از دیدگاه طب ایرانی، هر فصل سال، دارای مزاج خاصی است و بر همین اساس، لازم است توصیه‌ها و تدابیر خاصی را برای حفظ تندرستی و پیشگیری از بروز بیماری‌ها و یا به حدّاقل رساندن عوارض و پیامدهای آنها به کار بست.
بیشتر حکمای ایرانی، طبیعت پائیز را سرد و خشک دانسته‌اند. البته مزاج فصل پائیز بر اساس ارتفاع منطقه، عرض جغرافیایی، نوع خاک، میزان بارندگی و رطوبت، فاصله تا دریا، نوع بادها، وجود یا عدم وجود کوه‌ها و… متغیّر است و آنچه گفته شد، مزاج معمول این فصل در منطقه معتدل و در قیاس با دیگر فصول است. مثلاً در شهرهای شمالی کشور، پاییز خشک نیست و در مناطق کوهستانی، خشکی آن بیشتر است.
ناگفته پیداست که هر فصل سال، برای کسانی که مزاج آنها با آن فصل متناسب است، بهتر است و برای مزاج غیرمتناسب، ناسازگار می‌باشد. پائیز نیز با مزاج سرد و خشک خود، برای افراد با مزاج گرم و تر، مناسب‌تر است و برای افراد با مزاج یا سوءمزاج سرد و خشک، مناسب نیست و می‌تواند موجب تشدید علائم و بروز برخی بیماری‌ها به‌ویژه بیماری‌های سرد و خشک شود. پس می‌توان نتیجه گرفت این فصل چندان مناسب حال سالمندان و افرادی که بیماری‌هایی با طبیعت سرد و خشک دارند نیست.
علت بروز و ظهور زیاد بیماری‌ها در فصل پائیز را می‌توان متغیّر بودن هوا در طول روز، وجود مواد زاید باقی‌مانده در بدن از فصل تابستان به جهت خوردن میوه¬های زیاد، ضعف قوت، کاهش تحلیل و دفع مواد زاید به علت سردی هوا و… دانست. برخی بیماری‌های شایع در فصل پاییز عبارتند از خارش پوست، اگزما، شوره سر، ترک پوست، دردهای مفاصل، برخی ورم‌ها، درد و بزرگی طحال، برخی از انواع تب‌ها، ادرار قطره‌ای، سخت‌ادراری، کم‌خونی، جنون، وسواس، افسردگی، ورم لوزه‌ها، دردهای سیاتیکی، انسدادهای گوارشی، سکته، بیماری‌های ریوی و….
توصیه شده برای نگاهداشت تندرستی در فصل پاییز، از برخی کارها پرهیز گردد که از آن جمله است: مواجهه با گرمای سر ظهر و سرمای بامداد و شبانگاه، خوابیدن در جای سرد، استحمام با آب سرد، نوشیدن آب خیلی سرد، نزدیکی جنسی زیاد، خوابیدن با معده پر، مصرف مسهل‌های قوی، فصد و حجامت و هرکاری که خون را کم کند، قی کردن، زیاد خوابیدن و زیاد بیداری کشیدن، حرکات بدنی زیاد، غم و غصه زیادزیاد، کم‌خوری و پرهیز بی‌دلیل، تعریق بسیار و…. همچنین باید تا حد امکان از خواب میانه روز و مصرف زیاد مواد غذایی و نوشیدنی‌ها خودداری کرد و جهت پیشگیری از ابتلا به سرماخوردگی و زکام، در طول شب، سر را پوشاند.
همان‌طور که انسان‌ها و فصل‌ها دارای مزاج‌های خاص خود هستند، غذاها هم دارای مزاج‌اند. بر اساس آنچه گفته شد می‌توان فهمید که در هر فصل نیز لازم است از غذاهای مناسب آن فصل بهره برد و غذاهای نامناسب را کنار گذاشت. غذاهایی مانند گوشت گاو و گوساله، کنسروها و کمپوت‌ها، سوسیس و کالباس و فست‌فودها، ادویه‌های تند و تیز، ترشی‌ها، سرخ‌کردنی‌ها، بادمجان، عدس، قارچ، پنیر شور، ماست و دوغ ترش، کشک، کلم و گل‌کلم، رُب و سس‌ها، غذاهای مانده و گوشت نمک‌سود، چای پررنگ، یخ، شوری‌ها، چیپس و پفک و امثال آنها و… از آنجا که به خشکی مزاج بدن دامن می‌زنند، به‌ویژه برای فصل پاییز نامناسب‌اند.
