ماهنامه همشهری تندرستی: تا سر دلش درد می گرفت، مادر بزرگ می گفت چای نبات و عرق نعنا زود حالش را خوب می کند. این فرمول برای او همیشه جواب می داد. نهایت، کار که بالا می گرفت، می گفت سردی اش شده و با یکی دوتا مسکن درد را اندکی خاموش می کرد اما این فرمول این بار چاره ساز نبود. باید کاری اساسی می کرد. باید باور می کرد که این درد نیاز به دکتر متخصص دارد.
مادرم را می گویم. این بار با اصرار و جدیت من و خواهرم حاضر شد به دکتر برود. زخم معده نادیده گرفته شده چندین ساله اش سرانجام دهان باز کرد. معده اش سوراخ شده بود و نیاز به عمل داشت. اگر دردهای قبلی را جدی می گرفتیم، امروز رنج عمل را نمی کشیدیم. برای بررسی دردهای شکمی و انواع بیماری های مزمنی که نیاز به جراحی پیدا می کنند، با دکتر خسرو شمس متخصص جراحی عمومی به گفتگو نشستیم که شرح آن در زیر می آید.
نحوه تشخیص دردهای شکمی چگونه است؟ واقعا از کجا باید بدانیم که این دردها چه زمانی شروع می شوند و چه زمانی نیاز به جراحی دارند؟
- نکات کلیدی در تشخیص دردهای شکمی بسته به این که درد از چه زمانی آغاز می شود، نحوه شروع درد به چه شکلی بوده و در چه سنی رخ می دهد، متفاوت است. در اولین بررسی درد میان افراد مسن و افراد جوان کاملا تفاوت زیادی دارد اما درباره دردهای ناگهانی که دردهای خطرناک تری هستند، مسئله کاملا متفاوت است. این دردها سریعا نیاز به پیشگیری از گسترش دارند و اگر زود درمان نشوند ممکن است عوارض زیادی برای بیمار به وجود آورند.
البته شایع ترین دردی که همه می شناسیم و بسیار هم شهرت دارد، همان درد آپاندیست است که سریع جراحی می شود. در این مسیر نحوه تشخیص تنها بر عهده پزشک است ولی متاسفانه در این حوزه مردم ما عادت کرده اند که خوددرمانی کنند و اقدام به مصرف داروهای مسکن کنند؛ اما دردهای شکمی بسیار متفاوت هستند و باید برای تشخیص بلافاصله به پزشک مراجعه کنند. پزشک هم بر اساس شرح حالی که از بیمار می گیرد، می تواند درد را شناسایی کرده و دستورات لازم را برای درمان بدهد.
دکتر پس حتما دردهای شکمی خطرناک، نشانه هایی دارند که باید به آنها هم توجه شود.- دردهای کوتاه مدت شکمی معمولا مهم نیستند. مثل تولید گاز زیاد در روده ها و حرکات آن ممکن است درد ایجاد کنند و معمولا بعد از مدت کوتاهی، بهبود می یابند ولی تداوم آن می تواند مشکل ساز باشد. دردهای عود کننده و طولانی مدت از مواردی هستند که باید بررسی شوند. دردهای ناتوان کننده و شدید که فرد در اثر آن خمیده و دولا راه می رود، نمی تواند بخوابید یا قادر به حضور در محل کارش نیست، از نوع شدید هستند و به بررسی نیاز دارند.
درد همراه با تب، درد غیرمعمولی و معمولا نشان دهنده وجود عفونت داخل بدن است. گهی زخم های معده یا اثنا عشر دچار پارگی می شوند و در حفره شکم عفونت ایجاد می کنند. آبسه های داخل شکمی، التهاب کیسه صفرا یا لوزالمعده و سنگ های کلیوی که دچار عارضه شده اند، از علل مهم تب همراه با دل درد هستند و همگی بیماری های مهمی به شمار می روند.
اگر درد بالای شکم در اثر فعالیت، مثلا ورزش کردن یا بالا رفتن از پله ایجاد شود، به خصوص اگر با تهوع و تنگی نفس یا تعریق همراه باشد، ممکن است علامت درد قلبی باشد. متاسفانه مبتلایان به چنین دردهایی خیلی دیر مراجعه می کنند و اغلب درد را به مشکلات معده نسبت می دهند. درد شکم و استفراغ حاوی خون، می تواند به دلیل خونریزی از مری یا معده باشد.
خونریزی گاهی ناشی از وجود زخم در دستگاه گوارش فوقانی، بیماری های مزمن کبدی یا حتی سرطان های دستگاه گوارش است. گاهی خونریزی گوارشی خود را با سیاه رنگ شدن مدفوع نشان می دهد و برخی اوقات در فرد دچار درد شکم، خون روشن به همراه مدفوع یا بدون آن از مقعد دفع می شود. در همه این موارد باید هر چه سریع تر به پزشک مراجعه شود. اگر در اثر حرکت، پهلو به پهلو شدن و سرفه، درد ناحیه شکم تشدید شود، احتمالا اتفاق مهمی افتاده و پرده پوشاننده حفره شکم دچار التهاب شده است.
