سینمای عراق در چند نما/ دیکتاتورها هنر را دوست ندارند

خبرگزاری مهر-گروه هنر-ارغوان اشتری: از بدو ورود سینما در کشور عراق در سال 1909 تا سال های 1920 مردم عراق سینما را جدی نمی گرفتند و به عنوان یک قالب هنری برای سینما احترامی قائل نبودند. اولین سینمایی که در عراق ساخته شد نامش «الزوراء» در شهر بغداد بود که بیشتر فیلم های صامت آمریکایی را برای بریتانیایی های ساکن عراق نمایش می داد.

در سال های 1940 در دوران شاه فیصل دوم سینما رونق پیدا کرد و کمپانی های تولید فیلم با حمایت سرمایه گذاران فرانسوی و بریتانیایی که پیشگامان صنعت سینما در دنیای عرب بودند در بغداد تاسیس شدند. در آن  دوران فیلم هایی ساخته می شد که صددرصد بخش خصوصی در آن سرمایه گذاری می کردند و در سال 1948 استودیو بغداد افتتاح شد. موسسان این کمپانی مهدی بسام، حسن حسنی و ناصر نعیم بودند. آن کمپانی نتوانست موفق باشد و خیلی زود به دلیل تنش میان اعراب و یهودیان  برچیده شد.

تا پایان جنگ جهانی دوم عراق واردکننده فیلم باقی ماند تا اینکه «پسر شرق» به عنوان نخستین فیلم عراقی تولید شد. این فیلم محصول مشترک عراق و مصر بود که در سال 1946 تولید شد. در آن سال‌ها بیشتر فیلم‌هایی که تولید می‌شد تجاری و عاشقانه های سطحی با سکانس های رقص و آواز بودند که لوکیشن این رقص و آوازها در روستاهای کوچک بود.

راه اندازی استودیوی دنیای الفان (دنیای هنر) توسط بازیگران که فیلم های جدی تری تولید می‌کرد از اتفاقات همان سال ها بود و در سال 1955 این استودیو فیلم «فتنه و حسن» ساخته حیدر ال‌عمر را تهیه کرد که داستان رومئو و ژولیتی عراقی بود و در سطح بین المللی نیز مطرح شد.

نخستین سازمان سینمایی دولتی به نام اداره سینما و تئاتر در سال 1959 تاسیس شد و نخستین فیلم رنگی که در عراق ساخته شد «Nebuchadnezzar» محصول سال 1960 است.

در آن سال‌ها قوانین سخت دولتی جسارت تولید فیلم های اجتماعی را از کارگردان ها سلب می کرد تا اینکه در سال 1959 شاه فیصل (از سلسله هاشمی) را از مقامش خلع کردند و در سال های 1960 سینما در عراق شکوفا شد. اداره سینما و تئاتر همسو با اهداف سیاسی رژیم جدید در تولید فیلم های مستند و بلند اقدام کرد و مستندهایی مانند پروژه ال مغیشی (1969) سیاست‌های دولتی را نشان می داد. عروسی در بهشت (1967) تجلیل از نیروی هوایی عراق و سیستم تسهیلات این نیرو بود.

این شرایط چندان طول نکشید و انقلاب سال 1968 حزب بعث را به قدرت رساند و کنترل دولت بر مضامین فیلم ها بیش از پیش شد. دولت بعثی نیاز داشت تا سینما به قدرت آنها مشروعیت بدهد. البته دوران طلایی سینمای عراق در سال های 1970 شکل گرفت و فیلم های عراقی خارج از مرزها نمایش داده می شدند. گرچه آن فیلم آثاری با پیام های سیاسی بودند، بازتاب دهنده انقلاب بودند و به تاریخ مدرن و باستانی عراق می پرداختند.

دولت صدام حسین در سال 1981 صلاح ابوسیف فیلمساز مصری را استخدام کرد تا فیلم «القادسیه» را بسازد که یک درام تاریخی درباره پیروزی اعراب بر ایرانی ها در سال 636 پس از میلاد مسیح بودصدام حسین در سال 1979 سینما را به مسیر دیگری برد. جنگ عراق علیه ایران در سال 1980 تولید فیلم در این کشور را تقریبا تعطیل کرد و فیلم هایی که در دوران جنگ در کشور  عراق تولید می شد بیشتر در مدح تاریخ عراق یا حکومت صدام حسین بود. دولت صدام حسین در سال 1981 صلاح ابوسیف فیلمساز مصری را استخدام کرد تا فیلم «القادسیه» را بسازد که یک درام تاریخی درباره پیروزی اعراب بر ایرانی ها در سال 636 پس از میلاد مسیح بود.

ملودرام «سوال بزرگ/ Al-Mas'ala Al-Kubra‎‎» ساخته محمد شکری جمیل با نقش آفرینی الیور رید در نقش کلنل جرارد لیچمن که در انقلاب عراق در سال 1920 کشته شد دیگر فیلم آن سال ها بود. این فیلم در سیزدهمین جشنواره فیلم مسکو  نامزد جایزه شد و در جشنواره فیلم لندن به نمایش در آمد.

