اختلال تیروئید؛ از پیشگیری تا تشخیص و درمان

هفته نامه سلامت - دکتر سعید کلباسی*: تیروئید یکی از بزرگ‌ترین غدد داخلی بدن است که در ناحیه گردن قرار دارد. هورمون‌های مترشحه از این غده پروانه‌ای‌شکل بر تمامی عملکردهای حیاتی بدن تاثیر می‌گذارند و متابولیسم را تنظیم می‌کنند. بنابراین هرگونه اختلال در کارکرد تیروئید می‌تواند سلامت فرد را به خطر بیندازد. این موضوع در حالی مطرح می‌شود که میلیون‌ها نفر در جهان از بیماری‌های تیروئید رنج می‌برند. شیوع بالای این بیماری باعث شد انجمن تیروئید اروپا از سال 2008 تا امروز، بیست‌وششم ماه «می» مصادف با 5 خردادماه را به‌عنوان روز جهانی تیروئید نامگذاری کند. هدف از برگزاری این روز، افزایش آگاهی عمومی درمورد بیماری‌های تیروئید و اهمیت پیشگیری، تشخیص و درمان به‌موقع آنهاست.

 

در روز جهانی تیروئید، انجمن تیروئید اروپا، انجمن تیروئید آمریکا، جامعه تیروئید آمریکای لاتین و انجمن‌های تیروئید آسیا و اقیانوسیه با همکاری یکدیگر برنامه‌های آموزشی ویژه‌ای را در سرتاسر دنیا مدیریت و اجرا می‌کنند. ایران نیز از این موضوع مستثنی نیست. قرار گرفتن در آستانه روز جهانی تیروئید بهانه‌ای شد تا موضوع «پرونده سلامت» این هفته را به بیماری‌های تیروئید و اهمیت آنها اختصاص دهیم.

 

تیروئید یکی از غدد داخلی موثر بر سوخت‌وساز و متابولیسم بدن است. این غده پرخون، 15 تا 20 گرم وزن دارد و دارای بافتی نرم است. خیلی از افراد برجستگی روی گردن (غضروف سیب آدم) را با غده تیروئید اشتباه می‌گیرند، در حالی که تیروئید زیر این غضروف و در قسمت تحتانی گردن قرار دارد. این غده با کارکرد سلولی تمام بدن در ارتباط است و در رشد مغزی، ذهنی، عقلانی و قد و وزن نقشی اساسی ایفا می‌کند. بنابراین هرگونه اختلال یا بیماری در آن می‌تواند بر تمام ساختارها و ارگان‌های بدن تاثیر بگذارد. اختلال‌های تیروئید برخلاف بیماری‌های حاد مثل سکته قلبی یا شکستگی استخوان ران، علائم پر سر و صدایی ندارند. این بیماری‌ها مانند دیابت و پوکی استخوان، تدریجی هستند و به آرامی‌ پیشرفت می‌کنند. بنابراین بیماران و حتی گاهی پزشکان به آنها توجه کافی نشان نمی‌دهند. خیلی از افراد زمانی متوجه این بیماری می‌شوند که به علت افسردگی، ریزش مو، کندی ضربان قلب، مشکلات پوستی و... به پزشک مراجعه می‌کنند و تحت بررسی آزمایشگاهی قرار می‌گیرند.

 

 

بیماری‌های تیروئید، به‌خصوص کم‌کاری‌ها شیوع بسیار بالایی در جهان دارند. آمار بیماری هاشیموتو (نوعی اختلال خودایمنی در تیروئید) به بالای 4 درصد می‌رسد. اگر به این آمار، موارد کم‌کاری تحت‌بالینی (کم‌کاری خفیف تیروئید) را اضافه کنیم، تعداد مبتلایان به بیماری‌های تیروئید در جهان به رقم قابل‌توجهی می‌رسد. البته این آمار فقط مربوط به اختلال‌های کارکرد تیروئید است. اختلال‌های ساختاری تیروئید مثل گواتر و ندول نیز خود آمار بسیار بالایی دارند. کالبدشکافی افرادی که به‌دلیل تصادف، عوارض قلبی و... فوت شده‌اند، نشان داده بیش از 40 درصد از آنها در تیروئید خود گره داشته‌اند.

