بهداشت اندام در سیره رضوی (۳)

پنج) بهداشت دهان و دندان

در دهان، دندان‌ها، زبان و غدد بزاقی قرار دارند. دندان‌ها وسیله جویدن و نرم کردن مواد غذایی می‌باشند. زبان علاوه بر آن که اندام چشایی است در جابه جایی غذا و نیز سخن گفتن نقش بسزایی ایفا می‌کند. غدد بزاقی برای هضم غذا و فرو بردن مواد غذایی کمک رسانی می‌کنند.
دهان دروازه دستگاه گوارش است. سلامتی دندان‌ها، زبان، غدد درون ریز، لثه و تمام اجزاء این عضو حساس، می‌تواند در بهداشت عمومی اندام نقش بسزایی داشته باشد. پاکیزه نگه داشتن محیط دهان، از بروز بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری می‌کند.

الف) مسواک زدن

دندان‌های تمیز و سفید علاوه بر سلامت جسمی، در زیبایی ظاهری افراد نیز مؤثر است. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
جبرئیل، مرا چنان به مسواک زدن سفارش کرد که گمان بردم آن را واجب خواهد کرد. (1)
از سوی دیگر، بوی بد دهان مانع ارتباط بهتر با دیگران است و در طرف مقابل، بوی مطبوع دهان و رعایت بهداشت دندان‌ها زمینه ارتباط بهتر را فراهم می‌آورد. اسلام برای روابط اجتماعی اهمیّت زیادی قائل است. از نظر اسلام، اهمیّت استشمام بوی خوش از دهان انسان مسلمان به اندازه‌ای است که با وجود سفارش بسیار اسلام برای حضور در مسجد، کسی که دهانش بوی ناخوشایندی مانند بوی سیر یا پیاز بدهد، حقّ حضور در مسجد را ندارد. (2)
ابو ایوب انصاری، شبی میزبان نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. برای آن حضرت غذایی همراه سیر و پیاز آماده و به محضرشان آورد. حضرت از آن غذا نخوردند. وقتی دلیل را جویا شد، حضرت فرمودند:
به خاطر بوی غذا آن را نخوردم. (3)
معمربن خلاد گوید: حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند:
سزاوار نیست انسان حتّی یک روز استعمال بوی خوش را ترک کند، اگر قدرت نداشت یک روز در میان خود را خوشبو کند و اگر باز هم نتوانست در روز جمعه حتماً بوی خوش استعمال کند. (4)
حضرت رضا (علیه السلام) مانند پزشکی حاذق، مسائل بهداشتی را متذکّر شده و در ارتباط با بهداشت دهان و دندان می‌فرمایند:
مسواک زدن نور چشم را بیشتر می‌کند. مو را می‌رویاند و آب ریزش چشم را از میان می‌برد. مرغوب‌ترین چیزی که با آن مسواک می‌زنی بوته اراک است که دندان را تمیز، دهان را خوشبو و لثه‌ها را محکم می‌کند. در برابر پوسیدگی دندان‌ها مفید است، هرگاه به مقدار اعتدال مصرف شود؛ امّا زیاده‌روی در استفاده از آن، دندان‌ها را نازک و لق و ریشه آنها را سست می‌کند.
پس هر که می‌خواهد دندان‌های سالم خود را نگه دارد، مقدار مساوی از شاخ سوخته‌ی بز کوهی، گزمازگ (میوه درخت گز)، مشکک، گل سرخ، سنبل رومی، حب الاثل و یک چهارم این مقدار، نمک اندرانی (بلور) بردارد همه را بکوبد و با این مخلوط مسواک بزند که دندان‌ها را محکم می‌سازد و از ریشه دندان‌ها در برابر آفت‌هایی که می‌رسد محافظت می‌کند.
هر که می‌خواهد دندان‌هایش سفید باشد، مقداری نمک بلور و به همان مقدار کف دریا بردارد، خوب پودر کند و با آن مسواک بزند. (5)
همچنین معمّر بن خلاد از امام رضا (علیه السلام) روایت کرده است حضرت هنگامی که در خراسان بودند پس از خواندن نماز صبح، در مکان خواندن نمازشان می‌نشستند و کیسه‌ای را که در آن چند مسواک بود می‌آوردند و با همه آنها مسواک می‌زدند. سپس مقداری کُندر می‌آورند و حضرت آن را می‌جویدند، سپس این کار را به پایان رسانده، نزد او قرآنی می‌آوردند و از روی آن تلاوت می‌فرمودند. (6)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مسواک زدن دیده را جلا می‌بخشد، مو می‌رویاند و اشک ریزش را از میان می‌برد. (7)
خالد قمّاط از علی بن موسی الرضا (علیه السلام) روایت می‌کند که این داروها را برای بلغم به من املا کرد:
به وزن یک مثقال هلیله‌ی زرد، دو مثقال خردل و یک مثقال عاقِرقرحا بر می‌داری و همه را نرم می‌سایی و ناشتا با آن مسواک می‌زنی به خواست خداوند، بلغم را می‌زداید، بوی دهان را خوش می‌سازد و دندان‌ها را استحکام می‌بخشد.(8)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
با چوب درخت انار و ساقه ریحان خلال نکنید؛ زیرا که آن دو زمینه‌ساز بیماری جذامند. (9)
امام رضا (علیه السلام) میان شستن داخل دهان و خارج دهان را فرق نهاد و فرمود:
فقط خارج دهان را باید با اشنان (ماده پاک کننده) شست و امّا داخل دهان چربی را به خود نمی‌گیرد. (10)
روایت شده است که حضرت ثامن‌الحجج (علیه السلام) کیسه‌ای داشت که در آن پنج مسواک بود، روی هر مسواک اسم یکی از نمازهای روزانه نگاشته شده بود. آن حضرت برای هر نماز با مسواک مخصوص آن نماز، مسواک می‌زد. (11)

