تعریف بیماری:
سیاه زخم یک بیماری عفونی و قابل انتقال بین انسان و حیوان می باشد. مخزن این بیماری در دام( عمدتاً گوسفند، بز و گاو) بوده و با مرگ و میر بالا و سریعی همراه است. انسان به طور اتفاقی در صورتی که در معرض تماس با دام آلوده، پوست، پشم و فرآورده های آن قرار گیرد یا از گوشت آلوده به اسپور (هاگ) تنفس نماید به بیماری مبتلا می شود.
تاریخچه:
در آثار باقیمانده از مصر باستان به این بیماری اشاره شده است و نشانه های بالینی سیاه زخم را از سالهای بسیار قدیم می شناخته اند. «داوین» میکروب این بیماری را در سال 1849 میلادی برای نخستین بار از خون گوسفندی که از سیاه زخم تلف شده بود بدست آورد. در سال 1877 میلادی «رابرت کخ» نیز توانست را کشت دهد.
عامل بیماری
عامل این بیماری نوعی باکتری به نام «باسیلوس آنتراسیس» می باشد. هاگ باکتری بر اثر جوشاندن در مدت 10 دقیقه کشته می شود. عامل بیماری قادر است که سالهای (حتی تا بیست سال) در خاک و فرآورده های دامی زنده بماند که این خاصیت، عامل مهمی در انتشار بیماری، به حساب می آید.
علایم بیماری حیوانات:
علایم این بیماری در حیوانات ممکن است به سرعت اتفاق بیفتد حیوان ممکن است دچار لرزش عضلانی، تنگی نفس و پرخونی مخاط گردد و به فاصله کوتاهی این علایم باکلاپس و سپس مرگ خاتمه یابد. همچنین به دنبال تلف شدن حیوان ترشح خون از منافذ طبیعی بدن شامل: مقعد، واژن، بینی، دهان و حتی از چشم ها و گوش ها جاری می گردد. از علل خونریزی آزاد شدن توکسین (سم) از ارگانیسم و ممانعت از انعقاد خون می باشد.
در شکل حاد بیماری ممکن است نشانه هایی تا 48 ساعت قبل از مرگ حیوان مشاهده گردد شامل افسردگی، بی حالی و سستی، بی اشتهایی، تب، تنفس عمیق و سریع، افزایش ضربان قلب، پرخونی پرده های مخاطی و قطع نشخوار می باشد. در گاو، سقط جنین و کاهش مقدار شیر نیز، مشاهده می شود.
شکل تحت حاد یا مزمن:
چنانچه باکتری از طریق گوارشی و مصرف مواد آلوده وارد بدن شود، شکل تحت حاد تا مزمن اتفاق. می افتد، در گوشتخواران وحشی و اهلی (چون سگ و گربه) نیز غالباً بیماری. مشابه خوک تظاهر و عفونت تحت حاد تا مزمن را ایجاد می کند.
علایم بیماری در انسان:
بیماری در انسان به شکل شدیدتری ایجاد گردیده و مرگ ناشی از آن غیر معمول نیست. در انسان بیماری به سه شکل اصلی مشاهده می گردد ( که بستگی به چگونگی ورود باسیل و جایگزینی آن دارد):
1 ـ شاربن جلدی (سیاه زخم): این مورد حدود 95 تا 98 درصد از موارد بیماری انسان را شامل می گردد. باکتری از طریق بریدگی یا خراش در پوست وارد می شود ( در پوست سالم قابل نفوذ نیست). در طول دوره کمون 1 تا 7 روز (غالباً 2 تا 5 روز ) عامل بیماری رشد و تکثیر نموده و توکسین (سم ) تولید می نماید که باعث ایجاد جوش کوچک رو به پیشرفت می گردد. معمولاً این جراحت قرمز رنگ بوده، به جوش شبیه کورک یا زخم ناشی از گزش حشره شباهت دارد و ممکن است خارش نیز داشته باشد.
با پیشرفت بیماری، جراحت اولیه تبدیل به تاول مملو از مایع می گردد. تاولهای دیگری نیز ممکن است در نزدیک جراحت اولیه ظاهر شود. مایع تاولی که در ابتدا روشن بوده به رنگ تیره و سیاه متمایل به آبی در می آید. هنگامی که تاول پاره شود، نکروز در مرکز جراحت شروع شده و به اسکار سیاه تبدیل می گردد. جراحت معمولاً بدون درد می باشد مگر اینکه تحت فشار قرار گیرد.
همزمان با تشکیل اسکار ممکن است علایم عمومی خفیفی شامل بی قراری و بالا رفتن درجه ی حرارت بدن بروز نماید. شایعترین محل عفونت شاربن جلدی، سروساعد است.
