با خشک شدن تالاب هامون، معیشت مردم ٥ شهر شمال استان سیستان و بلوچستان که وابسته به حیات تالاب بوده؛ به مخاطره افتاده است.
به گزارش به نقل از اعتماد ،طرح‌های دولت‌ها برای توسعه کشاورزی یا ایجاد بازارچه‌های مرزی هم به دلایل مختلف چنان که انتظار می‌رفته موفق نبوده‌اند. حالا چشم مردم سیستان به بازنگری در سیاست‌های توسعه است به نحوی که این‌بار طرح‌هایی واقع‌بینانه و منطبق با فرهنگ حاکم بر منطقه و با مشارکت مردم اجرا شوند بلکه بتوان از رهگذر اجرای آنها وضعیت سیستان را بهبود داد.
دانشگاه زابل یکی از نهادهای موثر در شمال استان به شمار می‌رود که برخی طرح‌ها را به صورت آزمایشی در دستور کار قرار داده تا بتواند بر بهبود اقتصاد خانواده‌های پنج شهر شمال استان اثر مثبت بگذارد.
این طرح‌ها چه سرنوشتی پیدا کردهاند؟ آیا دانشگاه چنان که مسوولانش مطرح کردهاند طرح‌هایش واقع‌بینانه و عملیاتی است؟ و آیا درباره آثار آنها ارزیابی صورت می‌گیرد؟ درباره این پرسش‌ها و موارد مرتبط به همین موضوع با موسی بهلولی، رییس دانشگاه زابل که دکترای بیوفیزیک دارد گفت‌وگو کرده‌ایم.
مردم سیستان در شرایط دشوار اقتصادی به سر می‌برند و همین شرایط سخت موجب شده برخی از آنها قید زندگی در سیستان را بزنند و به شهرهای دیگر مهاجرت کنند. دانشگاه زابل به عنوان یکی از نهادهای موثر در شمال استان چه برنامه‌ای برای کاستن از مشکلات موجود دارد. قبلا از اجرای طرح‌هایی مانند ارایه الگوی کشت جایگزین به کشاورزان صحبت شده بود. این طرح چقدر اجرایی شد؟
همان‌طور که اشاره کردید ما از گذشته طرح‌های پژوهشی مختلفی را در زمینه‌های تخصصی دانشگاه آغاز کرده‌ایم. یکی‌شان به بحث کشت جایگزین مربوط است که درباره آن توضیح می‌دهم. قبل از آن باید بگویم که امسال با توجه به سیاست وزارت علوم مبنی بر ماموریت‌گرا کردن دانشگاه‌ها، ما هسته‌های پژوهشی متعددی را تشکیل داده‌ایم.
هسته‌های پژوهشی مبتنی بر پتانسیل‌های منطقه سیستان و امکانات و توان علمی دانشگاه زابل شکل گرفته‌اند. قصد داریم چند طرح را به صورت جدی تا مرحله اجرای آزمایشی دنبال کنیم تا پس از ارزیابی نتایج‌شان، مردم در اجرای‌شان مشارکت کنند. صنایع کوچک در شهرهای سیستان می‌تواند موتور محرکه توسعه باشند و مردم با توان خودشان کسب و کارهای جدید راه‌اندازی کنند.
هسته‌های پژوهشی مورد اشاره شما در چه حوزه‌هایی شکل گرفته‌اند و فعالیت‌شان در چه مرحله‌ای است؟
منطقه سیستان در زمینه دامپروری، کشاورزی، انرژی‌های تجدیدپذیر و تبادلات مرزی از پتانسیل‌های مناسبی برخور‌دار است. بنابراین اگر طرحی هم برای توسعه شهرهای شمال استان تهیه می‌شود باید مبتنی بر پتانسیل‌های منطقه باشد. دانشگاه زابل در برخی از این رشته‌ها مانند کشاورزی، آب و خاک و... دارای نیروهای علمی متعددی است و باید از توان آنها در عرصه عمومی استفاده شود.
هسته‌های پژوهشی با حضور نیروهای هیات علمی با موضوعاتی چون زیتون، مدیریت منابع آب، تغییر اقلیم و ریزگردها، پرورش شتر، انرژی‌های تجدیدپذیر، بازاریابی و تبادلات مرزی و گردشگری و سیستان‌شناسی تشکیل شده و جلسات متعددی هم برگزار کردهاند. مثلا درباره تبخیر آب همکاران ما تجربه‌های علمی کشورهای دیگر را بررسی کردهاند و به طور مشخص تجربه ایالت کالیفرنیا در امریکا رصد می‌شود تا ببینیم طرح‌های‌شان چقدر نتیجه بخش بوده است یا مثلا تغییر الگوی کشت در منطقه سیستان از زراعی به باغی آن هم مبتنی بر محصولات «کم آب‌بر» یکی از طرح‌های جدی ما است.
برای این کار از گذشته تکثیر نهال زیتون را شروع کرده بودیم. به صورت آزمایشی یک دستگاه روغن‌گیری هم تهیه شد تا بتوانیم به صورت محدود روغن‌گیری را انجام دهیم. اخیرا هم روش‌های کم هزینه پرورش نهال زیتون در تابستان، بررسی شد و همکاران ما چند روش را طراحی کردهاند که بتوانیم نهال زیتون را تکثیر کنیم. در نهایت هدف ما این است که از دل این هسته‌های پژوهشی حدود ١٠ طرح عملی تدوین شود.
این طرح‌ها پس از تدوین چه سرنوشتی پیدا می‌کنند؟
ما امیدواریم بتوانیم با حمایت معاونت علمی ریاست‌جمهوری این طرح‌ها را عملیاتی کنیم. برخی‌شان به صورت آزمایشی از سوی دانشگاه اجرایی می‌شوند تا برای مردم مدل‌سازی مناسب انجام شود و برخی دیگر طرح‌های بلندمدت هستند که اجرای‌شان زمانبر است. فعلا ما تمرکزمان روی طرح‌هایی است که بتوان ظرف مدت معینی اجرای آزمایشی آنها را آغاز کرد. اجرای طرح‌های آزمایشی کشت و اسانس‌گیری از گیاهان دارویی، اصلاح و تغییر الگوی کشت، ترویج کشت‌های گلخانه‌ای از جمله این طرح‌هاست. مثلا طرح اسانس‌گیری گیاهان دارویی می‌تواند امید بخش باشد.
تاکنون بارها طرح‌های مختلفی برای توسعه استان سیستان و بلوچستان تهیه شده و هر کدام هم بی‌نتیجه مانده است. به نظر می‌رسد یکی از دلایل ناکامی این طرح‌ها به فقدان رابطه منطقی میان برنامه‌ریزان و جامعه محلی باز می‌گردد. شما برای ایجاد ارتباط موثر میان دانشگاه و مردم چه راهبردی دارید؟
ما با جامعه محلی ارتباط مستقیم ایجاد می‌کنیم. همین الان تیم‌هایی داریم که به روستاها می‌روند و با مردم صحبت می‌کنند. در روزهای گذشته مسوولان خانه‌های کشاورز و معتمدان را به یک جلسه هم‌اندیشی دعوت کردیم و درباره بسیاری از این طرح‌ها حرف زدیم و معتمدان محلی هم استقبال کردند.
در دو، سه هفته آینده دوباره یک جمع هزار‌نفره از مردم را هم دور هم جمع می‌کنیم. هدف از این جلسات این است که ارتباط‌مان با مردم حفظ شود. وقتی مردم مسائل شان را مطرح می‌کنند اعضای هیات علمی دانشگاه هم دقیق‌تر از خواسته‌ها و دیدگاه‌های مردم مطلع می‌شوند. هدف این است که اعضای هیات علمی دانشگاه صدای مردم را بشنوند و مسائل را تشخیص دهند. مردم دغدغه‌شان این است که صدای‌شان شنیده شود.
در همه جای دنیا توجه به دانش بومی اهمیت دارد. ما هم با شما موافقیم که اگر نقش مردم در طرح‌های توسعه سیستان و بلوچستان جدی گرفته می‌شد احتمال موفقیت این طرح افزایش می‌یافت. الان هم مردم و معتمدان محلی از ما انتظار دارند دانشگاه دفاتری را برای ارتباط با آنها ایجاد کند که باید به یک مدل مناسب و قابل اجرا در این زمینه دست پیدا کنیم.
جزیره‌ای عمل کردن و کارهای موازی یکی از مهم‌ترین مشکلات طرح‌های توسعه در کشور و استان سیستان و بلوچستان است. چقدر با سایر ادارات زابل هماهنگی دارید؟
برای اینکه مشکل را حل کنیم باید با مسوولان جلسات مستمر داشته باشیم. رویکرد ما هم همین است. مثلا به مدیرکل محیط زیست، منابع طبیعی و جهاد کشاورزی پیشنهاد داده‌ایم که با هسته‌های پژوهشی ما جلسه مشترک داشته باشند تا آنها هم دیدگاه‌های‌شان را اعلام کنند. در کنفرانس‌های علمی هم رویکرد ما همین است که هم مردم و هم مسوولان محلی حضور داشته باشند تا فاصله میان دانشگاه و بدنه اجرایی و عموم مردم کم شود.
گام بعدی‌تان برای اجرایی کردن طرح‌هایی که نام بردید؛ چیست؟
دانشگاه گام اول را بر می‌دارد و بعد باید مردم را وارد این حوزه کنیم. یعنی باید شرکت‌های کوچک مردمی شکل بگیرد و اقتصاد خرد تقویت شود. برای خودمان این ماموریت را تعریف کرده‌ایم که مطالعه اولیه را انجام دهیم و در مقیاس کوچک برخی طرح‌ها را اجرایی کنیم. برخی از این کارها از نظر خود مردم هم قابلیت اجرای زیادی دارند.
مثلا هم مطالعات ما و هم دانش بومی هر دو بر این نکته صحه می‌گذارند که می‌توانیم در پرورش دام موفق باشیم. افغانستان انبوه شتر دارد و در پاکستان انبوه بز و گوسفند وجود دارد. اگر پس از تکمیل مطالعه اولیه بتوانیم واردات و پرورش دام را اجرایی کنیم می‌توان امیدوار بود که گام بلندی برای تامین معیشت مردم منطقه برداشته می‌شود. البته این طرح ملاحظاتی مانند قرنطینه و مسائل بهداشتی هم دارد که باید زمینه‌اش فراهم شود.
هزینه این طرح‌ها از ردیف بودجه‌های پژوهشی دانشگاه تامین می‌شود؟
بله، بسیاری از کارها از محل ردیف بودجه پژوهشی انجام می‌شود. اما اجرایی کردن برخی طرح‌های هزینه‌بر از این محل ممکن نیست و کفاف این کار را نمی‌دهد.
بودجه پژوهشی شما چقدر است. در گزارش مالی خزانه‌داری کل ردیف بودجه‌ای با عنوان «هزینه‌های اجتنابناپذیر» هم وجود دارد که در سال جدید نزدیک به سه میلیارد تومان به دانشگاه شما اختصاص یافته، این پول در کجا هزینه می‌شود؟
آن بودجه بخش هزینه‌های اجتنابناپذیر هم که نامش روشن است برای مشکلاتی است که ما پیش‌بینی نکرده‌ایم مثل مشکلات سلف سرویس یا نیازهای جاری هزینه می‌شود. اما بودجه پژوهشی دانشگاه حدود هشت میلیارد تومان است.
بخشی از بودجه پژوهشی صرف تولید مقالات و پژوهش‌های علمی می‌شود و بخش دیگری هم صرف طرح‌های مطالعاتی که برای توسعه منطقه سیستان مد نظر داریم. اما باز هم تاکید می‌کنم اجرایی کردن طرح‌هایی مانند اسانس‌گیری از گیاهان دارویی یا صنایع تبدیلی دیگر که مشوق مردم باشد نیازمند بودجه‌های حمایتی دولت است.
طرح‌های شما به طور دقیق ارزیابی می‌شوند که جنبه تشریفاتی پیدا نکنند؟ گفته می‌شود دانشگاه کارهای پژوهشی‌اش کیفیت ندارد؟
پایش طرح‌ها بر اساس متر و معیار علمی انجام می‌شود. نمی‌شود بدون مستندات حرف زد. ما الان با ٢٧ دانشگاه خارجی پروژه مشترک همکاری داریم. نمی‌شود همین طوری ادعایی را مطرح کرد. اثرگذاری برای ما اهمیت دارد.
مثلا در طرح زیتون ما تجربه موفقی داشته‌ایم و الان در روستاها بسیاری از روستاییان نه تنها با طرح دانشگاه آشنا هستند بلکه متقاضی کاشت زیتون هم هستند.
کارشناسان نصب دستگاه‌های بسته‌بندی چای ترش هم قرار است به منطقه بیایند، باز هم مردم را دعوت خواهیم کرد تا زمینه کشت چای ترش و به لیمو و... ترویج شود. برای بحث‌های ترویجی ما خودمان گام اول را بر می‌داریم.
چنان که پارسال اعلام کردیم هر کسی محصول زیتون دارد ما می‌خریم. درباره گیاهان دارویی هم می‌خواهیم گام اول را‌برداریم و محصولات را بخریم. دستگاه زیتون را سازمان مدیریت کمک کرد. اگر برای خرید دستگاه اسانس‌گیری هم کمک شویم می‌توانیم گام اول شکل‌گیری کسب و کارهای کوچک را‌برداریم.
با تمام این احوال قبول دارید وقت تنگ است. به نظر می‌رسد اگر دانشگاه زابل و بقیه نهادها قرار است برای برون رفت از وضع موجود کاری کنند وقتش همین حالا است؟
بله، ما نه تنها به بحران رسیده‌ایم بلکه شرایط‌مان فوق بحرانی است. ما شبانه‌روزی داریم کار می‌کنیم که حداقلی از حس امید را ایجاد کنیم. مشکل ما در سیستان این است که مردم قطع امید کردهاند و شرایط اجتماعی نامناسبی را تجربه می‌کنیم. برای احیای امید مردم هر کاری بتوانیم انجام می‌دهیم. الان مدت‌هاست که وسایل دانشگاه و تانکرهای‌مان دارند در روستاها آبرسانی می‌کنند. بالاخره شرایط سیستان طوری است که نمی‌شود دست روی دست گذاشت.
صنایع کوچک در شهرهای سیستان می‌تواند موتور محرکه توسعه باشند.
هسته‌های پژوهشی دانشگاه زابل با موضوعاتی چون زیتون، مدیریت منابع آب، تغییر اقلیم و ریزگردها، پرورش شتر، انرژی‌های تجدیدپذیر، بازاریابی، تبادلات مرزی و گردشگری و سیستان‌شناسی تشکیل شده است.
اجرای طرح‌های آزمایشی کشت و اسانس‌گیری از گیاهان دارویی، اصلاح و تغییر الگوی کشت، ترویج کشت‌های گلخانه‌ای و... را در سیستان دنبال می‌کنیم.
ما شبانه‌روزی کار می‌کنیم که حداقلی از امید را ایجاد کنیم. مشکل ما در سیستان این است که مردم قطع امید کردهاند و شرایط اجتماعی نامناسبی را تجربه می‌کنیم.