موفق ترین فیلم عربی در اکران سینماهای عراق به نام عنتر و عبله (Antar and Abla) ساخته صلاح ابوسیف محصول 1945 است که 6 ماه در سینماهای عراق روی پرده بود. موفق ترین فیلم خارجی که در بغداد به نمایش درآمد فیلم ترکی «ماوی ماوی» با بازی ابراهیم تاتلیس خواننده مشهور ترک 30 هفته در سینما اطلس در سال 1988 روی پرده بود.

در سال 1980 صدام حسین با یک فیلم 6 ساعته به نام روزهای طولانی al-Ayyam al-tawila زندگینامه خود را به حماسه تبدیل کرد. این فیلم را می توان افسانه ای دانست که صدام حسین از زندگی خود ساخت. «روزهای طولانی» همچنین موفق ترین فیلم عراقی است که در خارج از این کشور به نمایش درآمد.

داستان فیلم درباره سوءقصد صدام حسین به نخست وزیر عبدل الکریم قسیم در سال 1958 بود که به فرار قهرمانانه او به تکریت منتهی شد. این فیلم را ترنس یانگ بریتانیایی ساخت که با ساختن فیلم های جیمز باندی دکتر نو و تاندربال برای خود اسم و رسمی به هم زده بود. نقش صدام حسین را در این فیلم کمال پسرعموی صدام ایفا کرد که بعدها داماد صدام حسین و همسر رینا شد، سپس به اردن گریخت و دوباره به عراق برگشت و در سال 1996 توسط نیروهای صدام حسین به قتل رسید.

پس از حمله عراق به کویت، جوامع بین المللی تحریم هایی علیه عراق وضع کردند که عملا فیلمسازی را در این کشور به کاری دشوار تبدیل کردپس از حمله عراق به کویت، جوامع بین المللی تحریم هایی علیه عراق وضع کردند که عملا فیلمسازی را در این کشور به کاری دشوار تبدیل کرد با این وجود نسل جدید ی از کارگردان ها در بغداد زندگی می کردند چراکه دانشگاه هنرهای زیبای بغداد در رشته سینما دانشجو می پذیرفت. در آن سال ها ورود فیلم  و مواد لابراتوار ظهور فیلم به عراق ممنوع شد. در دوران تحریم های بین المللی سینماهای عراق تقریبا بی مخاطب بود و در سال های 2000 مردم بیشتر فیلم ها را بصورت سی دی و قاچاق تماشا می کردند.

«الزوراء» به عنوان قدیمی ترین سینمای شهر بغداد در آن دوران فیلم های قدیمی را پخش می کرد و بیشترین تعداد مخاطب سینما یک یا دو نفر برای هر سانس بود.

تا پایان سال 2003 در مجموع بیش از 100 فیلم در تاریخ سینمای عراق تولید نشده بود که بسیاری از آنها فیلم های تبلیغاتی و حامیانه حزب بعث بودند و تعدادی فیلمساز نیز به ورطه تولید کمدی های سخیف افتاده بودند. با حمله آمریکا به عراق در سال 2003 یک فیلمساز عراقی به نام عدی راشید موقعیت سینما در کشورش را خیلی خوب متوجه شد و تجهیزات کهنه و از رده خارج شده سینما را خریداری کرد. او نخستین فیلم خود را به نام «زیاد نور دیده» در سال 2005 ساخت و الگویی برای صنعت سینمای در حال افول عراق شد و کارگردان ها را از غم سیاست رها کرد.

محمد الدراجی «رویاها» را در سال 2005 ساخت که اولین فیلم او بود. راشید و الدراجی هر دو نگاه مشترکی به سینمای مستقل داشتند و ایده راه اندازی مرکز تولید سینمای مستقل عراق را در سال 2009  گسترش دادند. 2 سال بعد آنها در خیابان ال راشید در مرکز بغداد ساختمانی برای این مرکز گرفتند. در این سال ها مرکز سینمای مستقل بیست فیلم کوتاه و بلند تهیه کرد که یکی از فیلم های این مرکز «پسر بابل» ساخته محمد الدراجی بیش از 20 جایزه بین المللی گرفت و محمد الدراجی را به مشهورترین کارگردان عراقی در سال های اخیر تبدیل کرد.

محمد الدراجی «پسر بابل» را با کمک موسسه ساندنس ساخت و عراق این فیلم را به عنوان نماینده خود در بخش بهترین فیلم خارجی زبان اسکار در سال  2011 معرفی کرد.

آخرین فیلم محمد الدراجی به نام «زیر شن های بابل» محصول 2013 است. یکی دیگر از فیلم های موفق مرکز سینمای مستقل «هدیه پدرم» ساخته سلام سلمان است که جایزه خرس بلورین بهترین فیلم کوتاه جشنواره فیلم برلین را دریافت کرد.

در این سال ها کشور عراق بیشتر با کمک کشورهای دیگر محصول مشترک ساخته است؛ هشت فیلم با آلمان، هفت فیلم با بریتانیا، پنج فیلم با ایران و چهار فیلم با ترکیه، هلند و ایتالیا. در مجموع اداره دولتی سینما و تئاتر 44 فیلم بلند در تاریخ سینمای عراق تولید کرده است.

فیلمسازان زن چندان در صنعت سینمای عراق فعال نبوده اند و تنها دو فیلمساز زن در میان 77 کارگردان عراقی فعالیت داشته اند: خیریت منصور و ویان مایی (کرد). همچنین مشهورترین جشنواره سینمای عراق، جشنواره بین المللی فیلم بغداد است.