ایران به‌دلیل فقدان مدیریت جامع محیطی و عدم رعایت آستانه‌های محیطی به عنوان یک کشور پرخطر بشمار می‌آید و هر ساله پدیده زمین لغزش در مناطق کوهستانی و مرتفع کشور خسارت و صدمات قابل توجه‌ای به بار می‌آورد.
به گزارش به نقل از ایسنا، دکتر رامین ساریخانی، عضو هیأت علمی دانشگاه لرستان گفت: ایجاد مرکز مطالعات یا پژوهشکده بلایای طبیعی (سیل – زلزله- رانش زمین و …) ضروری است.
وی اظهار کرد: بلایای طبیعی مانند سیل، طوفان، زلزله، رانش زمین و… موجب خسارات شدید مالی و جانی می‌شود، برخی از این حوادث طبیعی بسیار شدید هستند، به نحوی که باعث ایجاد اختلال در شهرها و بحران در کشور می‌شود.
او ادامه داد: زمین لغزش یا ناپایداری شیب‌ها پدیده متداول در کشورمان بوده و همه ساله خسارت مالی فراوان و خسارات جانی نیز در بردارد.
عضو هیأت علمی دانشگاه لرستان با اشاره به اینکه لغزش زمین علاوه بر علل طبیعی، ممکن است در اثر برخی عوامل انسانی نیز به وجود آید، بیان کرد: به طور کلی به حرکت مواد تشکیل دهنده دامنه‌ها اعم از سنگ، خاک و مواد واریزه به سمت پایین شیب، تحت تأثیر نیروهای حاصل از وزن، زمین لغزش می‌گویند و در مناطقی که شیب‌دار باشند و یا جنس مصالح زمین برای ایجاد لغزش مستعد باشد، بیشتر اتفاق می‌افتد؛ سرعت عملکرد و وسعت آن می‌تواند منجر به خسارات فراوان و فاجعه باری شود و ممکن است صدها هزار مترمکعب سنگ و خاک را یکجا تحت تأثیر قرار دهد.
ساریخانی تصریح کرد: استان لرستان به دلیل خصوصیات زمین شناسی نظیر لیتولوژی، تکتونیک، لرزه‌خیزی و شرایط آب و هوایی از جمله مناطق دارای پتانسیل زمین لغزش در کشور است. به طور مثال تناوب لایه‌های سخت آهکی و لایه‌های سست مارنی-شیلی در یال طاقدیس‌های بزرگ در سرتاسر این استان شرایط مساعدی را برای ناپایداری بخش‌های بزرگی از دامنه‌های طبیعی به وجود آورده است.
وی با اشاره به اینکه اگرچه زمین لغزش‌ها معمولاً در ارتباط با مناطق کوهستانی شکل می‌گیرند، اما در مناطق کم ارتفاع نیز امکان رخداد آنها وجود دارد، گفت: در مناطق کم ارتفاع، زمین لغزش‌ها ممکن است در اثر خطای خاکبرداری و خاکریزی (در حفاری‌های راه‌سازی و ساختمان‌سازی و …) نیز رخ دهند.
زمین لغزش‌ها تا حدودی قابل پیش بینی و پیشگیری هستند
عضو هیأت علمی دانشگاه لرستان عنوان کرد: لرستان با توجه به موقعیت جغرافیایی و زمین شناسی مستعد حوادثی مثل سیل، رانش زمین و زلزله و… است که هرساله خسارت زیادی به زیرساخت‌های شهری و روستایی، جاده‌ها، مسیرهای ریلی، کشاورزی و منابع طبیعی وارد می‌کند.
ساریخانی تاکید کرد: بر اساس شرایط استان ایجاد مرکز مطالعات یا پژوهشکده بلایای طبیعی (سیل – زلزله- رانش زمین و …) پیشنهاد می‌شود.
وی با اشاره به موقعیت زمین لغزش‌ها در لرستان اظهار کرد: بر اساس نقشه پراکنش زمین لغزش‌ها، موقعیت اکثر زمین لغزش‌های لرستان در مناطق حاشیه ارتفاعات قرار دارد، بنابراین باید رفتار زمین لغزش‌ها را کاملاً شناخت زیرا بر خلاف برخی از بلایای طبیعی (از قبیل زلزله) زمین لغزش‌ها تا حدودی قابل پیش بینی و پیشگیری و به عبارت دیگر مدیریت پذیرتر هستند و می‌توان خسارات ناشی از آن را کاهش داد.
