چشم انداز تحول در حوزه علمیه

الگوی ارزیابی و طراحی تحول در حوزه علمیه
 

مقاله زیر خلاصه ای است از پژوهشی چند ساله با موضوع «الگو و چشم انداز تحول حوزه علمیه»؛ محصول این پژوهش به همراه پژوهش مرتبط دیگری با عنوان «ارزیابی عملکرد فرهنگی حوزه علمیه در تاریخ معاصر» به زودی از جانب دفتر فرهنگستان علوم اسلامی ارائه خواهد شد.
الگوی تحول ، منطق ارزیابی و طراحی تحول است؛ به همین دلیل ، به محتوای تحول نمی پردازد اما به بیان متغیرهای تحول و نسبت بین آنها می پردازد، به همین دلیل پیش نیاز حتمی برای تحول محسوب می شود؛ یعنی راهبردها ، برنامه ها و سازمان دهی ها در چهارچوب آن معنا و تاثیر می یابد . به همین دلیل فهم و تفاهم پیرامون الگوی تحول ، شرط لازم در پیگیری مؤثر رهنمودهای گرانمایه رهبر معظم انقلاب است.

مقدمه
 

مقدمه 1: معنای الگوی تحول حوزه علمیه
1ـ معنای الگو، ارائه نظام متغیرهایی که در ارتباط با هم شکل گیری و تغییرات موضوع بر آنها تکیه دارد. الگو نمونه ای است ذهنی از عینیت که امکان شناسایی ، هدایت و کنترل تغییراتی که موضوع برای آن طراحی شده است را فراهم می آورد.
2 ـ در الگوی تحول حوزه نیز می بایست با ساده سازی و انتخاب قاعده مند مهم ترین عوامل ، در فعالیت فرهنگی حوزه علمیه ارتباط منطقی میان آنها برقرار کرد، به گونه ای که تصویر جامعی از محورهای تاثیرگذار در فعالیت فرهنگی حوزه علمیه ، اعم از عوامل درونی و بیرونی پدید آید.
مقدمه 2: ضرورت الگوی تحول حوزه علمیه
الگوی تحول حوزه علمیه به دلیل ایجاد قابلیت های زیر ، شرط لازم در ایجاد تحول مثبت در حوزه علمیه است:
1‌ـ جامع نگری در فعالیت ها
2 ـ امکان جریان هدف ، در مجموعه فعالیت ها
3 ـ امکان ارزیابی وضعیت
4 ـ قدرت نسبی در پیش بینی آینده و عدم انفعال از حوادث
5 ـ قدرت برنامه ریزی و سازمان دهی
6 ـ امکان برقراری نسبت بین درون و بیرون
بر این اساس مقدم بر برنامه ریزی های مقطعی و بخشی ، ضرورتا باید به طراحی الگوی تحول پرداخت. مقاله حاضر به ارائه پیشنهادی در خصوص این مهم تمرکز دارد.
مقدمه 3: چگونگی طراحی الگوی تحول حوزه

