دکتر ابوالفضل شفیعی سورک؛ متخصص دندانپزشکی کودکان
دهان اولین دروازه عبور مواد غذایی به سیستم گوارش است و بنابراین سلامت آن، نقش بسیار مهمی در سلامت عمومی بدن دارد.
در داخل دهان، نقش اصلی جویدن وآماده کردن غذا قبل از ورود به مری به عهده دندانها میباشد. دندانها در کنار نقش جویدن غذا، در تلفظ صحیح کلمات و درست صحبت کردن و همینطور حفظ فرم و زیبایی صورت نقش اساسی دارند.
پوسیدگی، مهمترین بیماری است که میتواند با مبتلا کردن دندانها باعث شود عملکرد آنها دچار اختلال شود. در این نوشتار قصد داریم به‌طور ساده توضیح دهیم که علت ابتلای دندانها به پوسیدگی چیست؟
برای ایجاد پوسیدگی دندان، بطور همزمان باید چهار عامل حضور داشته باشند. به زبان دیگر حذف هریک از عوامل زیر به پیشگیری از پوسیدگی دندانها کمک می‌کند:
1) میکروارگانیسم‌‌های پوسیدگی زا
در دهان انسان بیش از 500 نوع میکروب مختلف شناسایی شده که تعدادی از آنها از جمله گونه‌های استرپتوکوک‌‌های موتانس و لاکتوباسیل باعث ایجاد پوسیدگی دندان میشوند.
این میکروب‌ها در توده نرمی که بعد از چند ساعت مسواک نزدن روی دندانها تشکیل می‌شود و پلاک دندانی نامیده می‌شود، به وفور یافت میشوند.
2) قندها
مصرف مکرر قندها در طول شبانه روز، زمینه را برای شروع پوسیدگی دندان فراهم می‌کند چراکه میکروب‌های پوسیدگی‌زا برای زنده ماندن و رشد و نمو و تکثیر، از قندها به عنوان منبع غذایی استفاده می‌کنند.
در اثر مصرف قندها توسط میکروب‌ها، اسیدهایی تولید می‌شود که بتدریج باعث حل شدن ساختار معدنی مینای دندان و شروع روند پوسیدگی می‌شود.
عدم رعایت بهداشت دهانی بعد از هر وعده غذایی، باعث باقیماندن خرده‌‌های غذا در دهان شده ودر اثر فعالیت میکروب‌ها، روند تولید اسید توسط آنها تسهیل می‌گردد.
3) میزبان مستعد
به این معناست که در اثر مصرف مکرر قندها و با حضور و فعالیت میکروب‌ها، پوسیدگی بیشتر در دندان‌هایی ایجاد می‌شود که دارای شیارهای عمیق و گیردارتری باشند یا در افرادی که جریان بزاقشان کمتر از حد نرمال و درنتیجه دهانشان خشک باشد یا سیستم ایمنی شان درست عمل نکند.
4) زمان
ایجاد پوسیدگی دندان، روندی تدریجی است و برای تاثیر سه عامل قبلی، زمان کافی لازم است.
چند نکته جالب راجع به پوسیدگی دندان:
- پوسیدگی دندانی یک بیماری مسری است به این معنا که میکروب‌های ایجادکننده آن میتواند از دهان اطرافیان بویژه والدین از راه بوسیدن یا استفاده از قاشق مشترک به کودک منتقل شود.
نشان داده شده است که انجام مراقبت‌‌های بهداشتی، ترمیم دندانهای پوسیده و جویدن آدامس‌‌های حاوی زایلیتول توسط والدین یا خواهر و برادرهای نوزاد تازه متولد شده میتواند با کاهش تعداد میکروب‌های دهان آنها، سن انتقال میکروب به دهان نوزاد را به تاخیر اندازد و بنابراین باعث کاهش پوسیدگی در دهان او گردد.
- در مراحل اولیه پوسیدگی دندان، ضایعه ای بدون حفره ایجاد می‌شود. در سطوح صاف بویژه سطوح بین دندانی، این ضایعه اولیه، بصورت یک لکه سفید یا قهوه ای مشخص می‌شود.
