مشکلات خواب: حرکت سریع چشم در خواب

اختلال حرکت سریع چشم در خواب (RBD) یک اختلال خواب (به‌طور خاص بیشتر نابهنجاری خواب) است که در طول مرحله (REM) خواب رخ می‌دهد. چشم‌ها در این حالت دارای حرکت سریع هستند که یک رفتار غیرطبیعی محسوب می‌شود. این مشکل برای اولین بار در سال 1986 شرح داده شد. در ادامه با بنیتا همراه باشید.

از ویژگی‌های اصلی و مسلماً تنها دلیل غیرطبیعی RBD، فلج عضلات معروف به آتونیا در طول مرحله‌ای متفاوت از خواب است که با نام REM (که در طی آن خواب‌رفتگی نه‌تنها طبیعی بلکه لازم است) شناخته می‌شود. REM مرحله‌ای از خواب است که در آن عمیق‌ترین نوع خواب رخ می‌دهد. از دست دادن مهار حرکت‌های بدن در هنگام خواب، منجر به طیف گسترده‌ای از رفتارهای غیرارادی در طول خواب می‌شود. این حرکات می‌تواند از اندام ساده تا پیچیده را شامل شود که به نظر می‌رسد خارج از اراده‌ی ضمیر خودآگاه افراد حرکت می‌کنند. این رفتارها ممکن است به‌صورت طبیعی خشن بوده و در برخی موارد باعث آسیب رساندن به فرد بیمار و یا افرادی که کنار او خوابیده‌اند، شوند.

علائم

RBD توسط عکس‌العمل‌های فرد در هنگام خواب شناسایی می‌شود. این عکس‌العمل‌ها اغلب شامل لگدزدن، جیغ زدن، مشت زدن، گرفتن و حتی بیرون پریدن از رختخواب است. افراد معمولاً پس از بیدار شدن، خواب‌ها و واکنش‌های خود را به یاد دارند اما حرکت‌هایشان را به یاد نمی‌آورند. در یک چرخه‌ی خواب طبیعی، خواب REM ممکن است در فواصل 90 دقیقه‌ای و دو ساعت در هر شب، اتفاق بیفتد. این به‌آن معنی است که RBD ممکن است تا چهار بار در شب رخ دهد. در موارد نادر، نیز ممکن است فقط یک‌بار در هفته و یا یک‌بار در ماه این اختلال اتفاق افتد. RBD بیشتر در ساعات اولیه‌ی صبح رخ می‌دهد، زیرا در این زمان خواب REM شایع‌تر است. حرکات فرد در هر مرحله ممکن است باعث آسیب رساندن به خود فرد یا سایر افرادی که کنار او خوابیده‌اند شود. همچنین این افراد ممکن است بدون اینکه خودشان بدانند، به دیگران پاسخ بدهند. این باعث می‌شود که آن‌ها در خواب از همه‌چیز آگاه باشند که می‌تواند به محرومیت از خواب منجر شود.

دلایل

اختلال حرکت سریع چشم (RBD) زمانی رخ می‌دهد که کنترل ارادی ماهیچه‌ها در هنگام خواب از دست می‌رود و بدن دچار آتونیا می‌شود که این اتفاق در هنگام خواب REM و در پاسخ به رؤیاهایی که فرد می‌بیند، رخ می‌دهد. این می‌تواند توسط واکنش‌های جانبی به برخی داروها و یا مصرف مواد مخدر ایجاد شود؛ بااین‌حال، اغلب در افراد مسن و در افراد دارای اختلالات عصبی مانند بیماری پارکینسون و بیماری‌های عصبی دیگر (برای مثال آتروفی سیستم‌های چندگانه و سستی بدن ناشی از زوال عقل) اتفاق می‌افتد.

دسته‌بندی

RBD ایدیوپاتیک

در RBD ایدیوپاتیک، ساختار خواب فرد، طبیعی به نظر می‌رسد، اما افزایش قابل‌توجهی در تراکم خواب REM و همچنین درصد خواب موج آهسته وجود دارد. این دسته از RBD به‌شدت با ژنتیک در ارتباط است، به‌طوری‌که در الگوی ژنی خانوادگی کاملاً قابل‌مشاهده است.

