قهوه خانه، یکی از پاتوق های سنتی ایرانیان است که از زمان های گذشته در گوشه کنار شهرها و روستاهای ایران برپا شده و تعداد محدودی از آن ها تا به امروز نیز باقی مانده اند. قدیمی ترین قهوه خانه ها علاوه بر شهرها و روستاها در جاده ها و اقامتگاه های میان شهری نیز دایر بودند و بسیار مورد استقبال افراد قرار داشتند. مردم در این جا در کنار هم جمع می شدند و در حین خوردن چای و کشیدن قلیان در مورد موضوعات مختلف باهم به بحث و گفتگو می نشستند. در واقع قهوه خانه سنتی جایی بود که افراد اوقات فراغت خود را در آن می گذراندند و از سرگرمی هایی چون نقالی، شاهنامه خوانی و تماشای هنرهای نمایشی لذت می بردند. در این بخش قصد داریم در مورد تاریخچه ی قهوه خانه در ایران و چگونگی شکل گیری آن صحبت کنیم. پس با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید.
تاریخچه ی قهوه خانه در ایران
قبل از این که قهوه خانه سنتی به صورت عمومی در ایران راه اندازی شوند، شغل قهوه چی گری در ایران پدید آمد. این شغل مختص دربار بود و یکی از مهم ترین مناصب در آن زمان به شمار می رفت. پادشاهان صفوی در دربار خود آبدارخانه هایی داشتند که افرادی در آن مشغول به کار بودند. این افراد قهوه پزی را با شیوه ی خاصی انجام داده و با قهوه از درباریان و مهمانان پذیرایی می کردند. همین رسم باعث به وجود آمدن شغل مهم قهوه چی گری در دربار شد. قدیمی ترین قهوه خانه ایران در دوره ی صفویان و در شهر قزوین راه اندازی شد. گفته می شود در آن زمان شاه طهماسب حکومت ایران را برعهده داشت. بعد از قزوین، شهر اصفهان بود که اولین قهوه خانه ی خود را دایر کرد. این اتفاق در زمان شاه عباس اول افتاد و با توجه به این که اصفهان یکی از شهرهای مهم ایران به شمار می رفت، قهوه خانه در این شهر خیلی زود جای خود را باز کرده و در نقاط دیگر ایران نیز گسترش یافت. در زمان آقامحمدخان قاجار پایتخت ایران از اصفهان به تهران انتقال یافت. این انتقال باعث افزایش تعداد قهوه خانه سنتی و رونق آن ها در بین مردم گردید. طبق آمار داده شده در آن دوران، جمعیت تهران حدود 250 هزار نفر و تعداد قهوه خانه سنتی 4300 تا 4500 باب بود. پس از وارد شدن چای به ایران و کاشت این گیاه در شمال، کم کم ذائقه ی مردم تغییر کرد و دم کرده ی چای در میان آن ها رواج یافت. پس از آن، از نیمه دوم قرن سیزدهم، چای جای قهوه را در قهوه خانه ها گرفت اما نام قهوه خانه به همان صورت باقی ماند و تغییری نکرد. با به حکومت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار، تعداد قهوه خانه ها به سرعت افزایش یافت و به تمام محله ها و کوچه های شهر رسید. در این دوران در نقاط مختلف شهر از جمله بازارچه ها، خیابان ها، مسافرخانه ها، مراکز حمل و نقل، ورودی شهرها، دروازه ها و ... یکی از آن را وجود داشت. در این زمان قهوه خانه به شدت گسترش یافته بود و به عنوان یک واحد صنفی فعال در مسائل فرهنگی و اجتماعی جای خود را در بین مردم باز کرده بود.
قهوه چی ها و دسته بندی آن ها
قهوه خانه سنتی به 4 دسته ی قهوه خانه های شهری، خصوصی، موقت و قهوه خانه های دورگرد تقسیم می شدند. بر همین اساس قهوه چی ها نیز با توجه به نوع وظایفشان و نحوه اداره ی این قهوه خانه ها، به چهار دسته طبقه بندی می شوند.