ب) بیماری‌ها و نسخه‌ها

در خلال کلمات و فرمایشات هشتمین پیشوای امامت حضرت رضا (علیه السلام) به بیماری‌های دهان و دندان توجه شده است. آن حضرت داروها و درمان‌های متعددی را با استفاده از خوراکی‌های طبیعی یا داروهای گیاهی مطرح نموده‌اند. در این میان خوردن خربزه، انجیر، مُشکک و روغن زیتون برجسته شده است.

خربزه

خربزه میوه‌ای است که نود درصد آن را آب تشکیل می‌دهد. این میوه با مواد قندی در بدن زود جذب شده انرژی تولید می‌نماید. امام رضا (علیه السلام) یکی از فواید خوردن خربزه را شستشوی دهان معرفی نموده است. (12)

انجیر

انجیر میوه‌ای خوش طعم و مغذّی است که به علّت در برداشتن مواد غذایی فراوان، می‌تواند برای سوخت و سوزهای بدن مفید بلکه ضروری باشد. امام رضا (علیه السلام) ضمن اشاره به فوائد انجیر، نقش آن را در زدودن بوی نامطلوب دهان بیان نموده است:
انجیر بوی بد دهان را می‌برد، دهان و استخوان‌ها را استحکام می‌بخشد، مو می‌رویاند، درد را می‌برد و با وجود آن، دیگر به داروی نیاز نیست. (13)

مُشکک (سُعد)

مشکک گیاهی است بسیار خوشبو و معطّر که به صورت خودرو در مزارع می‌روید. در این زمینه از شاه خراسان حضرت رضا (علیه السلام) روایتی نقل شده است.
ابراهیم بن نظام نقل می‌کند دزدان مرا گرفتند و در دهانم پالوده داغ ریختند تا آنکه دهانم پخت. پس از آن، دهانم را با یخ، پُر کردند و در نتیجه دندان‌هایم سست شد. پس از چندی امام رضا (علیه السلام) را در خواب دیدم. از این پیشامد به نزد ایشان، اظهار ناراحتی کردم. فرمود: از مشکک، بهره جوی؛ چرا که در این صورت، دندان‌هایت ثابت خواهد ماند.
هنگامی که ایشان به خراسان آورده شد. به من خبر رسید که بر ما نیز خواهد گذشت. به استقبال ایشان رفتم و به ایشان سلام کردم و حال خویش را و این که ایشان را در خواب دیده بودم و ایشان مرا به استفاده از مشکک سفارش فرموده بود، با ایشان در میان نهادم. فرمود: اکنون در بیداری، تو را بدان سفارش می‌کنم. من نیز از آن بهره جستم و دندان‌هایم به وضع پیشین بازگشت. (14)

روغن زیتون

روغن زیتون که از میوه زیتون تهیه می‌گردد، دارای فوائدی نظیر از بین بردن سنگ‌ها، رفع یبوست‌ها و تسکین دهنده دردهاست. امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نِعمَ الطَّعَامُ الزَّیتُ یُطَیَّبُ النَّکهَهً وَ یَذهَبُ بِالبَلغَمِ وَ یُصَفِّی اللَّونَ وَ یَشَدُّ العَصَبَ وَیَذهَبُ بِالوَصَبِ وِ یُطفِیءُ الغَضَبَ؛ روغن زیتون غذای خوبی است، دهان را خوشبو می‌گرداند و بلغم را می‌برد و رنگ رخساره را صفا و روشنی می‌بخشد. اعصاب را قوی می‌سازد و رنج و درد را برطرف می‌کند و آتش غضب را فرو می‌نشاند. (15)

خوردن غذا در شب

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
شکم پر، خواب آرام‌تری می‌آورد و دهان را خوشبو می‌کند. (16)