علمیه
 

معیار طراحی الگو: یافتن متغیرهایی که بیانگر فعالیت فرهنگی حوزه علمیه است در سه سرفصل زیر:
الف: چیستی فعالیت حوزه
ب: چیستی موضوع فعالیت حوزه
ج: چیستی اثر فعالیت حوزه
بر این اساس ، دو الگوی مجزا ، برای فعالیت بیرونی و درونی حوزه علمیه طراحی می شود . علت طراحی دو الگوی مجزا ، به این خاطر است که هر گونه تحول در درون ، زمانی نتیجه بخش است که ارتقای عملکرد در بیرون را نتیجه دهد.
تعیین ما به ازای «فعالیت ، موضوع فعالیت، اثر فعالیت حوزه علمیه» در محیط بیرون از خود و برقراری ارتباط منطقی میان آنها ، الگوی بیرونی و تعیین ما به ازای این موارد در محیط درونی حوزه و برقراری ارتباط منطقی میان آنها ، الگوی درونی را نتیجه می دهد.
قسمت اول : الگوی تحول بیرونی حوزه علمیه
الف : متغیرهای «اثر فعالیت» حوزه در بیرون
1 ـ فردسازی : ارائه مفاهیم و الگوهایی که راهنمای فرد در زندگی شخصی او باشد. آموزه هایی که ارتباط فرد با خدا یا دیگر افراد را تعیین می کند.
2 ـ سازمان سازی: ارائه مفاهیم و شیوه های امکان ایجاد سازمان ها و نهادها را مبتنی بر فرهنگ اسلامی فراهم می آورد، مانند نهاد خانواده یا سازمان نیروهای نظامی.
ـ سازمان : مجموعه ای است منسجم و معمولا متمرکز که با تقسیم مسؤولیت به انجام ماموریت از پیش تعریف شده ای می پردازد.
ـ نهاد: مجموعه ای است انسانی که از یک هنجار مشترک برخوردارند، ارتباط افراد با نهاد به شکل کارمندی نیست .
3 ـ جامعه سازی : ارائه مفاهیم و الگوهایی که امکان اداره جامعه را مبتنی بر فرهنگ اسلام فراهم می آورد. در جامعه سازی هدایت برآیند افراد ، سازمان ها و مقدورات روی هم ، مورد نظر است . مسؤولیت یا مشارکت روحانیت در شورای نگهبان ، مجمع تشخیص مصلحت ، مجلس قانونگذاری و ورود حوزه علمیه در عرصه جامعه سازی است.
ب ـ متغیرهای «موضوع فعالیت» حوزه در بیرون
1 ـ ارائه مفاهیم عمومی : مفاهیمی که مورد استفاده عموم مردم بوده و در دسترس عموم مردم قرار می گیرد ، مفاهیم عمومی است ؛ همانند فراگیری حسن خلق ، رعایت حقوق دیگران.
حوزه های علمیه از طریق ارائه لایه ای از مفاهیم عمومی که از منابع دینی قابل دسترسی است ، در شکل گیری و هدایت فرهنگ عمومی دخالت می کند.
2 ـ ارائه مفاهیم تخصصی : مفاهیمی که مورد استفاده و در اختیار افراد
تحصیل کرده جامعه قرار دارد. همانند نظریه های اقتصادی در گردش پول و سرمایه .
حوزه علمیه از طریق ارائه لایه ای از مفاهیم تخصصی که از منابع دینی قابل دسترسی است ، در شکل گیری و هدایت فرهنگ تخصصی دخالت می کند.
3 ـ ارائه مفاهیم بنیادی : مفاهیمی که مورد استفاده و در اختیار نخبگان جامعه قرار دارد و تغییر آن مبدا تحول در دانش های تخصصی است . همانند روش استنباط احکام ، منطق صوری ، فلسفه اسلامی.
حوزه علمیه از طریق ارائه لایه ای از مفاهیم بنیادی که ـ هر چند غیر مستقیم ـ از منابع دینی قابل دسترسی است ، در شکل گیری فرهنگ بنیادی جامعه دخالت می کند.
ج ـ متغیرهای «فعالیت» حوزه در بیرون
1 ـ ارائه نظام توصیف (باور) : حوزه علمیه با تکیه بر معارف دینی به توصیف هستی ، تاریخ ، جامعه و انسان می پردازد و از این طریق در نظام توصیفات پایین دستی (مصادیق مربوط به هر رشته علمی) تاثیر می گذارد. «نظام توصیف» ، تعمیم یافته اصطلاح «اعتقادات» در ادبیات رایج حوزه علمیه است.
2 ـ ارائه نظام ارزش (اخلاق): حوزه علمیه با تکیه بر معارف دینی به بیان معیارهای اصولی در تشخیص زشتی و زیبایی می پردازد و از این طریق در تعیین نظام ارزش گذاری های انسان تاثیر می گذارد. «نظام ارزش» ، تعمیم یافته اصطلاح «اخلاقیات» در ادبیات رایج حوزه علمیه است .
3 ـ ارائه نظام تکلیف (رفتار):
حوزه علمیه با تکیه بر معارف دینی به تعیین تکلیف عمل مکلفین می پردازد و از این طریق در شکل گیری نظام موضع گیری انسان تاثیر گذار است.
دـ روش طراحی الگوی بیرونی
1ـ ارتباط یافتن اوصاف «موضوع فعل فرهنگی» با «اثر فعل فرهنگی» در جدول ماتریس (الگوی اولیه تنظیمی)
2 ـ ارتباط یافتن عوامل موجود در الگوی اولیه ، با اوصاف «فعل فرهنگی بیرونی حوزه (ارائه نظام توصیف یا باورها نظام ارزش یا اخلاقیات ، نطام تکلیف یا رفتارهای) به شیوه قبل
هـ الگوی ارزیابی و تحول در فعالیت های بیرونی حوزه
هـ ـ 1 ـ الگوی اولیه (ماتریس دو بعدی)
ـ اگر اوصاف «اثر فعل فرهنگی» در بیرون را در «ستون» جدولی ماتریس و اوصاف «موضوع فعل فرهنگی» در بیرون را در سطر جدول ماتریس قرار داده و آنها را در یکدیگر ضرب کنیم ، الگوی اولیه زیر به دست می آید :