RBD علامتی

 RBD علامتی، بیشتر در افراد دارای اختلالات شخصیتی دیده می‌شود. این دسته از RBD به‌شدت با بیماری‌های عصبی همراه است. حدود 15 درصد از بیماران مبتلا به پارکینسون 70 درصد از بیماران مبتلا به آتروفی سیستم عضلانی و حدود 85 درصد از بیماران مبتلا به زوال عقل، به RBD نیز مبتلا هستند. طبق گزارش انجمن مغز و اعصاب، مبتلایان به سندرم شای دراگر، آتروفی عضلات مختلف بدن، مولتیپل اسکلروز، مبتلایان به آنسفالی عروقی، سندرم تورت و سندرم گیلن باره، همگی ممکن است به این عارضه مبتلا شوند. اینکه آیا RBD قبل از این اختلالات عصبی وجود داشته یا هم‌زمان با آن‌ها ایجاد می‌شود و یا به دنبال این اختلالات بروز می‌کند، هنوز ناشناخته است. بااین‌حال محققان کلینیک مایو، RBD را به‌عنوان قوی‌ترین عامل برای پیش‌بینی پیشرفت بیماری زوال عقل در مردان می‌دانند.

مطالعات پژوهشی به دخالت عوامل فیزیولوژیکی بدن بر RBD علامتی اشاره دارد. یافته‌های انجمن مغز و اعصاب، اختلال عملکرد سیستم عصبی مرکزی و فعالیت غیرطبیعی بخش قشری مغز در طول خواب REM ازجمله امواج بتا کم در لوب پس‌سری و همچنین افزایش امواج تتا در جلو و لوب اکسیپیتال را تائید کرده است. مطالعات بر روی تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) نشان داده است که جریان خون در لوب فرونتال و مخچه‌ی افراد مبتلا به اختلالات RBD به‌طور قابل‌توجهی در مقایسه با افراد غیر مبتلا، پایین‌تراست. دیگر یافته‌های الکتروفیزیولوژیک شامل الکترومایوگرام (EMG)، عمدتاً تشدید صدا در ماهیچه‌های چانه و همچنین کشش ناگهانی و فعالیت طولانی‌مدت و بیش‌ازحد اندام‌ها را نشان می‌دهد. RBD همچنین ممکن است در اثر آسیب شبکه‌های عصبی ساقه مغز که به‌طورمعمول مدیریت پدیده‌ی خواب REM را بر عهده‌دارند، ایجاد شود.

تشخیص

ازآنجا که ممکن است RBD با بعضی دیگر از اختلالات خواب اشتباه گرفته شود، انجام مطالعات خواب مانند پلی سومنوگرافی (PSG) در مراکز خواب برای ارزیابی خواب پریشی به‌منظور تشخیص صحیح، لازم است. در RBD کنترل کامل یک شب از خواب بیمار، مغز و فعالیت عضلانی تقریباً همیشه فلج عضلانی در طول خواب REM را نشان داده و سایر عوامل اختلال در خواب را منتفی می‌کند.

به‌تازگی، با توجه به دسترسی محدود به PSG، تلاش شده که RBD از طریق مصاحبه‌ی بالینی و همچنین پرسشنامه شناسایی شود. پوستوما و همکارانش یک ابزار غربالگری تک سؤالی  (RBD1Q) را طراحی کردند که می‌تواند به‌راحتی توسط بیمار و اطرافیانش به‌کاربرده شود. درصورتی‌که پاسخ شما به سؤال آزمون RBDQ1 یعنی «آیا تابه‌حال به شما گفته‌شده و یا خودتان مشکوک شده‌اید که در خواب کارهایی مانند مشت زدن، حرکت دست‌ها در هوا، انجام حرکات غیرارادی و غیره را انجام می‌دهید؟» مثبت است، باید برای تشخیص احتمالی RBD به پزشک مراجعه کنید. پرسشنامه‌های دیگری، مانند پرسشنامه‌ی غربالگری اختلال حرکت سریع چشم در مرحله‌ی خواب (REM) بانام آر.بی.دی.اس.کیو (RBDSQ)  یا پرسشنامه‌ی رفتار  مربوط به خواب REM برای توصیف مفصل‌تر در دسترس است.

درمان

RBD قابل‌درمان است. داروهایی بر اساس علائم، برای RBD تجویز می‌شوند. دوزهای پایین‌تر کلونازپام با میزان موفقیت 90 درصد می‌تواند مؤثر باشد. این‌که این دارو چگونه آتونیا را برطرف می‌کند هنوز نامشخص است: تصور می‌شود که این دارو با سرکوب فعالیت‌های عضلانی به‌طور غیرمستقیم باعث برگشت از آتونیا می‌شود. ملاتونین نیز مؤثر است و همچنین می‌تواند به‌عنوان یک جایگزین طبیعی‌تر تجویز شود. برای مبتلایان به پارکینسون و RBD، لوودوپا انتخاب بهتری است. پرامیپکسول داروی دیگری است که می‌تواند یک گزینه‌ی درمانی موثرباشد. مطالعاتی که اخیراً بر روی بیماران مبتلایی که از ملاتونین و کلونازپام در درمان RBD استفاده کرده‌اند نشان داده است که ملاتونین عوارض جانبی کمتری به همراه داشته است. علاوه بر این، بیماران مبتلا به بیماری‌های عصبی مانند بیماری پارکینسون نتایج مطلوب‌تری از درمان با ملاتونین را گزارش کرده‌اند.