2 ـ شاربن منتژی: ممکن است به دنبال اشکال دیگر بیماری بویژه شکل جلدی اولیه ی عفونت، اتفاق افتد. این نوع عفونت تقریباً در درصد مبتلایان به شاربن جلدی گزارش شده است.
در این شکل از بیماری بدون توجه به درمان، میزان مرگ ومیر 100 درصد است.
3 ـ شاربن تنفسی: استنشاق اسپورهای زنده و جایگزینی آنها در آلوئل های (بافت های ) ریوی به ایجاد شاربن تنفسی منجر می گردد. اسپورها بعد از انتقال به غدد لنفاوی، رشد کرده، تکثیر پیدا می کنند و توکسین تولید می نمایند.
توکسین و باکتری از طریق مجاری لنفاوی وارد جریان خون شده توکسمی و باکتریمی سریعاً کشته را باعث می شوند.
4ـ شاربن گوارشی: شاربن گوارشی در نتیجه ی مصرف بافت آلوده ی حیوانات تلف شده از شاربن به وجود می آید.
علایم بیماری شاربن گوارشی به فاصله 2 تا 5 روش پس از مصرف گوشت آلوده، تظاهر می یابد. علایم اولیه، تهوع، استفراغ، بی اشتهایی، تب، درد شکم و گاهی اوقات اسهال خونی می باشد.
اپیدمیولوژی ( همه گیری شناسی):
اساساً شاربن، بیماری علف خواران بوده، و از طریق آنها در طبیعت حفظ و نگهداری می گردد. شاربن از نظر اپیدمیولوژی به صورت شاربن صنعتی و کشاورزی مورد توجه است.
1 ـ شاربن صنعتی: در افراد شاغل، در مراکز تهیه و تولید مواد حیوانی یا محصولات آنها ( که ممکن است حیوانات تلف شده به بیماری آلوده شده باشند) اتفاق می افتد. متداولترین منشأ شاربن صنعتی، پوست یا چرم و پشم یا موی گوسفند و بز، پودر استخوان، خون و گوشت می باشد.
2 ـ شاربن کشاورزی: در افرادی که در تماس با حیوان آلوده هستند مانند دامداران، دامپزشکان، چوپانان، کارکنان آزمایشگاه ها و به احتمال قوی کشاورزان اتفاق می افتد.
پیشگیری و کنترل:
انجام روشهای پیشگیری به منظور کاهش اشاعه ی باسیلوس آنتراسیس از لاشه ی آلوده عبارتند از :
1ـ عدم اجرای کالبد شکافی حیوان تلف شده مظنون به شاربن
2 ـ سوزاندن یا مدفون ساختن عمیق لاشه های مشکوک و پوشاندن آن با لایه ای از آهک زنده.
3ـ واکسیناسیون تمامی حیوانات حساس و جداسازی حیواناتی که علایم بیماری را نشان می دهند و درمان آن ها با آنتی بیوتیک. ( معمولاً حیوانات به مدت 21 روز بعد از آخرین مورد تلفات ناشی از شاربن قرنطینه شده و به فاصله 24 روز پس از واکسیناسیون با واکسنهای اسپور زنده نبایستی به کشتارگاه اعزام شوند).
4 ـ ضدعفونی کلیه فرآورده های دامی مثل پوست، پشم و استخوان حیوانات مشکوک.
5 ـ رعایت مسایل بهداشتی محیط کار و انجام اقدامات حفاظتی برای کارگرانی که با وسایل و مواد مشکوک و آلوده سر و کار دارند.
6 ـ رعایت اقدامات احتیاطی در کشتارگاه.
درمان:
در درمان افراد مبتلا به شاربن اهداف زیر مورد نظر می باشد:
1 ـ از بین بردن باکتری در حداکثر سرعت ممکن 2 ـ خنثی ساختن توکسین باکتری
با داروهای پنی سیلین، تتراسایکلین ها، اریترومایسین، کلرامفنیکل به طور موفقیت آمیزی در درمان شاربن مورد استفاده قرار گرفته است.
منابع:
1ـ بیماریهای عفونی، دکتر اسماعیل صائبی
2 ـ درسنامه پزشکی اکسفورد 1 ترجمه رضا صادقی
3 ـ بیماریهای واگیر دام، دکتر رضا رستگار، دکتر مرتضی کاوه، دکتر احمد شیمی
4 ـ پیشگیری از بیماریهای واگیر در انسان ترجمه دکتر روح الله کیهان
منبع: نشریه پیام پزشک، شماره 60. 