این مدرس گروه زمین شناسی دانشگاه لرستان افزود: بر اساس مطالعات انجام شده عوامل آب و هوایی (شدت بارندگی و رگبارهای شدید، مقدار بارندگی، تداوم بارندگی)، عوامل فیزیکی (جنس زمین و خاک (سازندهای مارنی شیلی بیشترین حساسیت را دارند)، توپوگرافی و شیب منطقه، وسعت و شکل حوزه) و عوامل انسانی (بهره‌برداری غیراصولی از زمین و تغییر کاربری اراضی و کشاورزی غیراصولی، عدم تعادل بین ظرفیت مرتع و دام، عدم طراحی مناسب ابنیه‌ها و سایر سازه‌های مسیر رودخانه و عدم وجود مدیریت جامع در حوزه‌ها) وجود مدیریت‌های بخشی باعث پدید آمدن زمین لغزش در استان شده است.
روش‌های مقابله با ناپایداری در لرستان
ساریخانی به روش‌های مقابله با ناپایداری در لرستان اشاره کرد و گفت: بر اساس مطالعات صورت گرفته، روش‌های متنوعی برای بهبود وضعیت دامنه‌های ناپایدار می‌توان بکار گرفت که عبارتند از تغییر در شکل دامنه توسط تغییر در ارتفاع و شیب (به طور مثال با پلکانی کردن دامنه می‌توان شیب و ارتفاع را کاهش داد)، بهبود وضعیت زهکشی سطحی و داخلی دامنه برای کنترل نیروی مخرب آب، مسدود کردن شکاف‌ها، وجود این شکاف‌ها، مخصوصاً در مراحل آغازین توسعه یک ناپایداری جدید، مشکل آفرین‌تر می‌شود؛ پر کردن این شکاف‌ها توسط مواد غیر قابل نفوذی مثل رس، بتن یا مواد نفتی می‌تواند تا حدود زیادی از انباشته شدن آب و نفوذ آن به داخل دامنه جلوگیری کند.
وی بر ایجاد خندق و کانال انتقال آب در بالای دامنه‌ها اشاره کرد و با بیان اینکه این روش، در مورد دامنه‌های خاکی مشرف به مناطق مسکونی و جاده‌ها به کار گرفته شود، عنوان‌کرد: استفاده از سازه‌های مهندسی از قبیل میل مهار سنگ، مهار با کابل، شاتکریت (بتن پاشی) و احداث دیواره حائل یا ضربه‌گیر در مناطق مستعد لغزش‌های سنگی و عملیات آبخیزداری بخصوص در مناطق کشاورزی و جنگلی که باعث کاهش آسیب‌پذیری پوشش این مناطق شده و همچنین باعث کنترل رسوبات و جلوگیری از ایجاد جریان‌های گِلی می‌شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه لرستان بیان کرد: استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و مدل‌های پیش بینی خطر و پهنه‌بندی خطر زمین لغزش در لرستان و شناسایی مناطق مستعد لغزش از دیگر روش‌های مقابله با ناپایداری در استان است.
ضرورت شناسایی مناطق لغزشی
طاهر فرهادی‌نژاد عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان در این خصوص اظهار کرد: در پی بارندگی‌های اخیر استان بر اثر اشباع شدن خاک، ضمن افزایش وزن توده‌های خاک، مقاومت آنها نیز کاهش پیدا کرد. در مناطقی که خاک عمیق بود یا تناوبی از سنگ‌های سخت و سست وجود داشت، زمین‌لغزش رخ داد.
فرهادی‌نژاد با بیان اینکه این نوع زمین‌لغزش دارای سطح گسیختگی منحنی شکل بوده و حجم زیادی از خاک یا سنگ‌های سست را به سوی پایین دامنه به حرکت درمی‌آورد، افزود: سرعت حرکت از خیلی آرام تا سریع متغیر است.
عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان زمین لغزش ابتدای آزادراه خرم‌آباد-اندیمشک، روستای کرماوله بالا و رباط نمکی را از این نوع عنوان کرد و گفت: دوری از مناطق لغزشی و انجام ندادن هرگونه فعالیت در آنها از اولین اقداماتی است که در این منطقه‌ها باید صورت پذیرد.
