ایرانیان از دیرباز ید طولایی در برپا کردن جشن و سرورهای مختلف داشته اند و در تقویم باستانی آن ها هر روز از ماه نامی دارد که اسم یکی از روز ها منطبق بر نام ماه است که در آیین پارسی هر زمان که نام روز و ماه یکی می شد، مردم با به فال نیک گرفتن این اتفاق، جشن و سرور برپا می کردند. شمار زیادی از این جشن های متفاوت در میان صفحات تاریخی گم شده و به فراموشی سپرده شدند، اما هنوز هم که هنوز است پس از گذشت سال های طولانی تعدادی هرچند اندک از این جشن ها در جای جای ایران بر پا می شود که «چهارشنبه سوری» یکی از اندک جشن های فراموش نشده ی ما در طول تاریخ است.واژه «چهارشنبه سوری» از دو واژه چهارشنبه که نام یکی از روزهای هفته است و سوری که به معنی سرخ است ساخته شده است. در ادامه با فلسفه چهارشنبه سوری و چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف باما همراه باشید.
آئین چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری و در کل فلسفه چهارشنبه سوری، جشنی مخصوص است که در شب آخرین چهارشنبه ماه سال برپا می شود که در واقع پیش در آمدی برای جشن های نوروزی است و با برگزاری این جشن، مردم به استقبال بهار می روند. طبق آیین باستانی ایرانی در این شب آتش بزرگی برپا می شود، که تا صبح زود و طلوع آفتاب، برافروخته می ماند و مردم از روی آتش می پرند و با گفتن «زردی من از تو سرخی تو از من» ، زردی، بیماری و مشکلاتشان را به دست آتش می سپارند و به جای آن سرخی، گرما و نیرو را از آتش هدیه می گیرند.به بیان دیگر مردم خواهان آن هستند که آتش تمام رنگ پریدگی و زردی، بیماری و مشکلاتشان را بگیرد و بجای آن سرخی و گرمی و نیرو به آنها بدهد. چهارشنبه سوری جشنی نیست که وابسته به دین یا قومیّت افراد باشد و در میان بیشتر ایرانیان رواج دارد.البته گفتن این نکته خالی از لطف نیست که با وجود قدمت این جشن، در تاریخ کهن این مرز و بوم، که حتی در شاهنامه فردوسی هم هرچند کوچک بدان اشاره هایی شده است، آئین چهارشنبه سوری به طور کامل مربوط به زرتشتیان نمی شود چرا که آن ها پریدن از روی آتش را عملی زشت، مکروه و نا پسند می دانند.
بوته افروزی
در ایران رسم است و در نمونه نکات از فلسفه چهارشنبه سوری که پیش از غروب آفتاب، هر خانواده بوته های خار و گزنی را که از قبل آماده کرده اند روی بام یا زمین حیاط خانه و یا در جلوی در ورودی در سه یا پنج یا هفت «گله» کپه می کنند. با غروب آفتاب و نیم تاریک شدن آسمان، زن و مرد و پیر و جوان گرد هم جمع می شوند و بوته ها را آتش می زنند. در این هنگام از بزرگ تا کوچک هر کدام سه بار از روی بوته های افروخته می پرند، تا ضعف و زردی ناشی از بیماری و غم و اندوه را از خود بزدایند و سلامت و سرخی و شادی را به وجود خود ببخشند. مردم در حال پریدن از روی آتش ترانه هایی هم می خوانند.
