دکتر غلامرضا کردافشاری، دکتر محمود خدادوست، دکتر حوریه محمدی کناری، دکتر مریم مقیمی
قطع مصرف نوشیدنی‌ها و خوراک‌های تری‌بخش و خنکی‌بخش، در کنار مواجهه با گرمای خورشید و عوامل گرم کننده دیگر مانند حرکت بدنی و غیربدنی، به ویژه در فرد جوان گرم‌مزاج، موجب کاهش رطوبات بدن و غلبه گرمی و خشکی بر قلب و کبد و معده می‌شود و روح‌های طبی سه‌گانه نیز از تعادل بیرون می‌روند و فرد دچار تشنگی زیاد و عطش می‌گردد.
البته عطش‌های مرضی ناشی از وجود ماده نامناسب در معده یا سوءمزاج‌های گرم قلب نیز وجود دارند که ربط چندانی به روزه‌داری ندارند وو شاید در این ماه تشدید شوند و لازم است با مراجعه به درمانگاه‌های طبی سنتی ایران، درمان شوند.
این وضعیت موجب خشکی پوست و مزاج، مشکلات روحی، عدم تمرکز، افکار بد، کم‌خوابی و بدخوابی، عصبیت و تحریک‌پذیری و بی‌قراری و... به ویژه در افراد گرم و خشک مزاج می‌شود.
همه غذاها و ادویه گرم و خشک، غذاهای مولد صفرا، خوراک‌های چرب و سرخ کردنی‌ها، کارهای بدنی زیاد، مواجهه با گرمای روز و تابش آفتاب، بوها، فکرها، استرس‌ها و احساساتی که موجب افزایش گرمی در مغز و قلب و معده و کبد شوند موجب افزایش تشنگی می‌گردند.
گام‌های اول برای کاهش عطش
نخستین گام در کاهش عطش در روزه‌داری، پرهیز از عوامل زمینه‌ای بالاست.
اما در وعده‌های سحر و افطار نیز می‌توان به خوردن خورش‌های همراه با آلو، تمرهندی و زرشک، پرهیز از خوردن چربی‌ها و خوراکی‌های چرب، پرهیز از خوردن میوه‌های گرمسیری چون موز و انبه که زیاده‌روی در خوردن آنها موجب افزایش غلظت خون می‌شود، پرهیز از خوردنی‌های عطش‌آور چون بادمجان، کشک، ماکارونی‌ها، ماهی و کنسروها، مصرف کمتر شیرینی‌ها، به ویژه شیرینی‌های قنادی چون زولبیا و بامیه یا پشمک، نوشیدن شربت‌های سرکه شیره، سکنجبین یا شربت آبلیمو یا شربت بیدمشک با گلاب یا آب آلو، تمر یا زرشک، نوشیدن عرق کاسنی، به تنهایی یا همراه با یک قاشق چایخوری تخم خرفه و نوشیدن ماءالشعیر طبی به جای آب و چای، از ایجاد تشنگی زیاد در طول روز پیشگیری کرد.
بهتر است در وعده سحر از مصرف خوردنی‌های ادرارآور مانند هندوانه و چای پررنگ نیز پرهیز شود.
یک توصیه خوشمزه دیگر برای رفع تشنگی هم این است که دو ساعت پس از افطاری، فالوده هندوانه با سکنجبین، یا عرق کاهو و تخم خرفه یا فالوده خیار با سکنجبین میل کنید.
توصیه‌های در طول روز
در طول ساعات روزه‌داری نیز روش‌هایی برای کاهش عطش و حرارت وجود دارد:
* بوییدن سیب گلاب، خیار، لیمو وگلاب
* اسپری کردن گلاب خنک در فضای اتاق و شست‌وشوی سر و گردن و سینه با آب خنک یا گلاب
* تنفس هوا و نسیم خنک که حرارت زاید قلب را کاهش می‌دهد.
* خواب روزانه حدود یک ساعت که بهتر است در حدود پیش از ظهر باشد یا دست‌کم نزدیک غروب آفتاب نباشد.
