رابطة انتظار و بهداشت روانی

مفهوم انتظار ـ به ویژه انتظار ظهور حضرت امام مهدی(عج) ـ در چارچوب مهدویت و امامت معنا می یابد و جدا از مجموعة باورهای اسلامی نیست. اعتقاد به مهدویت و انتظار، در رأس هرم اعتقادی شیعه قرار گرفته است. بنابراین، رابطة انتظار و بهداشت روان، مبتنی بر ارتباط دین و باورهای دینی با بهداشت روان است. باورهای دینی از راه های تغذیة روحی، تفسیر معنای زندگی، ایجاد حسّ انسجام، تخلیة هیجانی و ...، زمینه های آرامش و بهداشت روانی را فراهم می کند.

در این مقاله برآنیم تا از «ارتباط انتظار و ابعاد روان شناختی آن با بهداشت روان» بحث کنیم؛ موضوعی که در درون مفهوم کلی بهداشت جای می گیرد و ناظر بر توانایی کامل برای ایفای نقش های اجتماعی، روانی و جسمی است.

از لحاظ روان شناختی، انتظار امام معصوم(ع) حالت های زیر را در انسان پدید می آورد:

1. امید

انتظار نور سپید، بارقة امید را در دل انسان زنده می کند:

و أشرقت الأرض بنور ربّها.1

و زمین ‍[در آن روز] به نور پروردگارش روشن می شود....

امام علی(ع) فرمود:

مردم! در واپسین حرکت تاریخ و آخرالزمان، بزرگ مردی از فرزندانم ظهور می کند. هنگامی که پرچمش به اهتزاز درآید، شرق و غرب جهان را روشن سازد. با ظهورش موجی از شادی و نور، عالم گستر می گردد.2

امیدواری در جایی است که امکان نومیدی وجود دارد و یا می تواند پدیدار شود. امید، معطوف به نجات است و خروج از ظلمات، مرض، جدایی، غربت یا بندگی را شامل می شود. امید، توکل به غلبة نهایی حق و عشق الهی است. امیدواری، موجب جلوگیری از یأس و سرخوردگی می شود.

امید بیشتر در بعد شناختی انسان مؤثّر است و در سه محور اهداف، بینش و تفکّر نمایان می گردد:

1 ـ 1. اهداف: مسیر حرکت انسان را اهدافش مشخّص می کند. امید در زندگی انسان، موجب می شود تا بتواند برای خود اهدافی را در نظر بگیرد. انسان منتظر، با امید به ظهور نور و عدالت ـ در حقیقت ـ

اهداف کلان زندگی خود و جامعه را، با رویکرد به نصرت الهی3 پیروزی و بهروزی و غلبه حق بر باطل4، گسترش عدالت: «یملأ الله الأرض به قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً.»5 و بالاخره فراگیری هدایت، لطف و رحمت6 مشخّص می کند.

2 ـ 1. بینش: پس از تعیین اهداف کلان، امیدواری، به انسان بینشی عطا می کند که در مسیر خود بن بستی نمی بیند و همواره با خلاقیت و نوآوری راه های نوینی را آزمون می کند.

امام سجاد(ع) فرمود:

انتظار ظهور حضرت امام مهدی(عج) از بزرگ ترین گشایش ها است. امید، همیشه دریچه های جدیدی به روی انسان می گشاید.7

3 ـ 1. تفکّر: در مرحلة سوم، برای رسیدن به اهداف درازمدت (کلان) و کوتاه مدت (خرد) نیازمند برنامه ریزی و طراحی عملیاتی هستیم تا بتوانیم از امکانات و سرمایه های موجود به نحو بهینه استفاده کنیم و گام به گام به مقصود نزدیک شویم. امید در این مرحله نیز، موجب می شود که افکار خود را در راستای اهداف موردنظر تمرکز بخشیم و برنامه ریزی مطلوبی داشته باشیم.

2. آمادگی

انتظار، آمادگی برای استقبال و همراهی منتظر را می طلبد و بدون آن به بار نمی نشیند. بنابراین باید در مسابقة آمادگی و سبقت جویی8 که در ابعاد عملی، صبر، پارسایی و نظامی، نمایان می شود شرکت جست.

