سخن مدیر مسئول / کوششی نو برای حفظ میراث ایران و اسلام

1. ضرورت و هدف

از میان حدود پنج میلیون دست نویسی که در سراسر جهان پراکنده است، تنها شمار اندکی به صورت عکسی یا نسخه برگردان (فاکسیمیله) به چاپ رسیده است و این شمار به زحمت به 600 عنوان می رسد. از این میان آنچه مربوط به دست نویس های ایران است، نیز کمتر از یک سوم این تعداد است. از این رو «مرکز پژوهشی میراث مکتوب» بر آن شده است تا با استفاده از تجارب خود و با اتّکا به فعالیت های پیشینیان، در طرحی منظّم و روشمند، شمار قابل ملاحظه ای از نسخه های خطی را به صورت عکسی، با مقدمه ها و نمایه های سودمند در دسترس علاقه مندان قرار دهد.

2. پیشینه طرح

فعالیت های انجام شده در این زمینه را می توان به دو گروه عمده: الف) فعالیت های متفرقه و ب) طرح های منظم طبقه بندی کرد.

الف. فعالیت های متفرقه: منظور از فعالیت های متفرقه آن دسته از چاپ های عکسی است که از سوی ناشران و مؤسّسه ها به صورت گاه و بیگاه، بدون برنامه ریزی و هدف خاصّی انجام می گیرد. آن دسته از چاپ های عکسی که از سوی کتابخانه ها و موزه های دارای نسخ خطی، از روی نسخه های خود، انجام می پذیرد و نیز رساله هایی که به صورت عکسی در نشریات ادواری به چاپ می رسد، در این بخش جای می گیرند.

ب. طرح های منظم: خوشبختانه تا کنون چندین طرح منظم در این زمینه از سوی مراکزی چند در داخل و خارج از ایران صورت پذیرفته و یا در دست انجام است که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

1. سلسله عکس نسخه های خطی. نخستین کوشش منظم در ایران برای چاپ عکسی نسخه های خطی «فارسی» مجموعه ای بود که به سرپرستی مرحوم پرویز ناتل خانلری در «بنیاد فرهنگ ایران» پا گرفت و در آن چندین نسخه به صورت عکسی منتشر شد.

2. مجموعه متون چاپ شده در فرهنگ ایران زمین، شماری دیگر از نسخه های کوتاه و رساله مانند، به کوشش ایرج افشار در چند شماره از نشریه فرهنگ ایران زمین، از جمله شماره 23، به تفاریق به چاپ رسیده است.

3. مرکز انتشار نسخ خطی وابسته به بنیاد دایرة المعارف اسلامی، این مرکز در 1366 ش تأسیس شد و پس از چاپ هفت عنوان به صورت عکسی، به تعطیلی گرایید.

4. سلسله کتاب های چاپ عکسی از روی نسخ خطی، مجموعه ای بود که زیر نظر دکتر نصراللّه پورجوادی در مرکز نشر دانشگاهی به چاپ عکسی نسخه های نفیس می پرداخت. این مجموعه نیز پس از چاپ نُه عنوان متوقف شد.

5. گنجینه نسخه برگردان متون فارسی، این مجموعه با پشتیبانی مالی گروهی از ایرانیان خارج از کشور زیر نظر آقایان ایرج افشار (تهران) و محمود امید سالار (لوس آنجلس)، در تهران منتشر می شود. تا کنون سه عنوان از این مجموعه به چاپ رسیده است.

6. مجموعه نسخه های عکسی چاپ شده از سوی مؤسسه تاریخ علوم عربی اسلامی (فرانکفورت)، زیر نظر فؤاد سزگین. این مؤسسه مجموعه C از انتشارات خود را به نسخه های عکسی اختصاص داده است. نخستین جلد این مجموعه در 1984 م منتشر شد و تا کنون نزدیک به 200 مجلّد دیگر به چاپ رسیده است.

طرحهای دیگر نیز در خارج از ایران برای چاپ عکسی نسخه های خطی در دست اجرا بوده و هست که از نظر اهمیّت به پای طرح های ذکر شده نمی رسند. در این جا فقط به آنها اشاره ای می کنیم: طرحهای مجمع اللغة العربیة (دمشق)، معهدالمخطوطات العربیة (مصر کویت) و معهد التراث العلمی العربی (حلب).

چنانکه ذکر شد، مجموع فعالیت های پیش گفته به هیچ وجه، نسبت به حجم دست نویس های ارزشمند، نه نشانگر ارزش تمدن ایرانی اسلامی است و نه نیازهای پژوهشگران را در حد مطلوب برطرف می سازد.

3. معیار، ملاک و اولویت های گزینش

از آن جا که چنین کاری بسیار پر هزینه و از طرف دیگر کم فروش خواهد بود، باید در انتخاب نسخه های شایسته چاپ فاکسیمیله بسیار دقت کرد تا نتیجه کار از نظر بهره معنوی و علمی ارزش داشته باشد. از طرف دیگر هیچ دستگاهی به تنهایی نمی تواند همه نسخه های قابل چاپ عکسی را آماده سازی و چاپ کند. از این رو هیچ گریزی از انتخاب نیست. ملاک های گزینش نسخه ها از نظر این مرکز عبارت است از:

یک. نسخه های به خط مؤلف، هر چند این نسخه به صورت تحقیقی نیز به چاپ رسیده باشد.