 

آمارها درمورد کم‌کاری مادرزادی نیز نشان می‌دهند از هر 2 تا 4 هزار نوزاد در جهان 1 نفر به این بیماری مبتلاست. اگرچه این آمار بالا نیست، اما تشخیص همین موارد کم، تاثیر بسزایی بر زندگی فرد و جامعه می‌گذارد زیرا عدم تشخیص و درمان کم‌کاری مادرزادی با ایجاد عقب‌افتادگی ذهنی و اختلال‌های جسمی بار روانی و اقتصادی سنگینی بر خانواده و جامعه وارد می‌کند. خوشبختانه سال‌هاست که در ایران به همت وزارت بهداشت و انجمن متخصصان غدد داخلی، غربالگری این بیماری همراه دو بیماری قابل‌درمان دیگر -فاویسم و فنیل‌کتونوری- برای تمام نوزادان انجام می‌شود. غربالگری تیروئید در افراد باردار و خانم‌هایی که قصد بارداری دارند نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

بزرگی غده تیروئید به هر علتی که باشد، «گواتر» نامیده می‌شود. اگر این بزرگی یکدست و بدون ندول (گره)، تومور یا توده باشد، «گواتر ساده» خوانده می‌شود. اگر بزرگی غده تیروئید همراه با توده باشد به آن «گواتر گره‌ای» یا «ندولر» گفته می‌شود. گواتر گره‌ای می‌تواند سمی یا غیرسمی باشد. در گواتر گره‌ای غیرسمی ترشح هورمون از گره‌ها دیده نمی‌شود اما گواتر گره‌ای سمی با ترشح هورمون از گره‌ها و پرکاری تیروئید همراه است. کم‌کاری و پرکاری تیروئید را می‌توان با انجام آزمایش خون مشخص کرد، اما آزمایش خون ملاکی برای تشخیص یا سنجش گواتر و ندول نیست.

در گواتر ساده هیچ‌گونه التهاب، توده، سرطان و کم‌کاری یا پرکاری تیروئید دیده نمی‌شود. این گواترها بیشتر در گذشته به‌دلیل کمبود ید ایجاد می‌شدند. البته کم‌کاری یا پرکاری تیروئید هم می‌تواند با گواتر یا بزرگی یکدست تیروئید همراه باشد، اما گواتر همیشه دلیل بر وجود این دو اختلال نیست. در کم‌کاری یا پرکاری تیروئید ناشی از اختلال‌های خودایمنی، غده تیروئید علاوه بر افزایش اندازه دچار سفتی قوام می‌شود، در حالی که قوام تیروئید در گواتر ساده معمولا نرم است.

شایع‌ترین علت کم‌کاری تیروئید در ایران برای سال‌ها، کمبود ید بود تا اینکه با تلاش استادان کشور آمپول‌های روغنی یددار به افراد تزریق شد. بعد از آن نیز استادان به این نتیجه رسیدند که مانند سایر کشورها، نمک مصرفی مردم را یددار کنند. این تحول عظیم، بیماری‌های ناشی از کمبود ید مثل کم‌کاری‌های خیلی شدید و گواتر‌های بزرگ و کرتینیسم (کم‌کاری تیروئید ناشی از کمبود ید در دوران جنینی) را در ایران ریشه‌کن کرد. در حال حاضر بیماری‌های خودایمنی تیروئید مثل گواتر هاشیموتو (کم‌کاری خودایمنی) و گریوز (پرکاری خودایمنی) شایع‌ترین علت اختلال‌های تیروئید در ایران و جهان هستند. در این بیماری‌ها سیستم ایمنی بدن علیه غده تیروئید فعال می‌شود. بر اثر این حمله پادتن‌های به‌خصوصی ‌ترشح می‌شود که می‌توانند مهاری یا تحریکی باشند. با ترشح پادتن‌های تحریکی فرد دچار پرکاری تیروئید و بر اثر ترشح پادتن‌های مهاری فرد دچار کم‌کاری تیروئید می‌شود. علت بروز اختلال‌های خودایمنی تیروئید کاملا مشخص نیست. بعضی‌ها آن را به ویروس‌ها و بعضی دیگر به استرس و... ربط می‌دهند. این بیماری‌ها بیشتر جنبه فامیلی دارند. بنابراین با کشف آنها در یک فرد باید سایر افراد خانواده، به‌خصوص مادر، خواهر و دختر را نیز مورد بررسی قرار داد چراکه این بیماری بیشتر از مادرها به دخترها منتقل می‌شود.