1 ـ 2. صبر: آمادگی برای انتظار، به این معنا است که توانایی و بردباری بر تأخیرها و شکیبایی بر مشکلات ناشی از غیبت را داشته باشیم.

خداوند متعال می فرماید:

و لنبلونّکم بشیءٍ من الخوف و الجوع و نقصٍ من الأموال و الأنفس و الثمّرات و بشّر الصابرین.9

قطعاً همة شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها آزمایش می کنیم، و بشارت ده به استقامت کنندگان.

صبر، بر امتحان و بلاهای سخت، ترس، گرسنگی و فقدان عزیزان ـ به ویژه بر مشکلات زمان غیبت و نزدیک ظهور ـ تفسیر شده10 و استقامت در این مشکلات، شرط آمادگی برای انتظار تا ظهور است.

2 ـ 2. پارسایی: شرط دوم آمادگی، ایجاد تمهیدات اخلاقی و شایستگی های فردی برای همراهی حضرت است. در حقیقت، معنای انتظار و آمادگی برای ظهور، این است که انسان خود را از هرگونه قید و بند (درونی و بیرونی) آزاد سازد و سبک بار و سبک بال آمادة حرکت باشد و این امر، مستلزم پارسایی، زهد و تقوا است و شایستگی در پرتو عمل صالح می خواهد.

امام صادق(ع) فرمود:

برای صاحب الامر، غیبتی طولانی است. در این دوران، هرکس باید تقوا پیشه سازد و به دین خود چنگ زند.11

هم چنین می فرماید:

هرکس دوست دارد، در شمار اصحاب حضرت قائم باشد، باید منتظر باشد و پارسایی پیشه سازد و به اخلاق نیکو رفتار کند.12

آیات سورة عصر نیز دربارة حضرت امام مهدی(ع) تأویل شده است.13

3 ـ 2. نظامی: بعد سوم از آمادگی، ایجاد آمادگی های جسمانی و فراهم آوردن ابزار و وسایل مناسب (ساز و برگ نظامی) برای مبارزه و تقابل با دشمنان است.

امام کاظم(ع) فرمود:

هر کس اسبی را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگین سازد، در حالی که منسوب به ما است؛ خداوند روزی اش را فراخ گرداند و به او شرح صدر عطا کند و او را به آرزویش برساند و در رسیدن به خواسته هایش یاری کند14.

اسب ـ احتمالاً ـ به عنوان تمثیلی از تمهیدات نظامی متناسب است که باید در هر زمان ـ مطابق با شرایط و مقتضیات ـ فراهم گردد.

3. اشتیاق

ابعاد عاطفی انتظار که در حقیقت نقطة اوج انتظار و گرمی و حرارت آن به شمار می آید، اشتیاق است. منتظر کسی است که چون خاکِ تشنه نیازمند آب است:

قل أرأیتم إن أصبح ماؤکم غوراً فمن یأتیکم بماءٍ معین.15

بگو: به من خبر دهید، اگر آب های [سرزمین] شما در زمین فرو رود، چه کسی می تواند آب جاری و گوارا در دسترس شما قرار دهد.

این احساسات و عواطف در ابعاد زیر تجلی می یابد:

1 ـ 3. محبت: امام رضا(ع) فرمود:

امام همدم و رفیق، پدر و مهربان... است.16

جانم فدای تو ای ناپیدایی که از ما بیرون نیست!17

چقدر بر من جانکاه است که مردم را ببینم، اما تو دیده نشوی و هیچ گونه صدا و سخنی از تو نشنوم.18

2 ـ 3. شور طلب: منتظر، کسی است که به دنبال یار می گردد و با شور و شوق همه جا را در طلبش جست و جو می کند:

ای کاش می دانستم در چه جایی منزل گرفته ای و چه سرزمین و مکانی تو را در بر گرفته است! آیا در کوه رضوی هستی و یا در جای دیگر و یا در ذی طوی هستی....19