* توقف کمتر در آفتاب و کاهش فعالیت‌های جسمی و درگیری‌های فکری به ویژه در محیط گرم
* استفاده کمتر از رنگ‌های گرم و پوشیدن لباس‌هایی با رنگ‌های روشن و طبیعت خنک
* پرهیز از بوها و عطرهای گرم
* مالیدن روغن بادام یا بنفشه به بدن، شکم، گونه‌ها، پیشانی و پشت‌گوش
* استراحت کردن در جای تاریک با هوای خنک و بوهای خنک
باید توجه کنیم که تشنگی، الزاماً با نوشیدن آب برطرف نمی‌شود و مصرف‌‌تری بخش‌هایی چون کاهو، خیار و بوته‌ای بدون پوست و بدون نمک، سکنجبین، خاکشی، روغن بادام شیرین، روغن بنفشه و جو نیز به تأمین رطوبت مورد نیاز بدن کمک می‌کند.
گفتیم که بخشی از تشنگی‌ها هم ناشی از عطش قلبی هستند که به علت تنفس در هوای گرم و برخی عوامل روحی ایجاد می‌شود.
این تشنگی‌ها معمولاً با نوشیدن آب خنک چندان برطرف نمی‌گردد و تنها با قرار گرفتن در محیط خنک و به کام کشیدن هوا و نسیم خنک برطرف می‌شوند. از دیگر روش‌های کاهش این نوع عطش، بوییدن سیب به ویژه سیب گلاب، خیار و لیمو و گلاب است.
همین‌جا بگویم که سیب و آب سیب، تقویت کننده معده، قلب و مغز است و مصرف سحرگاهی سیب یا آب آن، موجب می‌شود که فرد در طول روزه‌داری از عطش و التهاب معده، کاهش تمرکز و بی‌حوصلگی دور باشد.
در مطالعات جدید نیز، نقش سیب در بهبود عملکرد مغزشان داده شده است.
دوغ بخوریم یا چای؟
دوغ، اگر بسیار چرب، پرنمک و گازدار نباشد، می‌تواند به عنوان یک نوشیدنی مفید، حدود نیم تا یک ساعت پس از غذا در ماه مبارک رمضان نوش جان شود.
توصیه می‌شود برای جلوگیری از بروز اختلال در گوارش غذا، بیش از یک لیوان دوغ مصرف نگردد و در هر لیوان دوغ، یک قاشق مرباخوری پونه یا نعنا خشک نیز اضافه شود.
همچنین به گفته حکما، طبیعت چای، گرم و خشک است، پس برای مصرف سحرگاهی چندان مناسب نیست. از سوی دیگر چای با افزایش ادرار و تعریق، موجب کاهش آب بدن در فرد روزه‌د آر می‌شود.
البته برای کسانی که نفخ و سنگینی معده همراه با زبان باردار سفید و مرطوب دارند، می‌توان توصیه کرد که در ابتدای بیدار شدن برای سحری، یک استکان چای همراه با کمی دارچین یا هل بنوشند، زیرا این کار به پاک شدن مواد لزج و چسبیده به سطح مخاط معده کمک می‌کند و موجب بهبود هضم وعده سحری می‌شود.
البته کسانی که گرم‌مزاج هستند، بهتر است در سحر یا چای ننوشند یا چای را کم‌رنگ‌تر و بدون دارچین و زنجفیل مصرف کنند.
ماءالشعیر طبی، نوشیدنی معجزه‌گر
کسانی که در طی ساعات روزه‌داری، دچار تشنگی شدید و کاهش رطوبات بدن می‌شوند، می‌توانند با مصرف ماءالشعیر طبی به جای آب و چای در سحر و ساعات پس از افطار، عوارض ناخواسته احتمالی را کاهش دهند.
دستور تهیه ماءالشعیر طبی چنین است
50 گرم جوی پوست کنده سالم (نه پرک و نیم‌کوب) را با چهارلیوان آب (حدود یک لیتر) با حرارت ملایم، آهسته بجوشانید تا وقتی که جوها به حالت شکفته و کاملاً پخته برسند.
این زمان به طور متوسط 40 - 50 دقیق طول می‌کشد. پس از آن، تا این ترکیب سرد نشده، آن را صاف کنید و در جای خنک قرار دهید تا سرد شود.
از این چهار لیوان، بیش از سه لیوان آب‌جو به دست می‌آید که حداکثر دو روز در یخچال قابل نگهداری است.
