بدست آمده است. با توجه به این که زندگی مردم طی نسلها وابسته به این (مجموعه طب سنتی) بوده است، بنابراین بخش عمده‌ای آن مطمئن وقابل اتکاء است، روشهای استخراج، مقدار ونوع مصرف به دفعات بیشمار از طریق آزمون و خطا تعیین شده است، اما متأسفانه درجریان آوارگی قبایل از سرزمین مادری خود و درهم ریختن ساختار ایلی وعشیره‌گری و مهاجرت آنها به شهرها، این دانش ماقَبلِ سواد نیز هم چون بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری مربوطه‌اش در حال از بین رفتن است، وقتی آنها کار و کسب تازه‌ای یاد می‌گیرند، شیوه زندگی گذشته را از یاد می‌برند، فرهنگ خویش را در این زمینه از دست می‌دهند و بسیاری از اطلاعات این دانش نانوشته که حاصل تجارب جامعه بشری در طول قرنهای متمادی است برای همیشه به دست فراموشی سپرده می‌شود، آن گونه که-همپاته با- می‌گوید -در آفریقا وقتی که پیری می‌میرد گویی کتابخانه‌ای از میان‌رفته است-. به هر حال در این تحقیق مبادرت به جمع‌آوری،ثبت،ضبط و بهره‌گیری از دانش ارزشمند طب سنتی در میان عشایر ایل بزرگ قشقایی گردید. این ایل دارای دومیلیون نفر جمعیت و از نظر ساختار ایلی از 12طایفه کوچک وبزرگ تشکیل شده است و زبان آنها ترکی است،عشایر این ایل از ده قرن قبل در جنوب و جنوب غرب ایران در استانهای فارس، کهگیلویه بویراحمد، اصفهان، چهارمهال بختیاری و بوشهر به صورت کوچ نشینی زندگی می‌کنند. شیوه معیشتی، شرایط و محیط زندگی،عدم دسترسی به پزشک و مراکز درمانی درغنای طب سنتی این ایل بزرگ تأثیر به سزایی داشته است.
مواد و روشها
برای انجام تحقیق ابتدا مبادرت به تهیه اطلاعات و منابع نوشتاری لازم درخصوص ایل قشقایی گردید. بعد اقدام به تهیه پرسشنامه استاندارد و تعیین موقعیت ییلاق و قشلاق این ایل بر روی نقشه توپوگرافی250000/1 گردید، شش‌‌منطقه در ییلاق و قشلاق این ایل به صورت تصادفی انتخاب گردید، این مناطق شامل دومنطقه پادنا وشهید در استان اصفهان، فیروزآباد و کوار در استان فارس و‌گچساران ودنا دراستان کهگیلویه وبویراحمد بود.تحقیقات دراین مناطق به دو روش پرسشنامه و گفتگوی دو یا چند طرفه صورت گرفت و اطلاعات فراوانی جمع‌آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت.
نتایج و بحث
نتایج حاصل از این تحقیق بیانگر غنای طب سنتی در میان عشایر قشقایی است.یافته‌های حاصل از این تحقیق نشان داد که 83% از افراد مورد مطالعه در درمان تعداد زیادی از بیماریهای خود از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند ومعتقدند که داروهای گیاهی نسبت به داروهای شیمیایی ارزان تر و از نظر عدم ایجاد عوارض جنبی برتری دارند.بیش از 275 گونه گیاهی در طب سنتی عشایر قشقایی دارای کاربرد دارویی هستند،ازمهمترین و رایج‌ترین این گونه‌ها می‌توان انواع آویشن (Thymus spp.)،بابونه(Anthemis persica)، برنجاسف (Achillea wilhelmsii)،درمنه(Artemisia persica)، حَلبه (Teucrium polium)، گاوزبان (Anchusa italica)، زرشک (Berberis integrrima)، سیاه دانه (Nigella sativa)، شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra)، رازیانه (Foeniculum vulgare)، انغوزه (Ferula assa-foetida) و – را نام برد. همچنین عشایر مورد بحث برای درمان بیماریهایی نظیر سرماخوردگی، دردهای عضلانی، اسهال، چربی خون، سردرد، سنگ‌کلیه و ناراحتیهای مجاری ادراری، نفخ شکم، دل درد، بیماری‌ای پوستی و- معمولاً از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند.گیاهانی نظیر بابونه (Anthemis persica)، زعفران (Crocus sativa)، چویل (Ferulago angulata)،شوید (Anethum graveolens)، سیر (Allium sativa)، لیزک (Allium sp.)، آویشن (Thymus daenensis)، پونه‌کوهی (Mentha longifolia) و را به عنوان گیاهان ادویه‌ای و برگ بید (Salix excelsa)، برگ بنه (Pistacia atlantica)، برگ کنار(Ziziphus spina -chirsti)، پوست زرشک (Berberis integrrima) و- را به عنوان گیاهان رنگ‌زا و از گیاهانی نظیر ختمی (Alcea officinalis)، برگ کُنار (Z.spina chirsti)، برگ مورد (Myrtus communis) و- را به عنوان شوینده، گیاهانی نظیر خوشک (Daphne mucronata)، ختمی (A.officinalis)، مرورشک (Salvia sclarea)و- را برای دفع حشرات و موجودات موذی بکار می‌برند. از اسفند (Peganum harmala)، حنظل (Citrullus colocyanthis)، تنباکو (Nicotiana tabacum) و آهک برای از بین بردن انگلهای داخلی و خارجی دام و برای دفع کرم و انگل در انسان از دانه حنظل (Citrullus colocyanthis)، لیموترش (Citrus media)،دانه کور (Capparis spinosa) استفاده می‌شود. ریشه کاسنی (Cichorium intybus) و – برای درمان چربی خون، کاکل ذرت(Zea mays)، گل محمدی (Rosa damascena) و چینه‌دان کبک در درمان سنگ کلیه بکار می‌رود، از زعفران، روغن خرس، روغن بادام کوهی (Amygdalus scoparia)، آویشن، گاوزبان وبابونه برای درمان ناراحتیهای قلبی استفاده می‌کنند.در این مناطق از اعضاء حیواناتی نظیر تیهو، کبک، خرس، روباه، گرگو – استفاده درمانی بعمل می‌آید.از شیرابه انجیر (Ficus carica) و مایع درون شیردان بزغاله برای تبدیل شیر به پنیر استفاده می‌کنند.
محقق : عزیزاله جعفری کوخدان