وی تصریح کرد: نداشتن دانش و اطلاعات لازم برای شناسایی مناطق لغزشی و عدم توجه به پیشگیری از وقوع حوادث احتمالی در بسیاری موارد باعث شده که هزینه‌های امدادرسانی و بازسازی بعد از رخداد زمین‌لغزش را متحمل شویم.
فرهادی نژاد بیان کرد: درون‌نگری با اعمال پیشگیری و کنترل لغزش قبل از وقوع راهکاری است که می‌توان با آن از هدر رفتن سرمایه‌های هنگفت مادی برای عملیات ترمیم و بازسازی جلوگیری کرد.
این پژوهشگر بخش حفاظت خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان اظهار کرد: برای مدیریت خطر زمین‌لغزش که هدف آن کاهش زیان‌ها و خطرات ناشی از این پدیده است باید برنامه‌های کاهش خطر تنظیم شود.
تهیه نقشه برنامه‌ریزی زمین لغزه بسیار با اهمیت است، چرا که این گونه نقشه‌ها چیزی فراتر از شناسایی محض زمین لغزه‌های موجود است و می‌توان به کمک آن بروز خطر را در مناطقی که امکان برهم زدن تعادل دامنه‌ای ظاهر کنونی وجود دارد، تشخیص داد.
86 روستای استان لرستان در معرض خطر رانش زمین
در این رابطه رضا خالقی، مدیرکل راه و شهرسازی لرستان با بیان اینکه 86 روستای استان در اثر شدت بارشهای اخیر در معرض خطر رانش زمین هستند که وضعیت این روستاها در کارگروه تخصصی زمین لغزش بررسی شده است، افزود: پس از سیل امسال در استان دستور تخلیه روستاهای گرماوله، رباط نمکی، رباط دولتشاه، کهریز یک و دو، طالقان و بهرامی خرم‌آباد به دلیل خطر رانش زمین پس از بارشهای اخیر صادر شد.
وی یادآور شد: در سیل اخیر استان 60 روستا در لرستان دچار رانش و لغزش شده‌اند و این تهدیدی است که باید جدی گرفته شود. موضوع زمین لغزش باید توسط کارشناسان و متخصصین مورد ارزیابی قرار گیرد و تمهیداتی برای این مهم اندیشیده شود.
آسیب دیدگی 90 روستای استان بر اثر سیل و رانش
مسعود رضایی، مدیرکل بنیاد مسکن لرستان نیز گفت: در جریان سیل اخیر 48 روستا در استان باید جابجا شود که برای 33 روستا زمین مشخص کرده‌ایم و متأسفانه در مجموع 90 روستای استان بر اثر سیل و رانش آسیب‌دیده است.
وی با انتقاد از افزایش قیمت زمین در روستاها، تصریح کرد: متأسفانه این موضوع باعث شده که برای تهیه زمین به مشکل بخوریم و مالکان با قیمت پیشنهادی ما راضی نمی‌شوند.
اسد عبدالهی فرماندار خرم‌آباد نیز با اشاره به رانش زمین در برخی روستاهای این شهرستان پس از سیل، تصریح کرد: 19 روستا در معرض رانش بودند و یک روستا که احساس خطر بیشتر بود، تقریباً تخلیه شده و نزدیک روستا در چادر مستقر هستند.
وی ادامه داد: همه این 19 روستا دام دارند و استقرار آنها در کمپ دشوار است و باید در چادر باشند و روستای گرمابله بخش زاغه به این دلیل در چادر هستند. در این روستاها چون بارندگی زیاد نبوده، فعلاً خساراتی نداشته‌ایم اما همچنان احتمال رانش وجود دارد.
فرماندار خرم‌آباد تأکید کرد: اگر در این روستا خطر جدی باشد، کمپ می‌زنیم اما با توجه به وجود دام سخت است که در کمپ مستقر شوند و در این صورت چادر می‌زنیم.
وی بیان کرد: روستاهایی که پایین‌دست تپه هستند در معرض رانش هستند. البته در این روستاها همه ساکنان در معرض رانش نیستند و مثلاً از 50 منزل بین 5 تا 10 مورد در معرض خطر است.