دسته ی اول: قهوه چی های شهرها
قهوه خانه شهری، یکی از انواع قهوه خانه سنتی بود که در محله ها، کوچه ها، بازارها و بازارچه ها دیده می شد. در این قهوه خانه معمولا صاحبان اصناف مختلف و پیشه ها جمع می شدند. در قهوه خانه های شهری، کارگرهایی در کنار قهوه چی حضور داشته و به او در کارها کمک می کردند. کارگرهای پای بساط، جارچی، قندگیر، استکان شوی، قلیان چاقکن یا سرچاقکن، آتش بیار و دیزی پز افرادی بودند که در این قهوه خانه ها مشغول کار بودند و هرکدام وظایف خاص خود را بر عهده داشتند.در آن زمان حتی حمام عمومی های معتبر شهرها نیز دارای قهوه خانه یا آبدارخانه بودند و یک قهوه چی، غلام قهوه چی قلیان دار در آن جا مشغول کار بود. در این آبدارخانه ها با چای، قلیان و چپق از مشتریان پذیرایی میشد.
دسته ی دوم: قهوه چی های خصوصی
همان طور که در بالا اشاره کردیم، شغل قهوه چی یکی از مناصبی بود که به افرادی که در قهوه خانه یا آبدارخانه ی دربار کار می کردند، داده شد. در زمان ناصر الدین شاه علاوه بر دربار، قهوه خانه ها یا آبدارخانه ها به خانه های اعیان، رجال و روحانیان نیز راه پیدا کردند. در این قهوه های خصوصی افرادی با منصب های قهوه چی، غلام قهوه چی، قلیاندار و قهوه چی باشی یا آبدارباشی مشغول به کار بودند.
دسته ی سوم: قهوه چی های موقت
قهوه خانه های موقت، در ماه محرم و صفر برای مراسم روضه خوانی و عزاداری امام حسین (ع) و یا در مراسم های بزرگ مانند مجالس ختم و عزاداری، عروسی، جشن ختنه سوران، ولیمه ی حج یا همایش های صنفی و سیاسی برقرار میشد. قدیمی ترین قهوه خانه در مساجد، تکیه ها و خانه ها برپا میشد و زمان آن نیز محدود بود. در این جا نیز افرادی مشغول به کار شده و هرکدام وظیفه ای برعهده داشتند.
دسته ی چهارم: قهوه چی های دوره گرد
قهوه چی های دوره گرد افرادی بودند که یک بساط ساده و جمع و جوری داشتند و به صورت سیار به کوچه ها، محله ها و بازارها می رفتند و معمولا در جاهای شلوغ بساط خود را باز می کردند. درآمد این افراد از راه فروش همین چای و قهوه به دست می آمد.
قهوه خانه ها و کارکردهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی
قدیمی ترین قهوه خانه علاوه بر مکانی برای نوشیدن چای یا قهوه، خوردن ناهار، کشیدن قلیان یا چپق، محلی برای اجتماعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز بودند. در این جا افراد مختلف از هر قشر و صنفی رفت و آمد داشتند. این افراد ضمن گذراندن اوقات فراغت خود، در مورد مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با یکدیگر تبادل نظر می کردند. در واقع این اجتماعات و تبادل افکار، اندیشه ها و عقاید سیاسی و اقتصادی یکی از مهم ترین عواملی بود که باعث رونق قهوه خانه ها شد. از کارکردهای فرهنگی قهوه خانه می توان به سرگرمی ها و بازی های قهوه خانه ای، رفع اختلافات و برگزاری محافل ادبی اشاره کرد. مجالس ادبی قهوه خانه ها معمولا شامل شاهنامه خوانی، نقالی، سخنوری، مرثیه سرایی و ... بود که معمولا به صورت شبانه، خصوصا در شب های ماه مبارک رمضان، در این مکان برگزار میشد. افراد زیادی از اهل محل در این مراسم ها شرکت می کردند و شب های خود را در یک فضای فرهنگی و ادبی در کنار هم می گذراندند. در آیین شاهنامه خوانی نقالان داستان های زیبای شاهنامه را با لحنی حماسی و صدایی رسا خوانده و آن را با زبان عامیانه و با کمک حرکات نمایشی جذاب برای مشتریان بیان می کردند. حتی در برخی موارد بداهه سازی هایی نیز انجام داده و داستان را با شاخ و برگ هایی که به آن می دادند، تعریف می کردند. همین محافل باعث شده بود تا فرهنگ سنتی ایرانیان و آثار ادبی و هنری گذشتگان در بین مردم رواج یافته و این دستآوردهای گران بها در ذهن عامه ی مردم زنده بماند.