اثر فعل   موضوع فعل	دانش بنیادی	دانش تخصصی	دانش عمومی
برای جامعه سازی	دانش بنیادی برای جامعه سازی	دانش تخصصی برای جامعه سازی	دانش عمومی برای جامعه سازی
برای سازمان سازی	دانش بنیادی برای سازمان سازی	دانش تخصصی برای سازمان سازی	دانش عمومی برای سازمان سازی
برای فرد سازی	دانش بنیادی برای فردسازی	دانش تخصصی برای فرد سازی	دانش عمومی برای فرد سازی

هـ ـ 2ـ‌الگوی کامل (ماتریس سه بعدی)
با اضافه شدن سه متغیر باقیمانده ، به الگوی اولیه ، الگوی کامل شکل می گیرد.
متغیرهای «اثر فعل» متغیرهای «موضوع فعل» متغیرهای« فعل فرهنگی »
فرهنگی بیرونی فرهنگی بیرونی بیرونی
ارائه نظام توصیف (اعتقادی) نسبت به دانش های بنیادی برای جامعه سازی
ارائه نظام ارزش (اخلاقی) نسبت به دانش های تخصصی برای سازمان سازی
ارائه نظام تکلیف (رفتاری) نسبت به دانش های عمومی برای فرد سازی
نمایش ترکیب متغیرهای فوق به شکل زیر امکان پذیر است:

الگوی ارزیابی و تحول در فعالیت های بیرونی حوزه
(نظام باورها)
 

فعل	ارائه نظام توصیف (باور)
موضوع فعل	نسبت به مفاهیم بنیادی	نسبت به مفاهیم تخصصی	نسبت به مفاهیم عمومی
آثار فعل
برای جامعه سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم بنیادی برای جامعه سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم تخصصی برای جامعه سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم عمومی برای جامعه سازی
برای سازمان سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم بنیادی برای سازمان سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم تخصصی برای سازمان سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم عمومی برای سازمان سازی
برای فرد سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم بنیادی برای فرد سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم تخصصی برای فرد سازی	ارائه نظام توصیف نسبت به مفاهیم عمومی برای فرد سازی

الگوی ارزیابی و تحول در فعالیت های بیرونی حوزه
(نظام اخلاق)
 

فعل	ارائه نظام ارزش (اخلاق)
موضوع فعل	نسبت به مفاهیم بنیادی	نسبت به مفاهیم تخصصی	نسبت به مفاهیم بنیادی
آثار فعل
برای جامعه سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم بنیادی برای جامعه سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم تخصصی برای جامعه سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم عمومی برای جامعه سازی
برای سازمان سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم بنیادی برای سازمان سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم تخصصی برای سازمان سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم عمومی برای سازمان سازی
برای فرد سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم بنیادی برای فرد سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم تخصصی برای فرد سازی	ارائه نظام ارزش نسبت به مفاهیم عمومی برای فرد سازی

الگوی ارزیابی و تحول در فعالیت های بیرونی حوزه
(نظام تکلیف)
 