یکی از علل رو به رشد بیماری‌های تیروئید، به‌خصوص پرکاری‌های تیروئید، کم‌کاری هاشیموتو و گواترهای گره‌ای در سال‌های اخیر افزایش موارد استفاده از مواد حاجب یددار در روش‌های مختلف عکسبرداری و تصویربرداری مثل سی‌تی اسکن، ام‌آرآی و... است. بنابراین به تمام افراد توصیه می‌شود از عکسبرداری‌های بی‌مورد با ماده حاجب یددار خودداری کنند.

کم‌کاری تیروئید در بسیاری از موارد به قدری آهسته ایجاد می‌شود که فرد متوجه آن نمی‌شود. خیلی از این افراد با علائمی مانند یبوست مزمن یا افسردگی و بی‌حالی به پزشک مراجعه می‌کنند و با آزمایش خون متوجه ابتلای خود به اختلال تیروئید می‌شوند. چاقی و عدم لاغری با وجود رژیم غذایی، ورم یا پف صورت، احساس خستگی، خشکی پوست، شکنندگی موها، لکه‌بینی و افزایش خونریزی عادت ماهانه، افزایش حساسیت نسبت به سرما و کاهش ضربان قلب از دیگر علائم کم‌کاری تیروئید هستند. باید توجه داشت که علائم این بیماری معمولا به صورت همزمان برای تمام افراد ظاهر نمی‌شوند. برای مثال بعضی‌ها آن را فقط با احساس افسردگی و بی‌حالی و بعضی دیگر با علائمی‌ مانند یبوست مزمن یا چاقی تجربه می‌کنند. علائم پرکاری تیروئید بسیار مشابه اضطراب است. در این بیماری متابولیسم بدن بالا می‌رود. به همین دلیل فرد پرخور و در عین حال لاغر می‌شود. بسیاری از این بیماران ممکن است نسبت به گذشته دچار افزایش قابل‌توجه تعریق شوند، حتی اگر در محیط گرم قرار نگیرند. لرزش دست از دیگر علائم پرکاری تیروئید است که معمولا هنگام دست گرفتن اشیایی مثل خودکار و... مشخص می‌شود. احساس تپش قلب بدون افزایش فعالیت بدنی، اضطراب، بی‌خوابی‌های شبانه، افزایش دفعات اجابت مزاج و اسهال، آریتمی‌ها و نارسایی‌های قلبی، تنگی نفس و قطع عادت ماهانه در خانم‌ها نیز از علائم پرکاری تیروئید هستند. در پرکاری نیز ممکن است تمام علائم همزمان با هم تجربه نشوند.

کم‌کاری و پرکاری تیروئید هر دو می‌توانند با ریزش مو همراه باشند اما این ریزش در کم‌کاری تیروئید با زبری و شکنندگی موها همراه است و در پرکاری با نرم و نازک شدن موها اتفاق می‌افتد.

احساس خفگی و فشار در ناحیه گلو اغلب جنبه روانی دارد. خیلی اوقات تیروئید بزرگ می‌شود اما مشکلی برای فرد ایجاد نمی‌کند. البته تیروئیدهای خیلی بزرگ و قابل‌تشخیص از فاصله دور به‌طور حتم با ایجاد فشار بر راه هوایی، فرد را دچار مشکل می‌کنند. خوشبختانه شیوع این نوع گواتر با ریشه‌کنی کمبود ید در کشور بسیار کم شده است.

داروی لووتیروکسین برای بسیاری از بیماری‌های تیروئید از جمله گواترهای ساده، گواترهای گره‌ای، کم‌کاری، کیست‌های تیروئید و... تجویز می‌شود. مصرف این دارو در دوران بارداری نیز بی‌خطر است اما قطع کردن آن بدون نظر پزشک می‌تواند خطرناک باشد. خانم‌هایی که برای درمان اختلال‌های تیروئید از یددرمانی استفاده کرده‌اند هم می‌توانند بعد از گذشت 6 ماه تا 1 سال (پس از دفع ید از بدن) بدون نگرانی باردار شوند. لازم به ذکر است مصرف نا‌بجای لووتیروکسین با هدف لاغری می‌تواند بسیار پرعارضه باشد و باعث پوکی استخوان و عوارض قلبی شود.