نقاشی های قهوه خانه ای
علاوه بر هنرهای کلامی و محافل ادبی، هنرهای تجسمی نیز در قهوه خانه سنتی راه یافته و جای خود را در بین مردم باز کرد. نقاشی های قهوه خانه ای سبک و سیاق مخصوص به خود را داشته و خاص این مکان ها بود. نقاشی های خیالی که متناسب با داستان های نقالان کشیده میشد و وقایع معروف مذهبی و حماسی را به تصویر می کشید. این نقاشی ها معمولا در اندازه های بزرگ بر روی دیوارهای قهوه خانه کشیده میشد یا بر روی پارچه های بزرگی طراحی شده و در قهوه خانه ها نصب می گردید. قوللر آقاسی و محمد مدبر دو نفر از کسانی بودند که سبک نقاشی قهوه خانه ای را در تاریخچه ی قهوه خانه در ایران بنیان گذاری کردند. این سبک در دهه ی 20 و 30 شمسی مورد توجه بسیاری از هنرمندان مدرنیست ایرانی خصوصا اهالی مکتب سقاخانه قرار گرفت. نمونه های زیبایی از این گونه نقاشی ها از آثار هنرمندان این سبک اکنون در موزه رضا عباسی نگهداری می شود.
نمایش در قهوه خانه ها
علاوه بر مواردی که در بالا گفته شد، قهوه خانه سنتی محلی برای اجرای نمایش نیز بودند. در برخی قهوه خانه ها یک سن نمایش بزرگ وجود داشت که نمایش ها بر روی آن اجرا میشد، در غیر این صورت دو تخته ی چوبی بزرگ را در وسط قهوه خانه قرار می دادند و نمایش را بر روی آن اجرا می کردند. موضوع نمایش ها بیشتر تاریخی و حماسی بود و داستان های آن از کتاب های ادبی مشهوری چون شاهنامه فردوسی یا خمسه نظامی اقتباس میشد. داستان هایی معروفی مانند بیژن و منیژه، رستم و سهراب، یوسف و زلیخا، شیرین و فرهاد و ... به صورت شفاهی در آمده و برای مردم به نمایش گذاشته می شدند. از جمله این نمایش ها می توان به عناوینی چون حاجی مسجدی، عروسی هالو، حاکم یک شبه، نوروز پیروز و ... اشاره کرد.
این روال ادامه داشت تا زمانی که ایران وارد تجارت های صنعتی و فرهنگی با دیگر نقاط جهان گردید. با ورود رادیو و تلویزیون به ایران، قهوه خانه ها کم کم رونق سابق خود را از دست دادند و به مکان هایی خلوت تبدیل شدند. در این زمان از قهوه خانه ها فقط به عنوان مکانی برای استراحت و رفع خستگی، نوشیدن چای و خوردن صبحانه و ناهار استفاده میشد. امروزه دیگر از آن قهوه خانه های سنتی خبری نیست و به جای آن کافی شاپ ها، ساندویچی ها، فست فود ها و ... پاتوقی برای دورهمی ها و نوشیدن چای و خوردن صبحانه و ناهار شده است. تنها تعداد محدودی از قدیمی ترین قهوه خانه در شهرها و روستاهای کوچک باقی مانده اند که همچنان بافت قدیمی خود را حفظ کرده و با همان سبک از مهمانان خود پذیرایی می کنند.
بازسازی قهوه خانه های قدیمی با بافت های سنتی
در سال های اخیر برخی از قهوه خانه های سنتی با توجه به اطلاعات تاریخی و اسناد باقی مانده از زمان های قدیم، با همان سبک و سیاق بازسازی شده اند. برای مرمت این آثار تا جایی که امکان داشت از آجر، کاشی، سنگ، چوب، گچ و کاهگل استفاده شد تا ترکیب بندی فضاها و نماها به همان صورت باقی بماند. از جمله این قهوه خانه ها می توان به قهوه خانه سنتی آذری در تهران اشاره کرد. هدف از این کار آشنایی جوانان با فرهنگ اصیل و سنتی ایران و ایجاد جاذبه ی گردشگری برای جهانگردان و آشنایی آنان با ایران قدیم بود.
با این که سنت و تاریخچه ی قهوه خانه در ایران یک میراث مشترک در کشورهای منطقه به شمار می رفت و اولین قهوه خانه نیز در ایران تاسیس شده بود، ترکیه قهوه خانه را متعلق به خود دانسته و برای ثبت آن در میراث جهانی یونسکو اقدام نمود.