کسی که گم شده ای دارد و مدعی عشق و محبت است، آیا از او پذیرفته است که هیچ گاه در طلب گم شده اش بر نیامده باشد؟

3 ـ 3. چشم به راه بودن: منتظر واقعی کسی است که برای رسیدن یار، لحظه شماری می کند؛ یعنی به او عشق می ورزد، با او سخن می گوید و با چشم های نگران و رمق دیده، به دوردست می نگرد که شاید او را ببیند و بیابد:

سلام بر تو آن گاه که می ایستی، سلام بر تو آن گاه که می نشینی، سلام بر تو هنگامی که قرآن می خوانی و بیان می کنی، آن گاه که نماز می گزاری و قنوت می بندی، سلام بر تو چون به رکوع می روی و سجده می کنی. یعنی در همة احوال دلم با تو و چشمم به راه تو است.20

امام صادق(ع) فرمود:

هر کس دوست دارد در شمار اصحاب حضرت باشد، باید چشم به راه باشد و پارسایی پیشه سازد21.

با نگاهی گذرا به محور اول (امید) نقش مؤثر انتظار بر بهداشت روان؛ از جمله ضوابط تشخیص افسردگی بر اساس «dsm4»22 روشن می گردد.

وجود افسردگی خُلقی در تمام روز و بیشتر اوقات، مشکلات تمرکز ذهنی یا تصمیم گیری، احساس ناامیدی، کاهش مشخص رغبت یا لذت در تمام یا تقریباً همه فعالیت ها از آن جمله اند.

بدیهی است، این علایم در تقابل جدی با امیدواری و داشتن اهداف روشن، بینش مثبت و تفکر در جهت برنامه ریزی است؛ به عبارت دیگر، انتظار ـ به ویژه مؤلفة امیدواری آن ـ یک شیوة پیش گیرانه برای بیماری های روانی حاد، مثل افسردگی است و از این جهت، می تواند زمینه ساز بهداشت روان باشد.

افزون بر این، مروری بر روان شناسی موفقیت ـ که در حقیقت همان مرتبة ارتقا در بهداشت روان است ـ معلوم می سازد که از مهم ترین ارکان آن، داشتن بینش مثبت، اهداف بلند و متعالی و نیز برنامه ای برای رسیدن به آن ها است، مهم تر از این ها، تصحیح و تنظیم فکر و باورها برای رسیدن به اهداف و آرزوهای موردنظر است.23

به طور کلی، در مواجهه با مسائل زندگی و رسیدن به موفقیت ـ به ویژه در مشکلات ـ به دو دسته از عوامل نیازمندیم:

نخست، فراهم آمدن اسباب طبیعی؛ دوم، شرایط روانی خاصی که بتوانیم با مسائل بهتر روبه رو شویم که معمولاً به اولیای الهی فراهم می گردد. گاهی سستیِ اراده، ترس، غم، اضطراب و عدم اشراف کامل بر موقعیت باعث می شود که نتوانیم از راه حل های ممکن به شکل مطلوب بهره ببریم. توسل و توکل، باعث تقویت اراده و عدم تأثیر عوامل مخلّ روانی می شود.24

بنابراین، انتظار در ابعاد عاطفی آن؛ یعنی اشتیاق، محبت، شورِ طلب و چشم به راه بودن که همگی مستلزم نوعی توسل و رابطة قلبی با حضرت است، به ویژه بر بهداشت روان به معنای پیش گیری اولیه و ممانعت از بیماری ها و ارتقای توان مندی ها در مقابله با استرس ها و اضطراب ها نقش مؤثری دارد.

در جمع بندی نهایی، نتیجه می گیریم: انتظار در محورهای سه گانة امید (شناختی) آمادگی (رفتاری) و اشتیاق (عاطفی) بر بهداشت روان در دو سطح پیش گیری اولیه و ارتقای توان مندی ها مؤثر بوده است. البته جهت آزمون تجربی هر یک از موارد، می توان موقعیت های عینی مناسبی ترتیب داد و این رابطه را به آزمون گذاشت.