زردی من از تو ، سرخی تو از من
غم برو شادی بیا ، محنت برو روزی بیا
ای شب چهارشنبه ، ای کلیه جاردنده ، بده مراد بنده
در فلسفه چهارشنبه سوری جالب هست بدانید که خاکستر چهارشنبه سوری را، نحس می دانند، زیرا مردم هنگام پریدن از روی آن، زردی و ییماری خود را، از راه جادوی سرایتی، به آتش می دهند و در عوض سرخی و شادابی آتش را به خود منتقل می کنند. سرود «زردی من از تو ، سرخی تو از من» هر خانه زنی خاکستر را در خاک انداز جمع می کند، و آن را از خانه بیرون می برد و در سر چهار راه، یا در آب روان می ریزد. در بازگشت به خانه، در خانه را می کوبد و به ساکنان خانه می گوید که از عروسی می آید و تندرستی و شادی برای خانواده آورده است. در این هنگام اهالی خانه در را به رویش می گشایند. او بدین گونه همراه خود تندرستی و شادی را برای یک سال به درون خانه خود می برد. ایرانیان عقیده دارند که با افروختن آتش و سوزاندن بوته و خار فضای خانه را از موجودات زیانکار می پالایند و دیو پلیدی و ناپاکی را از محیط زیست دور و پاک می سازند. برای این که آتش آلوده نشود خاکستر آن را در سر چهار راه یا در آب روان می ریزند تا باد یا آب آن را با خود ببرد.
جشن مبارزه با تاریکی
جشن «سور» از گذشته بسیار دور در ایران زمین مرسوم بوده است که جشنی ملی و مردمی است و «چهارشنبه سوری» نام گرفته است که طلایه دار نوروز است. چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف در ایران باستان در پایان هر ماه جشن و پای کوبی با نام سور مرسوم بوده است و از سوی دیگر چهارشنبه نزد اعراب «یوم الارباع» خوانده می شد و از روزهای شوم و نحس بشمار می رفت و بر این باور بودند که روزهای نحس و شوم را باید با عیش و شادمانی گذراند تا شیاطین و اجنه فرصت رخنه در وجود آدمیان را نیابند.
کوزه شکنی یکی از مراسم چهارشنبه سوری
برای دانستن آداب چهارشنبه سوری در شهر های مختلف بدانید که در شب چهارشنبه سوری، مردم کوزه های سفالی کهنه را بالای بام خانه برده و از بالا به پایین پرت می کردند و آن را می شکستند تا کوزه نویی را جایگزین ظرف سفالی پیشین خود کنند، چون بر این باور بودند که در طول سال بلاها و قضاهای بد در کوزه متراکم می شود که با شکستن کوزه، رفع خواهند شد.
آجیل چهارشنبه سوری
رسمی که از قدیم در ایران و چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف متداول بوده است ، تهیه و خوردن آجیل چهارشنبه سوری است . این آجیل شور و شیرین ، مانند آجیل مشگل گشاست؛ یعنی علاوه بر مواد اصلی بو داده ی شور و شیرین، مانند آجیل، برگه هلو و زردآلو ، قیسی ، کشمش سبز ، مویز ، باسلـُق ، پسته و بادام ، فندق بو نداده ، نقل ، شکر ، پنیر ، و مغز گردو هم اضافه می کنند. تهیه این آجیل را برای استجابت یک مراد نذر می کنند . خوردن این آجیل در شب چهارشنبه سوری ، به اعتقاد مردم باعث شگون و خوش یمنی است.همچنین بر این باور بودند که هر کس از آن آجیل بخورد، نمک گیر شده و نسبت به افراد دیگر مهربان تر می شود و خیانت نخواهد کرد.
فالگوش ایستادن ،یکی از مراسم چهارشنبه سوری
یکی دیگر از مراسم مربوط به فلسفه چهارشنبه سوری و یا چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف این هست که ، فالگوش ایستادن است ؛ بدین معنی که کسانی که حاجتی دارند ، نیت می کنند و سر چهار راه یا در معبری فالگوش می ایستند و به حرف نخستین عابری ، که از کنارشان می گذرد توجه می کنند و هر کلام که از دهان او درآید در استجابت مراد خود به فال بد یا خوب می گیرند ، اگر گفته عابری موافق با آرزوی صاحب حاجت باشد آن آرزو را برآورده شده می دانند.بعضی ها به جای رفتن به چهارراه و معابر ، این کار را در پشت در اطاق هم انجام می دهند و نخستین سخنی که از پشت در اطاق شنیدند به فال بد و یا خوب در اجابت حاجتشان فرض می کنند.