آمار بیماری‌های تیروئید از جمله گواتر، کم‌کاری و پرکاری در ایران تقریبا مشابه آمار جهان است. طبق این آمار، میزان شیوع بیماری‌های خودایمنی تیروئید و سرطان‌های پاپیلاری تیروئید در سال‌های اخیر افزایش داشته است. علت این موضوع کاملا مشخص نیست. آمار روزافزون سرطان پاپیلاری تیروئید اهمیت توجه به گواترها، ندول‌ها یا گره‌های تیروئید و مساله نمونه‌برداری را دوچندان می‌کند. متاسفانه خیلی از افراد در برابر نمونه‌برداری از ندول‌ها یا خارج کردن آنها مقاومت می‌کنند در حالی که هر نوع ندول باید در اسرع وقت نمونه‌برداری شود. این موضوع را باید از طریق رسانه‌ها، روزنامه‌ها و مجلات به مردم اطلاع‌رسانی کرد. البته ندول‌های سمی نیازی به نمونه‌برداری ندارند زیرا معمولا بدخیم نمی‌شوند.

توده‌ها یا گره‌های تیروئید در بیش از 85 درصد از موارد خوش‌خیم هستند. با این حال از هر توده در تیروئید باید نمونه‌برداری شود زیرا تشخیص زودرس بدخیمی با فرصت درمان قطعی همراه است. امروزه نمونه‌برداری از گره‌های تیروئید به راحتی با یک آمپول و سوزن ظریف در مطب یا کلینیک و درمانگاه انجام می‌شود. پاتولوژیست از روی نمونه تهیه‌شده تشخیص می‌دهد که آیا احتمال بدخیمی برای توده و نیاز به جراحی وجود دارد یا نه. در صورت وجود احتمال بدخیمی، توده باید با جراحی خارج شود. گره‌ها یا ندول‌های بالای 3 تا 4 سانتی‌متر معمولا به دارو جواب نمی‌دهند. از طرف دیگر، تجویز دارو برای گره‌ها بعد از 45 تا 50 سالگی خیلی توصیه نمی‌شود زیرا در این سنین عوارض قرص نسبت به فواید آن در کوچک کردن ندول یا توده بیشتر است. در این موارد دارو ممکن است باعث اختلال در ریتم قلبی، حملات تپش قلب و پوکی استخوان شود اما افرادی که به‌دلیل یددرمانی یا جراحی برداشتن تیروئید دچار کم‌کاری شده‌اند، محدودیت سنی برای مصرف داروی تیروئید ندارند.

در حال حاضر 99 درصد از تومورهای تیروئید درمان قطعی دارند. تنها درصد بسیار محدودی از تومورهای آناپلاستیک کارسینوما هستند که خیلی سریع پیشرفت می‌کنند و در عرض 6 ماه بیمار را از پای درمی‌آورند. البته تشخیص زودهنگام این تومورها نیز می‌تواند با شانس بهبود همراه باشد. اولین راه برای تشخیص اختلال‌های تیروئید، معاینه پزشک است. شما نیز می‌توانید با ایستادن جلوی آینه و بلع آب دهان، تیروئید خود را از لحاظ وجود توده بررسی کنید. تیروئید هنگام بلع آب دهان، بالا و پایین می‌رود. بنابراین توده‌ها در این حالت راحت‌تر دیده می‌شوند. روش تشخیصی بعدی، تصویربرداری با استفاده از سونوگرافی، اسکن و... است. برای تشخیص سرطان نیز از نمونه‌برداری استفاده می‌شود. لازم به ذکر است نمونه‌برداری باید از تمام توده‌های موجود انجام شود. درمان اول برای توده‌های تیروئید جراحی و درمان دوم، استفاده از ید رادیواکتیو است. خوشبختانه این توده‌ها نیازی به شیمی‌درمانی ندارند و استفاده از ید برای آنها کفایت می‌کند.

یکی از عوامل خطر سرطان‌های تیروئید، جنسیت مذکر است. اگرچه خانم‌ها بیشتر دچار گواتر و توده‌های خوش‌خیم می‌شوند، اما خطر سرطان و بدخیمی در آقایان بیشتر است. سن از دیگر عوامل خطر سرطان تیروئید است. اگر توده در تیروئید زیر سن 10 سالگی یا بالای 45 سالگی ایجاد شود باید نسبت به آن حساسیت بیشتری نشان داد. توده‌های بزرگ‌شونده نیز باید با دقت بیشتری تحت بررسی و پیگیری قرار بگیرند. کلسیفیکاسیون (رسوب کلسیم) در توده از دیگر موارد مهم در بررسی‌های تیروئید است که با سونوگرافی مشخص می‌شود. همراهی توده با علائم غدد لنفاوی و سفت بودن قوام توده در معاینه نیز باید مورد توجه قرار بگیرد. وجود سابقه سرطان تیروئید در خانواده از دیگر عوامل خطر ابتلا به این سرطان است.