ماءالشعیر طبی نباید غلیظ و ژله‌ای شود و گرنه تأثیر آن معکوس خواهد شد. اگر جو کاملاً مرغوب و مناسب باشد، رنگ ماءالشعیر به سرخ ملایم و کم‌رنگ مایل می‌شود.
کسانی که معده سرد/ و یا تر داشته باشند، بهتر است در هر لیوان آن، یک قاشق مرباخوری عسل حل کنند و سپس آن را بنوشند.
هنگام مصرف ماءالشعیر به دست آمده باید تکان داده شود تا دردی و بخش رقیق آن با هم مخلوط شوند و فرد از غذائیت ماءالشعیر نیز بهره‌مند شود.
در صورتی که نوشیدن ماءالشعیر همراه با رسوب آن خوشایند نباشد، می‌توان تنها بخش آبکی رقیق بالای آن را نوشید که بدین ترتیب، فرد از کیفیت سردی‌دهندگی و تری بخشی ماءالشعیر طبی بهره‌مند می‌شود ولی از غذائیت آن سودی نمی‌برد.
مصرف این فرآورده خانگی، به فرد (به ویژه افرادی که مزاج گرم و خشک دارند) کمک می‌کند تا از خشکی پوست، زردی رنگ پوست، گود افتادگی چشم‌ها، یبوست، غلظت خون، تحریک‌پذیری عصبی، آزردگی‌های کلیوی احتمالی و... دور بماند.
کاهو، موهبتی برای تابستان داغ
در مکتب طب حکمی ایران، برگ و ساق کاهو به عنوان غذای دوایی شناخته می‌شود؛ بدین مفهوم که کاهو هم غذائیت دارد و از آن اخلاط چهارگانه به ویژه خلط خون ساخته می‌شود و هم می‌تواند موجب تغییرات مزاجی در مصرف کننده شود.
طبیعت کاهو، سرد و تر در درجه دوم است یعنی خوردن مقادیر کم آن نیز در فرد «سالم معتدل‌المزاج»، سردی‌‌بخش و تری‌زا است ولی در این مصرف کم، سردی و تری حاصل از خوردن کاهو آن‌قدر زیاد نیست که موجب دگرگونی زیان‌آور در مزاج فرد شود.
کاهو کاهنده حرارت و تعدیل کننده خشکی اخلاط بدن است و تشنگی و التهاب ناشی از مواجهه با گرما را کاهش می‌دهد.
مصرف کاهو با سکنجبین نعنا، یکی از بهترین راه‌های چیرگی بر تشنگی و التهاب و خشکی بدن در روزهای گرم تابستان است. روزه‌داران بهتر است دو ساعت پس از افطار، قدری کاهو و سکنجبین میل کنند و اگر برای سحری میل غذا خوردن ندارند، دست‌کم کاهو و سکنجبین را در وعده سحر از دست ندهند.
البته کسانی که دچار افزایش سردی و تری در معده و کبد هستند، باید کاهو را با احتیاط مصرف کنند. زیاده‌روی در مصرف کاهو برای بیماری‌های ریوی مضر است و می‌تواند موجب کاهش میل جنسی، کدورت حواس، کاهش حافظه، کند فهمی، ضعف بینایی و تولید ریح گردد.
مصرف سالادها
سالاد خوردنی عصر مدرن است و جایی در سفره ایرانیان نداشته است. مثلاً «سالاد شیرازی» اصلاً ایرانی (و به تبع آن، شیرازی) نیست چون گوجه، بومی ایران نیست و تنها کمتر از یک قرن است که وارد ایران شده است. خیار هم می‌تواند موجب اختلال گوارش شود و مواد نامناسب تولید کند، پس اصلاً نباید در کنار غذا مصرف شود.
البته برخی سالادها یک غذای کامل‌اند، مانند ترکیب سیب و کشمش و جوانه گندم که مواد مناسب را به بدن می‌رسانند و نباید کنار غذا، سوپ و... مصرف شوند.