فعل	ارائه نظام تکلیف  (رفتار)
موضوع فعل	نسبت به مفاهیم بنیادی	نسبت به مفاهیم تخصصی	نسبت به مفاهیم عمومی
آثار فعل
برای جامعه سازی	ارائه نظام تکلیف نسبت به مفاهیم بنیادی برای جامعه سازی	ارائه نظام تکلیف نسبت به مفاهیم تخصصی برای جامعه سازی	ارائه نظام تکلیف نسبت به مفاهیم عمومی برای جامعه سازی
برای سازمان سازی	ارائه نظام تکلیف نسبت به مفاهیم بنیادی برای سازمان سازی	ارائه نظام تکلیف  نسبت به مفاهیم تخصصی برای سازمان سازی	ارائه نظام تکلیف  نسبت به مفاهیم عمومی برای سازمان سازی
برای فرد سازی	ارائه نظام تکلیف نسبت به مفاهیم بنیادی برای فرد سازی	ارائه نظام تکلیف نسبت به مفاهیم تخصصی برای فرد سازی	ارائه نظام تکلیف نسبت به مفاهیم عمومی برای فرد سازی

سه جدول ارائه شده در کنار یکدیگر سه بخش از یک الگوی واحد را تشکیل می دهند.
قسمت دوم : الگوی تحول درونی حوزه
مشابه روند قسمت قبل ، در طراحی الگوی تحول درونی حوزه علمیه تکرار می شود.
با این ملاحه که تحول درونی حوزه علمیه با تحول مدیریت حوزه رابطه مستقیم دارد. به همین دلیل متغیرهای تحول درونی همان متغیرهای تحول مدیریت حوزه علمیه است.
الف ـ متغیرهای «اثر فعالیت» حوزه در درون
محصول فعالیت علمی ـ فرهنگی در درون حوزه علمیه ارائه سه دسته علوم زیر است :
1 ـ علوم توصیفی: علومی که باور انسان را نسبت به جهان ، جامعه ، انسان شکل می دهد همانند علم کلام ، فلسفه یا علوم ملحق به آن همچون منطق
2 ـ علوم ارزشی : علومی که مبدا ارزش گذاری ـ حسن و قبح ـ انسان قرار می گیرد همچون علم اخلاق یا عرفان نظری
3 ـ غلوم رفتاری : علومی که تکلیف انسان را در عمل معین می کند همچون فقه و علوم ملحق به آن ، همچون علم اصول ، رجال ، درایه
تذکر:
1 ـ بعضی علوم ، مشترک در سه قسم هستند همانند علم تفسیر قرآن ، ادبیات ، معانی بیان
2 ـ این علوم حلقه واسطه درون و بیرون حوزه هستند . خروجی فعالیت علمی در درون ، دستمایه عرضه به بیرون هستند.
ب ـ متغیرهای «موضوع فعالیت» حوزه در درون
1 ـ پژوهش : مجموعه فعالیت هایی که بتوان از طریق آن به گسترش مرزهای دانش در معارف الهی نایل آمد.
2 ـ آموزش: انتقال اطلاعات در قالب کلاسه بندی شده به گونه ای که علاوه بر رشد ذهنی به پرورش روحی و بالا بردن قدرت عملکرد عینی طلاب علوم دینی منجر شود.
3ـ تبلیغ: هر نوع بهره وری از قابلیت های ایجاد شده . ارضای نیازمندی های روحی ، ذهنی و عملی

مخاطب
 

ـ تذکر :
1 ـ پرورش مبلغ با قابلیت های مورد اشاره ، جزو فعالیت درونی حوزه است و تاثیر گذاری در مخاطبان یا محیط بیرون حوزه جزو فعالیت بیرونی آن تعریف می شود.
2 ـ مفهوم مورد نظر از تبلیغ اعم از معنای مصطلح تبلیغ و پذیرش مسؤولیت اجرایی توسط روحانیت است .
ج ـ متغیرهای «فعالیت» حوزه در درون
1 ـ برنامه ریزی : تنظیم فعالیت های موازی یا متوالی برای پرورش نیروهای آشنا به معارف اسلامی و توانمند در سرپرستی تکامل فرد و جامعه.
2 ـ سازمان دهی : تقسیم حدود وظایف و اختیارات و ارتباط بین اجزای نهاد روحانیت اعم از اجزا پیوسته و وابسته
3 ـ اجرا و نظارت : اجرایی شدن برنامه ریزی و سازمان دهی انجام شده و نظارت بر حسن اجرای آن برای این منظور لازم است تا:
ـ امکان سنجی
ـ زمان بندی
ـ کنترل بازدهی
صورت گیرد.
د‌ـ الگوی ارزیابی و تحول در فعالیت های درونی (مدیریت) حوزه
دـ 1 ـ الگوی اولیه (ماتریس دو بعدی)
از ضرب اوصاف مربوط به اثر و موضوع فعل فرهنگی در درون ، جدول ماتریس زیر قابل ترسیم است که بیانگر یک لایه از الگوست:

اثر فعل   موضوع فعل	پژوهش	آموزش	تبلیغ
ارائه علوم توصیفی (باورها)	پژوهش در ارائه علوم توصیفی	آموزش در ارائه علوم توصیفی	تبلیغ در ارائه علوم توصیفی
ارائه علوم ارزشی (اخلاقیات)	پژوهش در ارائه علوم ارزشی	آموزش در ارائه علوم ارزشی	تبلیغ در ارائه علوم ارزشی
ارائه علوم تکلیفی (رفتارها)	پژوهش در ارائه علوم تکلیفی	آموزش در ارائه علوم تکلیفی	تبلیغ در ارائه علوم تکلیفی

دـ 2 ـ الگوی کامل (سه بعدی
در این مرحله دسته سوم متغیرها (برنامه ، سازمان ، اجرا و نظارت) به الگوی اولیه اضافه می شود.

الگوی ارزیابی و طراحی تحول در فعالیت های درونی حوزه
(مدیریت برنامه)
 

فعل	ارائه برنامه
موضوع فعل	نسبت به پژوهش	نسبت به آموزش	نسبت به تبلیغ
آثار فعل
در علوم توصیفی (اعتقادی)	ارائه برنامه نسبت به پژوهش در علوم توصیفی	ارائه برنامه نسبت به آموزش در علوم توصیفی	ارائه برنامه نسبت به تبلیغ در علوم توصیفی
در علوم ارزشی (اخلاقی)	ارائه برنامه نسبت به پژوهش در علوم ارزشی	ارائه برنامه نسبت به آموزش در علوم ارزشی	ارائه برنامه نسبت به تبلیغ در علوم ارزشی
در علوم رفتاری (تکلیفی)	ارائه برنامه نسبت به پژوهش در علوم رفتاری	ارائه برنامه نسبت به آموزش در علوم رفتاری	ارائه برنامه نسبت به تبلیغ در علوم رفتاری

الگوی ارزیابی و تحول در فعالیت های درونی حوزه
(مدیریت سازمان)
 

تنظیم سازمان
فعل	نسبت به پژوهش	نسبت به آموزش	نسبت به تبلیغ
موضوع فعل
آثار فعل
در علوم توصیفی (اعتقادی)	تنظیم سازمان نسبت به پژوهش در علوم توصیفی	تنظیم سازمان نسبت به آموزش در علوم توصیفی	تنظیم سازمان نسبت به تبلیغ در علوم توصیفی
در علوم ارزشی (اخلاقی)	تنظیم سازمان نسبت به پژوهش در علوم ارزشی	تنظیم سازمان نسبت به آموزش در علوم ارزشی	تنظیم سازمان نسبت به تبلیغ در علوم ارزشی
در علوم رفتاری (تکلیفی)	تنظیم سازمان نسبت به پژوهش در علوم رفتاری	تنظیم سازمان نسبت به آموزش در علوم رفتاری	تنظیم سازمان نسبت به تبلیغ در علوم رفتاری

الگوی ارزیابی و تحول در فعالیت های درونی حوزه
(مدیریت اجرا و نظارت)
 

اقدام به اجرا و نظارت
فعل	نسبت به پژوهش	نسبت به آموزش	نسبت به تبلیغ
موضوع فعل
آثار فعل
در علوم توصیفی (اعتقادی)	اجرا و نظارت نسبت به پژوهش در علوم توصیفی	اجرا و نظارت نسبت به آموزش در علوم توصیفی	اجرا و نظارت نسبت به تبلیغ در علوم توصیفی
در علوم ارزشی (اخلاقی)	اجرا و نظارت نسبت به پژوهش در علوم ارزشی	اجرا و نظارت نسبت به آموزش در علوم ارزشی	اجرا و نظارت نسبت به تبلیغ در علوم ارزشی
در علوم رفتاری (تکلیفی)	اجرا و نظارت نسبت به پژوهش در علوم رفتاری	اجرا و نظارت نسبت به آموزش در علوم رفتاری	اجرا و نظارت نسبت به تبلیغ در علوم رفتاری