به این حالت پریتونیت گفته می شود. پریتونیت یکی از اورژانس های پزشکی است و اغلب به عمل جراحی اورژانس نیاز دارد. چنین افرادی در زمان معاینه شکم با کوچک ترین فشار روی جدار شکم دچار درد بسیار شدید می شوند. سوراخ شدن جدار روده یا معده و انسداد عروقی که به روده ها خون رسانی می کنند، از علت های منجر به پریتونیت (التهاب حفره داخلی شکم) هستند.
دردهایی که از ناحیه کمر شروع و به کشاله ران انتشار می یابند، معمولا ناشی از بیماری های کلیوی مانند عفوت کلیه و سنگ های کلیوی هستند. بیماران اغلب شکایت های دیگری از قبیل سوزش ادرار، تهوع و استفراغ هم دارند.- برخی بیماران هنگام مراجعه به یک نقطه خاص مانند ناف یا پهلو یا نقطه ای در زیر دنده ها اشاره می کنند و از درد این نواحی شکایت دارند و در معاینه و بررسی ها، نکته ای که نشان دهنده بیماری باشد، یافت نمی شود. این درها بیشتر جنبه روحی روانی (سایکوسوماتیک) دارند. در این زمان پزشکان بیمار را به خواب خوب، ورزش و کنترل استرس های محیطی تشویق می کنند و در صورت لزوم به روان پزشک ارجاع می دهند. این نوع درد شکم باید جدی تر بررسی شود. خصوصیت مهم درد قلبی آن است که در اثر فعالیت تشدید می شود و با استراحت بهبود می یابد. گاهی درد ناشی از حمله قلبی به هیچ وجه در قفسه سینه یا بازوها احساس نمی شود و فقط در ناحیه بالای شکم احساس می شود.
بنابراین دردهای متنوعی که در ناحیه شکم احساس می کنیم، دستورهای درمانی متفاوتی را دارند. می توانید کمی جزیی تر درباره این دردها توضیح دهید؟- به عنوان مثال دردی که به یک باره آغاز می شود، بسیار نگران کننده است. یکی از این دردهای شدید، زخم های شدید و سوراخ شدن معده است که تنها حداکثر 24 ساعت فرصت جراحی دارد که در بسیاری موارد که بیمار به مصرف مسکن بسنده کرده و از درد غافل شده است. متاسفانه در مواردی سرانجام کار به مرگ کشیده شده است. طیف سنی این بیماری بین 20 تا 50 سال را در بر می گیرد. این درد این قدر شدید است که خود بیمار دقیقا به یاد می آورد که ساعت شروع درد چه زمانی بوده است. با شروع درد ناگهانی شدید به شکم بیمار باید بلافاصله به نزدیک ترین درمانگاه رفته با یک عکس برداری ساده وضعیت خود را برای پزشک روشن کند.
در این حالت دکتر بلافاصله دستور جراحی می دهد. این زخم منحصر به معده نبوده و می تواند در اثناعشر یا صفرا هم ایجاد شود. علل سوراخ شدن هم که بیشتر در افراد مسن دیده می شود، مصرف برخی داروهای تحریک کننده چون نا پروکسن ها و برخی دیگر داروها عوارض وحشتناکی روی افراد سالخورده باقی می گذارد. باید در زمان تجویز داروها پزشک اولیه بررسی کند که نشانه های این زخم در فرد وجود دارد تا داروی جدیدی را جایگزین کند.
البته زیاد ربطی به رژیم غذایی ندارد و برای همین است که توصیه نمی شود افراد سالخورده آسپرین ها و بروفن ها را مصرف کنند چون ریسک سوراخ شدن معده و اثناعشر در این افراد 20 برابر بیشتر است یا مثلا درباره لوزالمعده و تورم آن باید گفت که تورم لوزالمعده می تواند باعث ایجاد سوزش در معده و شکم بشود. حتی برخی بیماران در نتیجه این ورم، دردی را متحمل می شوند که از پشت کمرشان تیر می کشد. بهتر است بیمار در این حالت به کمر دراز بکشد تا درد، حالت تهوع و استفراغ کاهش پیدا کنند. مصرف بیش از اندازه الکل نیز موجب ناراحتی و سوزش معده می شود.
زخم معده یکی از رایج ترین دردهای شکمی است. این درد اصولا در قسمت نیمه بالایی شکم فرد ایجاد و معمولا هم پس از غذا دردش شدیدتر می شود. افرادی که دچار زخم معده هستند ممکن است حتی نیمه های شب در اثر درد معده از خواب بی خواب شوند.