قاشق زنی
برای دانستن فلسفه چهارشنبه سوری و آداب چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف بدانید که در این رسم هم دختران و پسران چادری سر کرده و چهره خود را می پوشانند طوری که کسی نتواند آنها را بشناسد و به خانه همسایگان خود می روند و همسایه از شنیدن صدای قاشقی که به کاسه می خورد بیرون می آید و در کاسه های آنان آجیل و شیرینی می ریزند.البته ناگفته نماند که هر شهری ، در این شب رسوم و آداب مختص به خود را هم به جا می آورد.
چهارشنبه سوری در فارس
با توجه به ارادتی که اهالی فارس شیرازیان به حافظ دارند در شب چهارشنبه سوری و فلسفه چهرشنبه سوری دور هم جمع شده و فال حافظ می گیرند، دختران دم بخت شیرازی هم به زیارت حضرت شاه چراغ می روند و برخی زنان هم برای بر آورده شدن حاجتشان زیر گنبد مسجد جامع شیراز حلوا می پزند یا آشی مخصوص به نام «ابو دردا» درست می کنند که وسایل اولیه این آش حتما باید از راه گدایی تامین شود!مردان و زنان شیرازی برای دانستن فلسفه چهارشنبه سوری معتقدند که اگر در شب چهارشنبه سوری در آب سعدی شست وشو کنند در سال جدید بیمار نخواهند شد و به همین جهت ازدحام عجیبی در این شب، اطراف قنات شکل می گیرد.
چهارشنبه سوری در گیلان
در شب چهارشنبه سوری گیلانی ها ، اسپند، کندر، گلاب و شمع باید حتما در خانه باشد، اسپند و کندر را دود می کنند و گلاب را به صورت خود می زنند و شمع را به نیت روشنایی روشن می کنند. مردم این خطه خاکسترهای شب چهارشنبه سوری را در فلسفه چهارشنبه سوری صبح پای درختان می ریزند و معتقد هستند که این گونه درخت ها بارور تر می شوند. در گیلان شب چهارشنبه سوری دختران دم بخت را با جارو می زنند و از خانه بیرون می کنند به این امید و نیت که بختشان باز شود.
چهارشنبه سوری در مازندران
مردم مازندران در شب چهارشنبه سوری آش چهل گیاه می پزند که نشان از دوا و درمان دارد و هنگام مراسم قاشق زنی همراه با برخورد قاشق با کاسه می خوانند: ای اهل محل، اهل در این منزل شگون امشب است، هدیه بریزید داخل پیمانه و کاسه.
استان مرکزی
در تعداد زیادی از روستاهای استان مرکزی هم رسم است که جوانانی که نامزد کرده اند از روی پشت بام خانه دختر، شال خود را به پایین می اندازند و دختران در گوشه شال، تخمه و شیرینی می پیچند و این رسم شال اندازی نام می گیرد.
آذربایجان شرقی
در آذربایجان بازار خرید در چهارشنبه سوری داغ است و مردم آذربایجان سنت خرید چهارشنبه سوری مخصوصا برای بچه ها دارند و پسر بچه ها ماشین و تفنگ می خرند و دختر بچه ها هم عروسک می خرند و به غیر از خرید کردن آذری ها سنتی به نام «شال ساللاماق» هم دارند که به صورت ناشناس شال خود را وارد خانه همسایگان کرده و آجیل و شیرینی جمع می کنند.
اردبیل
در مغان، مردم پیش از طلوع آفتاب روز چهارشنبه، دسته جمعی به کنار رودخانه می روند، آتشی بر می افروزند و جوانان در آنجا به سوارکاری می پردازند و هنگام بازگشت، زنان ظرف هایشان را از آب رودخانه پر می کنند و به خانه می آورند و آب آن را به نیت روشنایی و برکت، به دور و برخانه می پاشند.