- قندها هم شامل قندهای ساده تک قندی(مثل گلوکز موجود در شکر) و هم قندهای مرکب (دوقندی مثلا فروکتوز موجود در میوه یا لاکتوز موجود در شیر و چند قندی مانند نشاسته موجود در نان یا چیپس) می‌‌توانند باعث پوسیدگی دندان شوند.
- بیشترین پوسیدگی زایی قندها وقتی اتفاق می‌‌افتد که در بین وعده‌‌های غذایی اصلی مصرف شوند. مصرف همان میزان قندها درست بعد از وعده‌‌های اصلی کمتر باعث پوسیدگی می‌شود.
- بعد از هربار مصرف قند، PH پلاک دندانی شروع به افت فوری می‌کند و به زیر حد بحرانی یعنی 5.5 می‌رسد.
دراین حالت تخریب ساختار مینا با خارج شدن مواد معدنی از آن شروع می‌شود. در نواحی بین دندانی که دسترسی بزاق کمتر است، درصورت عدم شستشوی دهان با آب، این افت PH میتواند تا دو ساعت ادامه یابد.
- در میان وعده‌‌ها بهتر است جهت پیشگیری از پوسیدگی دندانی، بجای مصرف ترکیبات حاوی قند، از لبنیات، میوه، سالاد و آجیل استفاده کرد.
- تعداد دفعات مصرف قندها، نقش مهمتری در ایجاد پوسیدگی دندان دارد تا مقدار کلی مصرف آنها. بطور مثال مصرف پنج عدد شکلات در طول روز هر دو ساعت یک عدد، پوسیدگی‌زایی بیشتری ایجاد می‌کند تا مصرف یکباره هر پنج عدد در یک میان وعده.
- میان وعده‌‌های قندی با چسبندگی بالا به دندان مانند کیک، بیسکویت و شکلات‌‌های چسبنده، پوسیدگی زایی بیشتری نسبت به آب میوه‌‌های شیرین یا سایر فرم‌‌های محلول زودپاک شونده دارند.
- قند موجود در میوه و سبزیجات تازه و غذاهای پر نشاسته پخته مثل برنج و سیب‌زمینی، پوسیدگی‌زایی پایین دارند.
- نوشابه‌‌های گازدار هم بخاطر داشتن محتویات اسیدی و هم به علت داشتن قند بالا باعث پوسیدگی دندان میشوند.
- آب دهان به خاطر داشتن یون‌های معدنی و ترکیبات ضد میکروبی، نقش محافظت از دندانها در برابر پوسیدگی را بر عهده دارد.
حین خواب به علت کاهش مقدار ترشح آب دهان، پیشرفت پوسیدگی سریعتر اتفاق می‌‌افتد. بنابراین رعایت بهداشت دهان قبل از خواب بسیار مهمتر از هر وعده دیگر است.
- جویدن آدامس بویژه آدامس‌‌های حاوی شیرین کننده‌‌های جدید قند الکل (مثل زایلیتول یا سوربیتول) بعد از هر وعده غذایی باعث پیشگیری از پوسیدگی می‌شود.
این تاثیر مفید در نتیجه تحریک جریان بزاق و حذف خرده‌‌های غذایی از سطح دندانها با جویدن آدامس ایجاد می‌شود.
همچنین زایلیتول از طریق کاهش تشکیل پلاک دندانی و چسبندگی باکتریها به سطح دندان، کاهش میزان استرپتوکوک موتانس بزاق و پلاک و نیز با کاهش سطح اسید لاکتیک تولید شده توسط باکتریها، باعث محافظت از دندانها می‌شود.
- خطر ایجاد پوسیدگی در سطح جونده دندانهای آسیای دایمی که شیارهای عمیق و نامنظمی دارند، نسبتا بالاست.
علت این قضیه، احتمال بیشتر گیر افتادن ذرات غذایی در عمق شیارهای این دندان‌هاست که گاهی حتی با مسواک زدن هم براحتی تمیز نمی‌شوند.