علاوه بر دارو، عاقلانه است که برای تأمین امنیت فرد و اطرافیانش، اشیاء خطرناک را از اتاق‌خواب دور کرده و اطراف تخت را کوسن و بالش قرار دهیم و یا محل خواب فرد را بر روی زمین قرارداده تا از صدمات احتمالی جلوگیری شود. در برخی از افراد که این اختلال بسیار شدید است حتی ممکن است لازم شود فرد را در تشک‌های خوابی که دارای زیپ تا زیر چانه هستند قرارداد و تا زمانی که صبح از خواب بیدار نشده‌اند، زیپ را باز نکرد.

به بیماران توصیه می‌شود برای پیشگیری از محرومیت از خواب و خواب‌آلودگی در طول روز، یک برنامه‌ی منظم برای خواب داشته باشند. درمان شامل تنظیم نشانه‌های عصبی و درمان دیگر اختلالات خواب است که ممکن است در خواب فرد تداخل ایجاد کند. محرومیت از خواب، مصرف الکل، برخی داروها و سایر اختلالات خواب می‌تواند باعث افزایش RBD شود که تا حد امکان باید از این موارد اجتناب کرد.

اپیدمیولوژی

جامع‌ترین ارزیابی که تاکنون انجام‌شده، برآورد کرده است که شیوع RBD حدود 0.5 درصد در گروه سنی 15 تا 100 سال است، این بیماری در مردان به‌مراتب شایع‌تر است: اغلب مطالعات گزارش کرده‌اند که فقط یک‌ دهم از افراد مبتلا زنان هستند. این آمار البته تا حدی ممکن است به دلیل تعصبات خاصی ارائه شده باشد، به‌عنوان‌مثال این حرکات چنانچه توسط مردان انجام‌شده و احتمالاً باعث آسیب‌دیدگی همسران آن‌ها شده باشد، بیشتر از مواردی است که توسط زنان صورت گرفته و باعث آسیب مردان شده یا ممکن است این تفاوت واقعاً ناشی از شیوع بیشتر در مردان براثر عوامل ژنتیکی باشد.

شرایط مختلفی بسیار شبیه به RBD در افراد مبتلا به اختلالات خواب و حرکت بیش‌ازحد در هنگام خواب وجود دارد. این اختلالات عبارتند از راه رفتن در خواب و خواب‌های وحشتناک که با دیگر مراحل خواب در ارتباط هستند، تشنج شبانه و آینه‌ی انسدادی خواب که می‌تواند ارتباط برانگیختی خواب REM را با رفتارهای پیچیده القاء کند. به دلیل شباهت بین شرایط، پلی سومنوگرافی نقش مهمی در تائید تشخیص RBD ایفا می‌کند.

در حال حاضر به نظر می‌رسد RBD با شرایط متفاوت در ارتباط است. حمله‌ی خواب (Narcolepsy) به‌عنوان یک اختلال مرتبط گزارش‌شده است. هم RBD و هم حمله‌ی خواب احتمالاً ناشی از یک اختلال در مکانیسم‌های کنترل خواب هستند. RBD همچنین در بیماران دچار سکته مغزی و neurinoma (تومور)، نیز مشاهده‌شده که این مسئله نشان می‌دهد آسیب به منطقه‌ی ساقه مغز ممکن است RBD را تسریع کند. RBD معمولاً مزمن است. بااین‌حال، ممکن است حاد نیز باشد و در اثر مصرف دارویی خاص و یا مصرف الکل بروز کند و در صورت قطع مصرف، این اختلال نیز رفع شود. 60 درصد از موارد RBD ایدیوپاتیک است. این شامل مواردی از این اختلال است که در ارتباط با وضعیت‌هایی مانند بیماری پارکینسون و زوال عقل است، در آن‌ها این اختلال قبل از بروز بیماری‌های عصبی مشاهده‌ شده است. مونوآمین اکسید، داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای، مهارکننده‌های باز جذب سروتونین و آنتاگونیست نورآدرنرژیک می‌توانند علائم RBD را القاء و یا تشدید کنند و باید از مصرف آن‌ها در بیماران مبتلا به RBD اجتناب شود.

منبع: Yoursleep، Mayoclinic