برای جلوگیری از زمین لغزش از یک روش مناسب برای پایدار سازی توده‌ای لغزنده لازم و ضروری است که یکی از این روش‌ها زهکشی، جلوگیری از نفوذ آب، دیوارهای حایل و ناودان‌گذاری پیشنهاد می‌شود.
بیش از 83 هزار هکتار از مناطق جنگلی در محدوده مناطق لغزشی
در این باره زمانی بهاروند معاون فنی منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان با بیان اینکه بر اساس آمار بیش از 207 هزار هکتار از مناطق استان درگیر لغزش هستند، اظهار کرد: این مقدار بیش از 83 هزار هکتار از مناطق جنگلی استان عمدتاً در محدوده نقشه‌های ایستگاه کشور، سپیددشت، خرم‌آباد، ده قادی، پسیل، سردارآباد، قلعه نصیر و سراب دوره در محدوده مناطق لغزشی واقع شده‌اند.
وی با اشاره به وضعیت زمین لغزش در فروردین ماه امسال، ادامه داد: در اثر بارشهای سال 98 و اواخر سال 97، بسیاری از مناطق لغزشی قدیمی و در برخی مناطق زمین لغزش‌های جدید در سطح استان به وقوع پیوسته است.
معاون فنی منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان افزود: با توجه به بازدیدهای انجام شده فقط در منطقه قلعه‌گل 60 مورد، در مسیر جاده خرم‌آباد-بروجرد 22 مورد لغزش و در محدوده مناطق مشرف به شهر دورود یک پهنه 2700 هکتاری لغزش قدیمی و جدید فعال شده‌اند.
بهاروند بیان کرد: چنانچه فقط 20 درصد از مناطق جنگلی در محدوده‌های زمین لغزشی در سال‌جاری فعال شده باشند به این معناست که بیش 16 هزار و 600 هکتار از جنگل‌های استان عملاً در اثر لغزش‌های جدید در معرض تخریب و نابودی قرار گرفته‌اند.
وی با اشاره به اینکه با فرض اینکه در هر هکتار فقط 50 اصله درخت وجود داشته باشد، بیش از 530 هزار اصله درخت بلوط در معرض نابودی و خشک شدن قرار گرفته‌اند. به عنوان مثال فقط در حوضه آبخیز قلعه‌گل به مساحت 8000 هکتار در اثر زمین لغزش‌های جدید بیش از 500 اصله اصله درخت کهنسال بلوط از محل خود جابه‌جا شده اند.
معاون فنی منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان با اشاره به اینکه با توجه به آمار و اطلاعات موجود در بانک زمین لغزش‌های استان می‌توان گفت حجم مصالح لغزشی بیش از 11 میلیارد و 385 میلیون مترمکعب با 18 میلیارد و 216 میلیون تن برآورد می‌شود، گفت: چنانچه فقط 20 درصد زمین لغزش شناسایی شده باشد بیش از 3 میلیارد و 643 میلیون و 200 هزار تن، وزن مصالح زمین لغزش است.
بهاروند ادامه داد: اگر از این مقدار خاک تنها 20 درصد توسط جریان آب به شکل بار بستر حمل شده باشد بیش از 728 میلیون و 640 هزار تن رسوب توسط آب ناشی از سیل و در مناطق پایین دست رسوب کرده است.
کنترل زمین لغزش در حال وقوع، اغلب امکان پذیر نبوده و در صورت امکان بسیار پر هزینه است، اما وقوع آن را در مناطق مستعد می‌توان پیشگیری کرد.
کنترل لغزش‌هایی که در اثر عوامل طبیعی شکل می‌گیرند اغلب به سادگی میسر نیست. در صورتی که زمین لغزش‌های ناشی از عوامل مصنوعی، مدیریت پذیرتر هستند با این وجود با توجه به اثرات مرکب عوامل طبیعی و مصنوعی در وقوع این پدیده طبیعی در مناطق مختلف می‌توان از سیستم اطلاعات جغرافیایی برای تعیین مناطق حساس به فرسایش و به تهیه نقشه پهنه‌بندی زمین لغزش با استفاده از نرم افزار GIS به تهیه نقشه پهنه‌بندی زمین لغزش پرداخت.