از سوی دیگر در این فصل باید از زیاده‌روی در مصرف میوه‌های سرد و تر تابستانی، لبنیات، قهوه، نسکافه، کاکائو، سیر و پیاز و… نیز پرهیز کرد. در حالی که متأسفانه امروزه، در همه روزهای سرد سال هندوانه در میوه‌فروشی‌ها و کنار خیابان‌ها به فروش می‌رسد و مصرف خوراکی‌هایی چون خیار و کاهو و مانند آنها نیز ذره‌ای کم نمی‌شود!
همچنین توصیه شده در این فصل خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های مایل به گرمی و تری مانند گوشت گوسفند، خربزه شیرین، مویز، هویج، زیتون، خرما، عسل، شیرینی‌های طبیعی، حلوای طبیعی، مرباهای طبیعی از میوه¬های مناسب، شربت گل‌شکر، شربت عسل، مغز خشکبار به‌ویژه بادام درختی، آش¬های ساده و… بیشتر مصرف شوند. بهترین میوه‌های فصل پاییز نیز انار میخوش، انگور، انجیر، سیب، به، گلابی هستند.
تدابیر خوب این فصل که موجب تندرستی بیشتر و پیشگیری از بیماری‌ها می‌شوند عبارتند از: استفاده از عطرهای معتدل، حمام یک روز در میان با آب نیم‌گرم، چرب کردن بدن با روغن‌های مناسب مانند بنفشه بادام، پوشش مناسب در طول روز متناسب با ساعت روز، پوشاندن سر به‌ویژه در هنگام خواب و….
باید توجه داشت که در فصول سرد سال، به خلاف فصول گرم، دستگاه گوارش انسان قوی‌تر می‌شود و بهتر است از غذاهای سنگین‌تر استفاده شود. مصرف سنتی هلیم، آش‌ها، آبگوشت‌ها، کله‌پاچه و… در فصل پاییز و زمستان از همین آموزه پزشکی-بهداشتی ناشی می‌شود که باز هم متأسفانه امروزه فراموش شده و مردم ما بدون توجه به شرایط فصل و اقلیم و سن و مزاج خود می‌خورند و می‌آشامند و در نتیجه می‌بینیم در فصل تابستان برخی مرکبات در دسترس‌اند و اتفاقاً بهای بالاتری هم دارند یا مصرف هلیم گندم و کله‌پاچه و آبگوشت در ظهرهای گرم تابستان شایع شده است و در مقابل در روزهای سرد سال، مردم ما از هندوانه و گوجه و خیار و لبنیات زیاد دست نمی‌کشند!
یکی از مشکلات شایع در این فصل، ابتلا به سرماخوردگی می‌باشد. در سرماخوردگی‌های ساده یا اصطلاحاً ویروسی، که علایم آن محدود به آبریزش بینی، عطسه، بی‌حالی و خستگی است و علایم عفونت باکتریال مانند گلودرد چرکی وجود ندارند باید از مصرف نابجای داروهایی چون آنتی‌بیوتیک‌‌ها و کورتون‌ها پرهیز کرد و تا بهبود علایم استراحت کرد و ضمن پرهیز از خوردنی‌هایی که موجب افزایش سردی و تری بدن می‌شوند، از سوپ‌ها و آش‌های ساده و گرم استفاده نمود. زیرا سرماخوردگی یا زکام، در صورتی که طولانی نباشد و منجر به عوارض نگردد، یکی از راه‌های دفع مواد ناسالم از بدن است و نباید جلوی آن گرفته شود. مگر آنکه علایم بیش از 5-4 روز به طول بیانجامند یا علایمی از عفونت‌های باکتریال وجود داشته باشد که در آن صورت باید با مراجعه به پزشک متخصص و تشخیص دقیق بیماری، داروهای مورد نیاز، تجویز و مصرف شوند.
منبع: tandorostan.org