دو. نسخه هایی که از روی خط مؤلف استنساخ شده و نسخه هایی که بر مؤلف قرائت شده است.

سه. نسخه های اقدم از نظر تاریخ کتابت، زیرا که احتمال می رود متن موجود در چنین نسخه ای به متن مؤلف نزدیک تر باشد.

چهار. نسخه های منحصر بفرد.

پنج. نسخه هایی که به دست یکی از دانشمندان کتابت شده است.

شش. نسخه هایی که از لحاظ مسائل مربوط به نسخه شناسی و امور آرایشی و هنری، همچون نوع خط، تذهیب و سرلوحه و شمسه و مسائلی از این دست اهمیت دارد، گر چه ممکن است چنین نسخه ای از جهت متن ارزشی نداشته باشد.

هفت. نسخه هایی که از لحاظ متنی همچون نوع رسم الخط، ضبط کلمات، داشتن حرکات، نحوه نمایش حروف فارسی و مسائلی از این دست اهمیت دارد.

هشت. آخرین معیار که از جهتی نخستین معیار است، موضوع نسخه هاست، که به تفصیل در بند بعدی از آن سخن خواهیم گفت.

4. موضوعات انتخاب نسخه

برای این طرح، در کنار موضوع هایی که مرکز پژوهشی میراث مکتوب از سال ها پیش جزء اصول کاری خود قرار داده است (زبان و ادبیات فارسی و عربی، حکمت و فلسفه و عرفان، تاریخ و جغرافیا، علوم و معارف اسلامی، علوم و فنون)، سه حوزه اصلی در نظر گرفته شده است. همین جا یادآوری کنیم که ذکر این موضوعات به معنای آن نیست که نسخه ای از موضوعات دیگر چاپ نخواهد شد.

الف. مجموعه علوم

از میان هزاران اثری که در حوزه ریاضیات، نجوم و احکام نجوم، پزشکی و طبیعیات به زبان فارسی و عربی به سعی و خامه دانشمندان مسلمان تألیف شده است تنها شمار بسیار اندکی به چاپ رسیده است و از این میان، شمار اندکی به شیوه های علمی روز تصحیح انتقادی شده است. علت این مسأله در این است که معمولاً تصحیح انتقادی و روشمند دست نویس های فارسی و عربی حوزه علوم، نسبت به دست نویس های حوزه های دیگر احتیاج به غنای بیشتری در دانش و روش دارد. از این رو یکی از موضوعاتی که لازم است دست کم نسخه های مهم و اقدم آن به شیوه های عکسی چاپ شود، همین حوزه است. آثار چند دانشی را نیز در این مجموعه به حساب آورده ایم.

ب. مجموعه امامیه

یکی از دل نگرانی های امامیه پژوهان پاسخ به ایرادی است که شماری از مستشرقان در دهه های پیش مطرح کرده اند و هنوز نیز، چه در میان پژوهشگران داخلی و چه در میان اسلام شناسان خارجی، طرفدارانی دارد. بر اساس این مسأله، بیشتر آثار امامیه و به ویژه «کتب اربعه» برساخته دوران صفویه است و دلیل آن نیز در این است که عمده دست نویس های به جای مانده از دانشمندان امامی، در دوره صفوی و پس از آن کتابت شده است. یکی از بهترین پاسخ ها به این ایراد شناسایی و سپس چاپ عکسی آن دسته از آثار امامیه است که پیش از دوران صفویه و ترجیحا پیش از قرن هشتم هجری کتابت و یا به دست مؤلفان آن ها تألیف شده است.

ج. مجموعه جُنگ ها و بیاض ها

از مجموعه های ارزشمند بر جای مانده از پیشینیان، جنگ ها و بیاض هاست. اهمیت این دسته از آثار بر کسی پوشیده نیست از این رو چاپ عکسی اکثر و بلکه تمامی جنگ ها و بیاض های پیش از قرن هشتم و نهم از بایسته های این طرح به حساب آمده است.

5. راه های شناسایی

برای شناسایی نسخه های قابل چاپ عکسی از دو شیوه استفاده می شود:

الف. جستجو در فهرست های نسخ خطی و فهرست های مشترک. پس از جستجو و انتخاب نسخه ها، از متخصّصان هر رشته برای مشورت و نظرگیری نهایی استفاده می شود.

ب. فراخوان از متخصّصان نسخه پژوهی، کتاب شناسی و متن پژوهی، بدین ترتیب که از هر یک از متخصّصان این زمینه خواسته می شود، در صورتی که نسخه ای را برای چاپ عکسی مفید می دانند به مرکز معرفی کنند.

6. کارهای علمی که بر روی هر نسخه انجام می پذیرد

الف. برای هر کتاب دو مقدمه در نظر گرفته شده است: نخست مقدمه متن پژوهانه که در آن مسائل متنی کتاب تحلیل خواهد شد و دوم مقدمه نسخه شناسانه که در آن مسائل مربوط به این نسخه خاص بررسی می شود. هر دو مقدمه به زبان انگلیسی ترجمه خواهد شد.

ب. از آن جا که در متون، به ویژه متون عکسی، «نمایه» فایده فراوانی در استفاده بهینه از آن ها دارد، برای هر نسخه دست کم یکی دو نمایه به ویژه نمایه اعلام در نظر گرفته شده است.