سه جدول فوق نیز در کنار هم الگوی کامل را معرفی می کنند.
هـ ـ قواعد استفاده از الگوی درونی و بیرونی
1‌ـ در جدول ماتریس ، متغیرها از راست به چپ به ترتیب اولویت قرار دارند.
2 ـ برای ایجاد تغییر در وضعیت موجود ، از مهم ترین عوامل شروع نمی شود، بکله از کم اولویت ها شروع می شود(به دلیل ممکن تر بودن تغییر در آنها).
3 ـ ایجاد تغییرات به شکل خطی نیست ، بلکه از طریق این الگو ، نظام تغییرات قابل تشخیص است.
4 ـ الگوی پیشنهادی بیانگر ارتباط متعادل یا مطلوب متغیرهاست.
5 ـ شروع بهسازی فعالیت حوزه باید از اصلاح ارتباط حوزه با بیرون ، با استفاده از ظرفیت موجود‌، آغاز شود.
وـ تفصیل الگو با ترسیم سه مرحله حفظ ، ترسیم و بالندی برای هر متغیر
برای هر یک از متغیرهای نه گانه در الگوی بیرونی و نه گانه در الگوی درونی می توان سه مرحله «حفظ ، ترمیم ، بالندگی» در نظر گرفت:
1 ـ مرحله حفظ در حوزه علمیه :نگهداری میراث گذشتگان و انتقال آن به آیندگان
2ـ مرحله ترمیم در حوزه علمیه : پر کردن خلأ مباحث و مسائل منسوخ ، به گونه ای که سطح کارآیی گذشته باقی بماند.
3 ـ مرحله بالندگی در حوزه علمیه : گام نهادن به آفاق جدید و ارتقای سطح در کارآیی گذشته .
با تعیین شاخص های حفظ ، ترمیم و بالندگی در متغیرهای فوق می توان به ارزیابی عملکرد موجود و برنامه ریزی تحول برای آینده پرداخت .
پرسش اساسی در مقطع کنونی این است : راهبرد حوزه مقدس علمیه کدام یک از سه گزینه زیر است:
ـ انتقال مواریث علمی و پر افتخار گذشته به نسل های آینده؟(حفظ)
ـ پاسخگویی به مسائل مستحدثه؟ (ترمیم)
ـ تامین پشتوانه اسلامیت تمدن سازی اسلامی ؟(بالندگی)
هر سه گزینه تدبیر کلان زمان حال را معلوم می کند. در احتمال اول نگاه به گذشته بر جسته است . در احتمال دوم نگاه به نیاز روزمره و در احتمال سوم نگاه به آینده . گر چه ضرورتا هر سه لازم است اما اولویت بندی بین این سه چیست؟ و الزامات هر نوع اولویت بندی کدام است ؟
حوزه مقدس و پر افتخار علمیه باید بیش از پیش باور کند که به برکت پیروزی انقلاب اسلامی ، دنیای اسلام و به ویژه جامعه شیعی پا به عرصه نوین و دشواری گذارده است . این عرصه جدید ادعای تمدن سازی جهانی بر مبنای اندیشه ناب اسلامی در عصری است که دنیای کفر و نفاق دقیقا همین ادعا را در طرف مقابل دارد؛ یعنی تمدن سازی جهانی بر مبنای اندیشه لیبرال دموکراسی .
نظام اسلامی و به تبع روحانیت بخواهد یا نخواهد وارد چنین میدان وسیع درگیری علمی شده است اما مهم این است که تا چه حد به اقتضائات آن تن داده و می دهد؟ غفلت امروز باعث انزوای حتمی حوزه در علمیه در فرداست و توفیق در انجام این ماموریت تاریخی ، فتحی جهانی و گامی بلند به سمت جامعه جهانی مهدوی(عج) است.
ارزش ، جایگاه و تاثیر رهنمود بزرگان حوزه به ویژه فرمایش های روشنگر و هوشمندانه رهبر معظم انقلاب در سفر پر برکت به شهر مقدس قم، با تطبیق الگوی فوق بر این فرمایش ها،‌آشکار می شود و در پی آن می توان به برنامه جامع تحول دست یافته و آن را اجرایی کرد.
منبع:خردنامه همشهری ش 65