هاشم یاوری؛ دانشجوی کارشناسی ارشد علوم بهداشتی، در تغذیه دانشگاه علوم پزشکی تهران
اندراحوالات خواص شگفت‌انگیز زنجبیل
زنجبیل امروزه در سرتاسر مناطق حاره‌ای مرطوب به خصوص هند که بزرگترین تولیدکننده این گیاه است، کشت می‌شود. هندی‌ها و چینی‌ها از زنجبیل به خصوص ریزوم آن، برای بیش از 5000 سال برای درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌کردند. زنجبیل با نام علمی Zingiber officinale از اعضای خانواده Zingiberaceae می‌باشد که چه در طب سنتی و چه در مطالعات مختلف امروزی به خواص متنوع و خارق العاده آن به دفعات اشاره شده است، در ادامه به بیان برخی از این خواص می‌پردازیم:
زنجبیل و خواص آنتی اکسیدانی
افزایش اکسیداسیون LDL سبب القاء استرس اکسیداتیو و آسیب‌های ناشی از آن می‌شود. ثابت شده است که زنجبیل به طور مستقیم سبب کاهش اکسیداسیون لیپیدی و استرس اکسیداتیو می‌شود.
افزایش فعالیت گلوتاتیون پراکسیداز (GPX) سبب غیر فعال شدن واکنش پراکسیداسیون لیپیدی و کاهش تولید مالون دی آلدهید به عنوان یکی از شاخص‌های سهل الوصول ارزیابی استرس اکسیداتیو می‌شود.
همچنین براساس نتایج حاصله از تحقیقات گوناگون ظرفیت آنتی اکسیدانی خون متعاقب مصرف زنجبیل افزایش می‌یابد که به نظر می‌رسد این افزایش نیز می‌تواند به کاهش رادیکال‌های آزاد کمک کند.
علاوه بر مطالب مذکور عصاره ریزوم زنجبیل به خصوص عصاره استونی آن در روغن به خوبی حل می‌شود و از پایداری حرارتی بالایی برخوردار است و به دلیل داشتن ترکیبات آنتی اکسیدانی فنولیک و غیر فنولیک قوی توانایی جلوگیری از تشکیل محصولات اولیه و ثانویه اکسیداسیون را دارد، در ضمن خاصیت شلات کنندگی قوی روی انواع فلز به ویژه فلز مس داراست و می‌تواند به عنوان یک آنتی اکسیدان و شلات کننده قوی طبیعی مطرح گردد.
زنجبیل و دیابت
احتمالاً اثر کاهندگی قند خون و سایر فعالیت‌های دارویی زنجبیل توسط فنول ها، ترکیبات پلی فنولی و فلاونوئید های موجود در آن صورت می‌گیرد.
به نظر می‌رسد که زنجبیل از طریق مهار فعالیت آنزیم‌های دخیل در متابولیسم گلوکز از جمله آنزیم‌های -α گلوکوزیداز و آمیلاز در روده، جذب گلوکز را در بدن کاهش می‌دهد.
علاوه بر این احتمالاً زنجبیل با فعالیت آنتاگونیستی خود بر ضد گیرنده‌های سروتونین و بلاک کردن آن‌ها سبب کاهش قند خون می‌گردد.
همچنین زنجبیل می‌تواند سبب افزایش برداشت گلوکز در بافت‌های محیطی وابسته به انسولین شود.
زنجبیل، تهوع و استفراغ
با توجه به یافته‌های حاصل از بررسی‌های علمی مشخص شده است که مصرف زنجبیل می‌تواند تهوع دوران بارداری، تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی و سفر را بهبود ببخشد.
زنجبیل دارای ترکیبات خاصی نظیر جینجرول ها و شاگول ها است که با مکانیسم‌های متعددی نظیر تسریع تخلیه معده و عملکرد آنتاگونیستی گیرنده‌های سروتونین و عملکرد آنتی اکسیدانی می‌توانند در درمان تهوع و استفراغ مؤثر باشند.