ایران در زمینه درمان از جمله درمان‌های دارویی پرکاری و کم‌کاری تیروئید، درمان‌های سرطان تیروئید، روش‌های جراحی و تشخیص و عکسبرداری از تیروئید هیچ کمبودی ندارد. در سال‌های گذشته بیماران مجبور بودند برای انجام نوعی روش تصویربرداری به نام پت اسکن به کشورهای اروپایی، ترکیه و... سفر کنند اما امروزه این روش در ایران هم انجام می‌شود. در حال حاضر آمپول‌های تایروژن نیز در کشور قابل‌دسترس هستند. با استفاده از این داروی تزریقی می‌توان بدون نیاز به قطع قرص‌های مصرفی از تیروئید عکس رنگی گرفت. دسترسی نداشتن به این دارو در گذشته بیمار را برای عکسبرداری ملزم به قطع داروهای مصرفی خود می‌کرد. به همین دلیل فرد دچار کم‌کاری تیروئید و علائمی مانند ادم یا ورم می‌شد.

تیروئید یک غده شبیه بال پروانه است که جلوی گردن قرار گرفته است. این غده هورمون تیروکسین (T4) و تری یدو تیرونین (T3) تولید و داخل خون ترشح می‌کند. این هورمون‌ها سرعت کار و تولید انرژی را در بدن عهده‌دار هستند و اگر به هر دلیلی این غده کار نکند دچار مشکلات جدی خواهیم شد. اختلالات تیروئید به دو نوع کم‌کار و پرکار تقسیم می‌شود.

کم‌کاری تیروئید بیشتر در خانم‌ها اتفاق می‌افتد و وقتی فعالیت غده تیروئید کاهش می‌یابد، سوخت‌وساز بدن کم می‌شود و فرد دچار اضافه وزن، یبوست و نفخ معده و اختلال در اعصاب خواهد شد و همچنین غده تیروئید بیش از حد متعارف بزرگ می‌شود.

کم‌کاری تیروئید عوارضی بیش از پرکاری تیروئید دارد. کسانی که در محیط‌های پرتنش هستند و از فشارهای عصبی رنج می‌برند، بیشتر مستعد کم‌کاری تیروئید هستند. پرکاری تیروئید موجب تیره شدن رنگ پوست، لاغری، کم‌خوابی، تحرک زیاد و افزایش حرارت بدن می‌شود.

انجیر، زیتون، سکنجبین و عسل علاوه بر اینکه ملین هستند و سبب پاکسازی روده می‌شوند در طب سنتی برای اختلال تیروئید توصیه می‌شوند.

در افراد مبتلا به کم‌کاری تیروئید، مصرف گیاه دارویی چشوم 10 تا 15 عدد در روز علاوه بر اینکه دارای خاصیت لاغرکنندگی است، فعالیت غده تیروئید را بیشتر می‌کند.

افراد مبتلا به کم‌کاری تیروئید نباید از غذاهای کاهنده سوخت‌وساز بدن از جمله چای سیاه، روغن‌ها و نمک‌های صنعتی، کلم، ترشی، بادام‌زمینی و سرکه استفاده کنند.

کم‌کاری تیروئید در حالت حاد سبب ایجاد فشارخون عصبی و نوسان چربی خون می‌شود و استفاده از میوه‌‌ها کنار داروهای طب کلاسیک برای این بیماران توصیه می‌شود. در افراد مبتلا به پرکاری تیروئید مصرف گیاه درمنه ترکی برای تنظیم فعالیت غده تیروئید مفید است.

روند درمان مشکلات تیروئید طولانی است. اختلالات تیروئید کاملا دارای ریشه عصبی هستند و به شیوه زندگی اشخاص بستگی دارد. اختلالات تیروئید عموما در خانم‌های رده سنی 35 تا 40 سال و در دوران یائسگی بیشتر مشاهده می‌شود.

افراد مبتلا به اختلالات تیروئید باید از محیط‌های پرتنش و استرس‌زا و محیط‌های بسته و صنعتی دوری کنند. این افراد باید مصرف مواد غذایی صنعتی را به حداقل برسانند و از غذاهای دارای فیبر و نان جو استفاده کنند.

*فوق‌تخصص غدد و متابولیسم، فلوشیپ دیابت، دانشیار دانشگاه علوم‌پزشکی شهیدبهشتی