این یعنی افراد جوان در معرض چنین بیماری هایی قرار ندارند؟
- در افراد جوان نیز این گونه بیماری ها دیده می شود و چون درمان به موقع انجام نمی دهند سوراخ را در معده پیدا می کنند. برای همین با دیدن نشانه هایی که در افراد جوان در دردهای شکمی از بالای ناف تا قسمت مختلف شکم دارند، باید سریعا به پزشک مراجعه کنند. عدم مراجعه به پزشک در بسیاری موارد موجب مرگ بیمار یا تبدیل بیماری به ریشه های سرطانی می شود و این کار درمان را برای پزشک بسیار سخت می کند. انواع درمان و جراحی نیز برای بیماری های متفاوت است و نباید صرفا تن به تجویز جراحی داد. عوامل بسیاری در تشخیص نوع بیماری تاثیرگذار است و شرایط بیمار را هم باید در نظر گرفت.
در مرحله درمان شما به عنوان پزشک معالج با چه مسیرهایی روبرو هستید؟
- مهم این است که بیمار با چه تابلویی وارد می شود تا نحوه شناسایی را انجام بدهیم. تاکید می کنم دردهای شکمی در بسیاری از مواقع زمینه ساز یا نشانه هایی از سرطان هستند که باید به شکل جدی مورد بررسی قرار گیرند. سرطان معده، روده و ... در بسیاری موارد با درد همراه است. اگر در این موارد به تشخیص اولیه رسیدیم، می توانیم سرطان را تشخیص دهیم و مزاج درمانی را آغاز کنیم. دردهای شکمی ناگهانی با آنچه به شکل روزمره صورت می گیرد متفاوت است از جمله رفلکس معده.
درباره این درد شایع میان ما ایرانیان توضیح می دهید؟- رفلکس یا به اصطلاح ترش کردن معده باعث ایجاد درد در بالای معده و پایین سینه می شود. رفلکس چگونه به وجود می آید؟ وقتی دریچه ای که معده را از مری جدا می کند، ضعیف عمل کند، غذا و اسیدهای معده از معده وارد مری می شوند و فرد سوزش شدیدی را در ناحیه زیر سینه احساس می کند که بسیار ناراحت کننده است. درست غذا نخوردن یا مصرف غذاهای نامناسب (چرب) می تواند موجب ایجاد رفلکس شود. برای برطرف کردن آن همیشه مراقب نوع غذایی که می می کنید باشید. داروهای خنثی کننده اسید یا بلوکه کننده H2 هم می توانند در کم کردن این درد موثر باشند.
در این موارد آیا با جراحی، درد شکم بهبود پیدا می کند؟- جراحی های داخلی صددرصد درمانی است و التهاب را از بین می برد. به عنوان مثال آپاندیست درد موذی شکم است. درد اولیه خیلی مختصر در بالای ناف آغاز می شود و ظرف 24 ساعت به یک چهارم تحتانی سمت راست بدن می رسد که تشخیص را مسجل می کند. در بسیاری از موارد ضایعه التهابی بر اساس فشاری که احساس می کند با واکنش بدن که همان درد است همراه می شود که با جراحی می توان التهاب آن را بسیار کمتر کرد. عوارض بعدی هم کمتر می شود. در برخی موارد، التهاب های توموری را هم می توان با جراحی برای بیماری انجام داد و حتی سرطان را تا حد زیادی درمان کرد.
یعنی هر جراحی، درد بیمار را کاهش می دهد؟- البته که این گونه نیست. بیماری را باید در شرح حال بیمار و با معاینه های دقیق شناسایی کنیم. اگر اشتباه تشخیص داده شود و جراحی هم صورت گیرد، ولی منبع اصلی درد درمان نشود، جراحی فایده ای نداشته و بیمار باز هم از درد خلاصی پیدا نخواهد کرد. صفرا یک عضو کوچک بدن است که زیر کبد قرار دارد و ممکن است سنگ ساز باشد.
این سنگ ها می توانند موجب دردهای شکمی بشوند و راه روده ها را مسدود کنند و نتیجه آن دردی است که بیمار متحمل می شود. درد کیسه صفرا در سمت راست و بالای شکم احساس می شود و بیشتر پس ازت مصرف غذاهای چرب سراغ بیمار می آید.
برای همه بیمارها نباید تجویز جراحی کرد. دردها بسته به نوع و میزان دردی که ایجاد می کنند می توانند متفاوت باشد و پزشک است که باید نحوه درمان را مشخص کند. پزشک از نظر علمی باید قطعی به این نتیجه برسد که درد بیمار و منشأ آن جاست و بر اساس آن تجویز کاملی از جراحی یا شکل درمانی دیگر داشته باشد. احتمال دارد در سونوگرافی محل درد مشخص نشود و جراحی بی نتیجه ای انجام شود ولی درد شدید باقی بماند که برای بیمار بسیار دردناک است. اطمینان پزشک از تجویزی که برای جراحی یا عدم آن انجام می دهد، بسیار مهم است. برای جراحی بیمار باید به یقین 95 درصدی برسیم و سپس دستور جراحی را صادر کنیم.