- جنس دندان هم تا حدی روی ایجاد پوسیدگی موثر است. بطور مثال مینا و عاج دندانهای دایمی فردی که در کودکی تغذیه خوبی داشته یا در آب آشامیدنی محل زندگی اش درصد فلوراید مناسب وجود داشته، از نظر ساختاری بهتر شکل میگیرد و در برابر پوسیدگی مقاومت بیشتری دارد.
بر اساس توضیحات بالا، جهت داشتن دندان‌هایی سالم، انجام اقدامات پیشگیرانه زیر به عنوان بخشی از مراقبت‌‌های جامع، ضروری میباشد:
1- مراجعات دوره ای منظم به دندانپزشک
انجام معاینات دوره ای منظم و گرفتن اطلاعات و مشاوره‌‌های لازم از تیم دندانپزشکی، به پیشگیری و تشخیص زودهنگام بیماریهای دهان و دندان کمک می‌کند و یک بخش بسیار مهم مراقبت‌‌های جامع پیشگیری است.
2- مسواک زدن
مهمترین اقدام بهداشت دهانی است که جهت داشتن دندان و لثه‌‌هایی سالم، انجام روزانه آن لازم و ضروری است.
مسواک زدن با دقت و با روش صحیح (دوبار در روز و هربار بمدت چهار دقیقه) با حذف پلاک میکروبی و ذرات غذایی از سطح دندانها باعث پیشگیری از پوسیدگی می‌شود.
3- استفاده از نخ دندان
نخ دندان به عنوان مکمل مسواک باعث تمیزشدن سطوح بین دندانی از پلاک میکروبی و خرده‌‌های غذایی می‌شود.
4- تغذیه صحیح
کاهش تعداد دفعات مصرف مواد قندی بویژه در میان وعده‌‌ها و جایگزین کردن آنها با مواد غذایی سالم از قبیل لبنیات، میوه، سالاد و آجیل برای پیشگیری و کاهش تعداد دندانهای پوسیده ضروری است.
5- فلورایدتراپی
به معنای کاربرد عنصر فلوراید جهت مقاوم سازی مینای دندان‌هاست. این روش به دو صورت قابل انجام است:
الف) فلورایدتراپی سیستمیک: به معنای بلع فلوراید و جذب آن از طریق سیستم گوارش و وارد شدن آن به ساختار دندانهای در حال تشکیل کودکان است.
این کار با اضافه کردن مقادیر کنترل شده فلوراید به آب، شیر یا نمک مورد استفاده یک جمعیت انجام می‌شود.
این اقدام باید توسط سیستم بهداشتی کشور بعد از فراهم کردن تجهیزات و امکانات مهندسی مورد نظر وبانظارت دقیق انجام شود. تاثیر این روش در کاهش پوسیدگی‌های دندانی جوامع مختلف در مطالعات انجام شده، بسیار خوب و در حدود 50 درصد بوده است.
ب) فلورایدتراپی موضعی: به معنای کاربرد موضعی ژل، وارنیش یا دهانشویه‌‌های حاوی فلوراید، بعد از رویش دندانهای کودکان در فواصل منظم است. تاثیر این روش در پیشگیری از پوسیدگی کمتر از روش فلورایدتراپی سیستمیک است.
6- فیشورسیلانت(شیارپوش)
به معنای پرکردن شیارهای عمیق و نامنظم سطح جونده دندانهای آسیا با یک ماده سفید همرنگ دندان است. این کار بهتر است فورا بعد از رویش دندانهای آسیای کودکان و قبل از پوسیده شدن آنها انجام می‌شود.
روشی ساده، سریع ودر عین حال با حساسیت تکنیکی بالاست که توسط دندانپزشک متخصص کودکان انجام می‌شود و باحذف شیارهای عمیق و نامنظم، باعث کاهش گیر مواد غذایی روی سطح جونده دندانها شده و از این طریق منجر به پیشگیری از پوسیدگی دندان می‌شود.