خراسان
در خراسان مراسم کوزه شکستن به این شکل است که درون کوزه های قدیمی مقداری نمک که علامت شور بختی است و مقداری ذغال که علامت سیاه بختی است و یک سکه کم ارزش پول می ریزند و تمام افراد خانواده آن را به دور سر می چرخانند و آخرین نفر کوزه را از پشت بام به کوچه پرت می کند.
بوشهر
بوشهری ها پس از آتش افروزی در خانه هایشان و پریدن از روی آن، باقایق از روی آب می گذرند و معتقدند با این کار نحسی این شب از بین می رود.
لرستان
در این شب در شهر خرم آباد هیزم ها را به هفت دسته تقسیم می کنند و با فاصله های مشخصی در یک ردیف می چینند و دسته ها را آتش می زنند.
کردستان
مردم استان کردستان به خصوص روستائیان، دسته جمعی به صحرا و کنار چشمه سارها می روند و پس از مدتی که به شادی و پایکوبی و کشتی گرفتن گذراندند، زمان برگشتن به خانه، هرکسی مقداری سنگریزه جمع می کند و به پشت سر خود نگاه نمی کند و سنگریزه را از روی شانه به عقب پرتاب می کند و بدین ترتیب بلا و آفت را از خود دور می سازد.
اصفهان
آتش افروختن در معابر، کوزه شکستن، فالگوش ایستادن ، گره گشایی و سایر مراسم چهارشنبه سوری در استان اصفهان متداول است و تمام آن آدابی که در تهران معمول است در اصفهان هم رواج دارد و شکوه شب چهارشنبه سوری در اصفهان از تمام شهرهای ایران بیشتر است. در اصفهان چهارشنبه سوری را «چهارشنبه سرخی» هم می گویند.
تهران
در تهران قدیم، بوته های خشک را از بیابان های اطراف جمع می کردند و با شتر به شهر می آوردند و در محلات مختلف می چرخاندند. پس از غروب خورشید، بوته های خشک و اسباب و اثاثیه کهنه و شکسته ای را که پس از خانه تکانی بیرون گذاشته شده بود جمع می کردند و با آنها آتش درست می کردند.
تحریف آیین چهارشنبه سوری
تمامی آیین ها و یادمان هایی که مردم ایران در هنگامه های گوناگون بر پا می داشتند و بخشی از آنها همچنان در فرهنگ این سرزمین پایدار شده است، با منش، اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته بود و در همه آنها، اعتقاد به پروردگار، امید به زندگی، نبرد با اهریمنان و بدسگالان و مرگ پرستان، در قالب نمادها، نمایش ها و آیین های گوناگون نمایشی گنجانده شده بود.امامتاسفانه امروز این مراسم با پیرایه های خرافی ، دستخوش تغییر شده و هر ساله در روزهای پایانی سال باعث بروز اتفاقات همراه با خسارات جانی و مالی ، موجبات نگرانی خانواده ها را فراهم می سازد.هر ساله در آستانه ایام نوروز ، شاهد گزارش های زیادی از نقص عضو افراد از «نابینایی دائم ،قطع دست و پا و انگشتان سوختگی اعضای بدن مرگ های فجیع و…» هستیم که فقط در اثر یک لحظه غفلت رخ می دهد.اجرای سنتهای قدیم باید در شرایطی برگزار شود که به اصل آن خدشه وارد نکند اما متاسفانه برخی از افراد با به کارگیری موادی که علاوه بر آلودگی صوتی ، خطرات جانی را نیز به همراه دارد، شیرینی خاطرات این شب را تیره میکنند.بهتر است بگوییم، کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش سلامتی مردم را هدف می گیرند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف کرده اند.