نوشیدن آب سرد

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نوشیدن آب سرد در پیِ چیزهای گرم و نیز در پیِ شیرینی، دندان‌ها را از میان می‌برد. هر کس می‌خواهد دندان‌هایش فاسد نشود، حتماً هرگاه شیرینی می‌خورد، پس از آن، قطعه نانی نیز بخورد. (17)

تخم مرغ و ماهی

امام رضا (علیه السلام) درباره خوردن تخم مرغ و ماهی به صورت همزمان پرهیز داد و فرمود:
باید از این بپرهیزی که تخم مرغ و ماهی را هم زمان در معده گِرد آوری؛ چرا که هرگاه این دو با یکدیگر گِرد آیند، قولنج، باد بواسیر و دندان درد به وجود می‌آورند. (18)

مالیدن روغن

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس می‌خواهد که لبهایش نترکد و از آن ناسور (19) بیرون نزند، به ابروهای خود، روغن بمالد. (20)
سلامت دهان و دندان، مقوله‌ای مهم در بهداشت است. دهان می‌تواند معیاری کلی و عمومی برای سلامت فرد باشد. بیماری‌های دهان و دندان بر سلامت فرد تأثیر مستقیم دارند. دهان دروازه ورود بسیاری از میکروب‌ها و باکتری‌هاست. چنانکه نشان دهنده علائم بیماری‌ها می‌باشد.
امروزه مصرف دخانیات، مواد مخدّر و بسیاری از رژیم‌های غذایی نامناسب، تأثیر سوئی بر محیط دهان گذاشته باعث بروز بیماری‌های قلبی، ریوی و استخوانی شده است. پوسیدگی دندان، عفونت لثه، باقیمانده غذاها و اسیدهای مضرّ سلامت دهان و دندان را به خطر انداخته است. بیماری‌های شایع قلبی، آلودگی‌های میکروبی، خرابی معده، بوی بد دهان و خشکی دهان از جمله بیماری‌هایی است که در سلامتی عمومی نقش مؤثر ایفا می‌کنند.
رعایت رژیم‌های درستی غذایی یکی از اقدامات مهمی است که به بهداشت دهان و دندان کمک می‌کند. اما مهمترین ابزار بهداشت دهان و دندان مسواک است. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) با مطرح کردن مسواک و خلال، اقدامی مؤثر در رعایت بهداشت و نیز بهداشت عمومی انجام داد. امام صادق (علیه السلام) در حدیثی زیبا برای مسواک دوازده ویژگی بیان می‌کند:
از سنّت پیغمبر است، دهان را خوشبو می‌کند، چشم را روشن می‌کند، باعث خشنودی پروردگار است، دندان‌ها را سفید کرده و فساد دندان را از بین می‌برد، لثه را محکم می‌سازد، اشتها به طعام می‌آورد، بلغم (21) را می‌برد، قوه حافظه را فزونی می‌بخشد، فرشتگان را شاد می‌کند و بر حسنات هفتاد برابر می‌افزاید. (22)

پی‌نوشت‌ها:

1- صدوق، الامالی، ص428.
2- طوسی، تهذیب الاحکام، ج3، ص255.
3- مقریزی، امتاع الاسماع، ج7، ص309.
4- کلینی، الکافی، ج6، ص510؛ صدوق، الخصال، ج2، ص392؛ مجلسی، بحارالانوار، ج86، ص346.
5- طب الامام الرضا (ع)، ص50.
6- صدوق، الفقیه، ج1، ص504؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص305؛ مجلسی، بحارالانوار، ج83، ص130.
7- طبرسی، مکارم الاخلاق، ج1، ص118.
8- شبّر، طب الائمه (ع)، ص19.
9- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص143.
10- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج1، ص274؛ صدوق، علل الشرائع، ص283؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص434.
11- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص47؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص137.
12- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص185؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص410.
13- برقی، المحاسن، ج2، ص554؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص185؛ حرّ عاملی، الفصول المهمة، ج3، ص112.
14- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص191.
15- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص190؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص183.
16- برقی، المحاسن، ج2، ص422؛ کلینی، الکافی، ج6، ص288؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص344.
17- مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص321و 325.
18- طب الامام الرضا (ع)، ص63.
19- ناسور، واژه‌های پارسی و به عربی در آمده و به معنای نوعی عارضه‌ی لثه است. (جوهری، الصحاح، ج2، ص827)
20- مجلسی، بحارالانوار، ج2، ص325.
21- بلغم عبارت است از سردی، سردمزاجی، کبد غیرگرم، ضدّ صفرایی، ترشحات سفید و عفونی دستگاه گوارش یا بینی. (دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل واژه)
22- صدوق، الفقیه، ج1، ص55؛ صدوق، الخصال، ج2، ص481.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394)، سبک زندگی رضوی (5)، مشهد: انتشارات بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول.