فاطمه جوادی: وقوع بحران آب در کشور موجب بروز اظهارنظرهای مختلفی از سوی مسوولان و کارشناسان این حوزه شده است. در تازهترین اظهارنظر، عباس علیآبادی وزیر نیرو ، بحث واردات آب را مطرح و اعلام کرده است که واردات آب به صورت فیزیکی از کشورهای همسایه در دستور کار قرار گرفته و مذاکراتی نیز در حال انجام است. او همچنین از پیگیری برای واردات آب مجازی به صورت واردات محصولات آببر خبر داده است. وزیر نیرو در حالی بحث واردات آب را مطرح میکند که این موضوع با پیچیدگیهای بسیاری همراه است. این روش به لحاظ هزینه نیز توجیهپذیری کمتری نسبت به انتقال آب از دریای عمان دارد. اما با این حال فعالان حوزه آب میگویند نباید این راهکار را به کلی رد کرد و در شرایط بیآبی میتوان از آن به عنوان یک مسکن قوی بهره گرفت.
ملاحظات مختلفی در سطح اقتصادی، اجتماعی، حقوقی و زیست محیطی برای واردات آب از سایر کشورها وجود دارد. در سطح اقتصادی، هزینههای بالای سرمایهگذاری اولیه، هزینههای عملیاتی و نگهداری در پروژههای فرامرزی، هزینه تعمیرات، وجود هزینههای غیرمترقبه و نوسان قیمت انرژی مطرح است. ضمن اینکه اقدام برای واردات آب مانع از اجرای برنامههای داخلی مانند اصلاح شبکه توزیع، کاهش اتلاف و گسترش استفاده از آبشیرینکنها میشود. در سطح حقوقی و دیپلماتیک، انتقال آب بین کشورها نیازمند چارچوبهای حقوقی و توافقنامهها است و باید به دقت به بحث حقوق آب، مالکیت منابع و تعهدات متقابل پرداخته شود تا مانع از ایجاد اختلافات حقوقی در آینده شود.
علاوه بر این واردات آب همواره با ریسکهای ژئوپلیتیک مواجه است و ممکن است تغییرات سیاسی در کشورهای مبدأ و همچنین فشارهای منطقهای، بحث تامین پایدار آب را با تهدید مواجه کند. پیامدهای زیست محیطی نیز با هرگونه بحث انتقال آب عجین است. در این زمینه بحث تاثیرات منفی بر اکوسیستمهای مبدأ و مقصد و پیامدهای اقلیمی مطرح است و باید تحلیلهای پایداری اکوسیستم از ابتدا انجام شود. با تمام مواردی که مطرح شد، زمزمههایی مبنی بر انتقال آب از کشور تاجیکستان به ایران مطرح است. سال گذشته محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس از مذاکره با رئیسجمهور تاجیکستان برای انتقال آب به ایران خبر داده بود. قالیباف گفته بود که صحبتهایی برای انتقال آب تاجیکستان به ترکمنستان و سپس به استان خراسان رضوی انجام شده است.
درمان موقتی
محمدرضا شهبازبگیان، رئیس انجمن دیپلماسی آب ایران و دانشیار دانشگاه تربیت مدرس در گفتوگو با خبرنگار «دنیای اقتصاد» میگوید: طرح مذاکره برای انتقال آب از تاجیکستان در بستر کنونی بیش از آنکه راهکاری عملیاتی باشد، نشاندهنده نوعی درمان موقت برای یک بیماری ساختاری است. بحران آب در ایران، ریشه در مدیریت ناکارآمد منابع داخلی، الگوی مصرف ناپایدار و ضعف در حکمرانی یکپارچه آب دارد. پرداختن به گزینههای پرهزینه و پیچیدهای مانند انتقال بینالمللی آب بدون حل مسائل بنیادین، تنها موجب انتقال بار مشکلات به آینده و افزایش وابستگیهای خارجی میشود.
به اعتقاد شهبازبگیان، راهحل واقعی، تغییر پارادایم از رویکردهای سازهمحور و متمرکز بر عرضه، به سمت دیپلماسی هوشمند آب و مدیریت تقاضا است. در این زمینه تقویت دیپلماسی چند مسیره ضرورت استراتژیک است. در سطح دیپلماسی نیمهرسمی باید به جای تمرکز صرف بر خرید آب، به دنبال ایجاد پلتفرمهای همکاری دوجانبه و چندجانبه بود. تشکیل کارگروههای مشترک فنی و اقتصادی با کشورهایی مانند تاجیکستان میتواند بر بررسی الگوهای همکاری نوین مانند مبادله فناوری، دانش و خدمات در ازای دسترسی به منابع انرژی یا ایجاد ارزش افزوده مشترک متمرکز شود. هدف، خلق رابطهای مبتنی بر همکاری متقابل و کاهش ریسک وابستگی یکطرفه است.