سالادها را می‌توان با افزودن برخی مصلحات مانند نعنا و ریحان تازه خرد شده و... اصلاح کرد و با رعایت قواعد مزاجی و حال معده و... به عنوان یک میان‌وعده تا یک وعده غذایی میل کرد و نکته آخر این که سالاد را پیش از غذا باید خورد نه همراه یا پس از غذا، چون به علت فیبرو سلولز زیاد، موجب عبور سریع غذا از معده و مشکلات گوارشی می‌شود.
چند نکته هم درباره ماست
ماست هم یک میان‌وعده یا یک وعده کامل است و نباید در کنار غذا خورده شود. همچنین به علت سردی و تری زیاد و تولید برخی مواد در بدن، مصرف مداوم آن در درازمدت مشکلاتی ایجاد می‌کند.
پس ماست را با رعایت توصیه‌های مزاجی، فصلی، اقلیم و... و همچنین رعایت حال گوارش و عادت، با همراهی مصلح‌های آن یعنی زنیان، زیره، نعنا، مربای زنجفیل و... به میزان کم و با فاصله از غذای اصلی میل کنید.
سردمزاجان و کسانی که مشکلات گوارشی دارند، در این باره باید بیشتر احتیاط کنند.
جایگاه بلند سبزی‌خوردن در سفره ایرانی
«سبزی خوردن» از مزیت‌های سفره ایرانی است. در یک بشقاب سبزی خوردن، گیاه‌های مختلفی با ویژگی‌های مختلف حضور دارند ولی تقریباً همه آنها اشتهاآور و مقوی گوارش‌اند.
در این میان، بیشترین توصیه به مصرف ریحان و نعنا است که به هضم بهتر غذا و رفع یبوست کمک شایانی می‌کنند.
البته افرادی که‌ترش می‌کنند، باید از زیاد خوردن نعنا پرهیز کنند چون می‌تواند موجب تشدید ریفلاکس شود.
در رده دوم سبزی‌ها، جعفری و گشنیز قرار دارند که موجب ایجاد تعادل در گرمی و سردی سبزی خوردن و تقویت گوارش می‌شوند و مرزه و ترخون نیز به خاطر مزه تند و تیزشان و مزاج خیلی گرم خشک‌شان، در رده سوم قرار می‌گیرند.
برخی سبزی‌ها مانند تره و تربچه، نفاخ‌اند که باید کمتر استفاده شوند. ترخون و تره نیز در مصرف زیاد مشکل‌زا هستند.
چنان که گفتیم، بیشتر سبزی‌ها به جز گشنیز، گرم هستند. خرفه نیز که متاسفانه امروزه فراموش شده سرد و تر است و موجب کاهش عطش و ایجاد تعادل در سبزی خوردن‌ها می‌شود و به ویژه برای گرم و خشک‌ها ایده‌آل است.
حجم سبزی خوردن در هر وعده غذا باید معقول باشد و گرنه به عکس، گوارش را دچار اختلال می‌کند.
کی میوه بخوریم؟
قوانین میوه خوردن، در رمضان هم صادق‌اند و چه بسا باید بهتر هم رعایت شوند:
1- بین میوه و غذا باید دست‌کم 1/5-2 ساعت فاصله باشد چون در غیر این صورت، موجب سوءهاضمه می‌شود.
2- پس از میوه‌های تر مانند سیب و انگور و هندوانه نباید بلافاصله آب نوشید وگرنه موجب نفخ شدید و گرسنگی معده می‌شود.
3- در همراهی میوه‌ها باید به گرمی و سردی آنها توجه شود. همچنین دو میوه نفاخ نباید همزمان استفاده شوند.
4- سیب و انگور را می‌توان به عنوان غذا خورد ولی هندوانه و خربزه و طالبی برای این کار مناسب نیستند.
5- سیب شیرین را می‌توان به همه توصیه کرد؛ گرم‌مزاج‌ها می‌توانند سیب ملس استفاده کنند.
خوردن فالوده سیب با استکان گلاب و کمی شکر یا نبات، موجب تقویت ذهن و قوای بدن می‌شود.
6- زیتون حتماً باید همراه غذا خورده شود نه پیش و پس از آن.
7- انجیر و آلو برای رفع یبوست در رمضان مناسب‌اند و حتماً باید رسیده و شیرین باشند؛ خوردن میوه‌های نارس موجب سوءهاضمه می‌شود.