علاوه بر این اثر ضد استفراغی و ضد تهوعی زنجبیل از طریق دارا بودن خاصیت آنتی کولینرژیک و ضد هیستامینی آن نیز قابل توجیه است.
زنجبیل و پروفایل لیپیدی
زنجبیل با اثر بر روی کبد باعث کاهش بیوسنتز کلسترول می‌شود و احتمالاً تبدیل کلسترول به اسیدهای صفراوی را تحریک می‌کند و دفع آن را افزایش می‌دهد.
اثر زنجبیل در پایین آوردن تری گلیسرید خون ممکن است هم از طریق افزایش میزان و هم فعالیت لیپوپروتئین لیپاز عروقی باشد که باعث می‌شود تری گلیسریدهای موجود در عروق خونی تجزیه شده و سبب کاهش‌تری گلیسریدها در پلاسما گردد.
با کاهش‌تری گلیسرید توسط زنجبیل، میزان VLDL نیز به طور معنی داری کم می‌شود.
از طرفی دیگر نتایج مطالعات مختلف نشان داده‌اند که ترکیب ژمفیبروزیل موجود در زنجبیل می‌تواند سطح‌تری گلیسرید و کلسترول را کاهش داده و سطح HDL را نیز افزایش دهد.
زنجبیل، درد و التهاب
به طور کلی زنجبیل می‌تواند به عنوان یک گیاه دارویی در نظر گرفته شود که خواص دارویی آن مشابه با داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) است.
بنابراین، زنجبیل می‌تواند مسیرهای بیوشیمیایی را که در التهاب مزمن فعال می‌شوند، تعدیل و تنظیم نماید.
مطالعات آزمایشگاهی نشان داده‌اند که زنجبیل اثرات ضد التهابی دارد و با مهار مسیرهای سیکلواکسیژناز و لیپواکسیژناز از متابولیسم آراشیدونیک اسید جلوگیری می‌کند.
در نتیجه این امکان وجود دارد که اثرات ضد التهابی زنجبیل به خاطر مهار تولید پروستاگلاندین ها و لکوترین ها باشد.
جینجرول ها (Gingerols) از ترکیبات فعال زنجبیل هستند که تولید پروستاگلاندین های التهاب زا را مهار می‌کنند.
علاوه بر این‌ها، مهار آزادسازی انواع سیتوکین های التهابی، TNF و اینترلوکین یک بتا که جزو واسطه‌های مهم التهابی می‌باشند توسط عصاره گیاه زنجبیل، گزارش شده است.
موارد احتیاط
* روزانه بیش از 2 میلی‌گرم زنجبیل خشک که معادل 10 گرم زنجبیل تازه است مصرف نکنید.
* زنجبیل در کودکان زیر دو سال نباید استفاده شود.
* مصرف زیاد زنجبیل موجب سوزش سردل می‌شود.
* افرادی که سنگ کلیه دارند، باید قبل از مصرف زنجبیل حتماً با پزشک خود مشورت نمایند.
* مصرف آن در مقاطع اولیه بارداری و شیردهی باید در حد متعادل و با مشورت پزشک متخصص صورت پذیرد.
* اگر داروهای رقیق کننده خون مانند وارفارین و آسپیرین مصرف می‌کنید، زنجبیل را با احتیاط مصرف کنید.
موارد منع مصرف
* مصرف زنجبیل در افرادی که از سنگ کیسه صفرا رنج می‌برند تداخل داشته و سبب افزایش تولید صفرا می‌گردد.
* زنجبیل در دوران انتهایی بارداری ممکن است به انقباضات، درد و زایمان زودرس منجر شود، بنابراین باید از مصرف آن به ویژه در سه ماهه آخر بارداری اجتناب شود.
* افرادیکه که دارو برای فشار خون بالا یا دیابت مصرف می‌کنند باید از مصرف زنجبیل به دلیل احتمال ایجاد تداخل با زنجبیل بپرهیزند.
* زنجبیل محرک قاعدگی است و چنانچه در مقادیر بیش از 250 میلی‌گرم، چهار بار در روز مصرف شود موجب خونریزی و سقط جنین می‌شود.