او افزود: در لایه دیپلماسی تخصصی، نیازمند سرمایهگذاری برای ایجاد شبکههای مستحکم بین نهادهای علمی، پژوهشی و اتاقهای فکر دو کشور هستیم. راهاندازی مراکز مطالعات مشترک پیرامون چالشهای مشترک منطقهای مانند خشکسالی، تغییر اقلیم و مدیریت منابع مرزی، میتواند فضایی بیطرف و مبتنی بر اعتماد برای تولید ایده و یافتن راهحلهای بومی فراهم کند. این تعاملات، پشتوانه فکری لازم برای تصمیمگیران فراهم میآورد و امکان گفتمان را فراتر از ملاحظات سیاسی روز گسترش میدهد. رئیس انجمن دیپلماسی آب ایران گفت: همراه با این دو سطح، دیپلماسی مردمی و فرهنگی نقش کلیدی در ایجاد درک متقابل و پذیرش اجتماعی دارد. تبادلات دانشگاهی، ارتباط بین تشکلهای کشاورزی و جوامع محلی و برنامههای مشترک آگاهیبخشی میتواند احساس همسرنوشتی در برابر تهدیدهای مشترکی مانند کمآبی را تقویت کند. این بستر اجتماعی، شرط لازم برای پایداری هرگونه توافق احتمالی در سطوح بالاتر است.
این استاد دانشگاه تربیت مدرس معتقد است به جای تمرکز بر یک پروژه عظیم و پرریسک مانند انتقال فیزیکی آب، اقدام منطقی آن است که منابع و توان دیپلماتیک کشور بر مدیریت داخلی و همکاریهای منطقهای هوشمند متمرکز شود. احیای منابع آب زیرزمینی، اصلاح نظام توزیع، تغییر الگوی کشت و توسعه پایدار و شیرینسازی با تکیه بر انرژیهای نو، راههایی هستند که امنیت آبی کشور را بدون ایجاد وابستگیهای خارجی تضمین میکنند. دیپلماسی فعال آب باید در خدمت تسهیل انتقال داخلی و جلب همکاریهای فنی و علمی بینالمللی باشد، نه اینکه خود به هدفی پرهزینه و غیرقطعی تبدیل شود.
اظهارنظر مبهم وزیر نیرو
حمید کاردان مقدم، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات آب به «دنیای اقتصاد» گفت: واردات آب ابعاد گستردهای دارد. مشخص نیست که منظور وزیر نیرو، آب شرب، صنعتی، کشاورزی یا آب بستهبندی شده آن هم در چه حجم و کیفیتی است.
او در ادامه گفت: واردات آب از سایر کشورها با چند هزار کیلومتر فاصله، در کوتاهمدت ممکن نیست و نیازمند برنامه بلندمدتی است. در بین کشورهای همسایه، عراق وضعیت آبی خوبی ندارد. حتی اگر ترکیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان حاضر باشند به ما آب بدهند، مسافت بین این کشورها با ایران برای انتقال آب بسیار زیاد است. وی گفت: کشورهای شمال غرب به لحاظ دیپلماسی مورد اطمینان نیستند و ممکن است شرایط این کشورها تغییر کند. اما انتقال آب از کشورهای افغانستان، ازبکستان و قزاقستان قابل بررسی است. افغانستان در حال توسعه است و امکان مذاکره ما با این کشور وجود دارد. سالانه حجم بالایی آب شیرین از افغانستان خارج میشود. هر چند این کشور در مورد هیرمند با ما رفتار سختگیرانهای داشته است، اما از پتانسیل آبی خوبی برخوردار است.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات آب گفت: در مورد ترکمنستان هم این کشور در مناطقی که با ایران هممرز است، از منابع آبی خوبی برخوردار نیست و انتقال آب از این کشور صرفا میتواند پاسخگوی استانهای خراسان رضوی و شمالی باشد و امکان اینکه آب به تهران برسد وجود ندارد. به گفته کاردان مقدم، متوسط بارندگی تهران 250 میلیمتر بوده، اما پارسال 160 میلیمتر بارش باران داشتهایم و تقریبا 40درصد کمبود وجود دارد. ورودیها کاهش یافته و از طرف دیگر بر تعداد جمعیت اضافه شده است. او تاکید کرد: وقتی آب در دسترس نباشد مردم باید صرفهجویی کنند. در حال حاضر تنها راهی که وجود دارد این است که به طور شفاف به مردم بگوییم که در بخش آب عملکرد خوبی نداشتهایم، اشتباه کردهایم و شکست خوردهایم. متاسفانه باور به اینکه بحران آب جدی است، بین مردم وجود ندارد. چون اطمینان به دولت وجود ندارد، مردم رعایت نمیکنند و به مصرف آب ادامه میدهند.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات آب گفت: مسافت نزدیکترین کشوری که از ظرفیت آبی برخوردار است، به ما بسیار بیشتر از فاصله بندرعباس تا تهران است. اگر قرار باشد از کشورهای شمال غربی یا شمال شرقی آب وارد کنیم، باید از ارتفاعات عبور کنیم. درحالیکه برای انتقال آب از جنوب کشور ارتفاعات خاصی نداریم. بنابراین انتقال آب از بندرعباس به صرفهتر از واردات از خارج از کشور است. البته هزینه انتقال هر مترمکعب آب در داخل کشور برای صنایع حدود 3 تا 4 یورو است. سوالی که در این خصوص وجود دارد این است که آیا دولت حاضر است هزینههای سنگین انتقال آب را برعهده بگیرد و به مردم یارانه بدهد.
