دکتر محمد‌علی مرادی؛ دکترای دارو‌سازی، دانشجوی دکترای تخصصی تغذیه
مصرف داروها برای بیماریهای مختلف در کنار اثرات سودمندی که دارند ممکن است عوارض جانبی هم داشته باشند که خود این عوارض باعث ایجاد بیماریهای جدیدی از جمله پوکی استخوان شوند. دسته‌ها‌‌ی دارویی مختلف بر ساختار و بافت استخوان تاثیر دارند و در مراحل مختلف ساخت سلولهای استخوانی، جایگذین شدن سلولهای قدیمی با سلولهای جدید و یا نگهداری بافت یکپارچه استخوانی و تراکم استخوان ممکن است این تاثیرات اعمال شود. داروها معمولا از طریق تاثیر بر مواد مغذی لازم در ساخت استخوان مانند ویتامینهای D،K و یا املاح کلسیم و فسفر و... باعث اختلال در ساختار استخوان و ایجاد پوکی استخوان می‌شوند. در این مطلب به مکانیسم‌ها و نحوه عملکرد و داروهای ایجاد کننده پوکی استخوان اشاره می کنیم:
1- داروهایی که از طریق کاهش زمان ترانزیت و نقل و انتقالات روده‌ای بر روی جذب مواد مغذی اثر می‌گذارند.
این داروها زمان لازم برای جذب مواد مغذی را کاهش داده و جذب دچار اختلال میشود. عملکرد آنها مانع هضم و جذب چربی‌ها می‌گردند و با دفع چربی‌ها از دستگاه گوارش، سایر مواد محلول در چربی مانند ویتامین D و املاح دیگر مثل کلسیم از بدن دفع می‌شوند. از این دسته دارویی به داروهای مسهل( Laxative Drugs) اشاره می‌کنیم که عبارتند از:
روغن‌های معدنی(Mineral Oils)
روغن کرچک (Castor Oil)
بیزاکودیل (Bisacodyl)
لاکتولوز(Lactulose)
پسیلیوم (Psyllium)
سوربیتول (Sorbitol)
2- برخی از داروها از طریق اثر مستقیم بر روی سلولهای مخاطی روده و یا آنزیم موجود در دستگاه، بر روی جذب مواد مغذی اثر می‌گذارند.
داروهای متوترکسات (Methotrexate) تجویزی در لوسمی، لنفوسارکوم، پسوریازیس (شدید)، آرتریت روماتوئید (شدید، مقاوم) و داروی کلشی سین (Colchicine) تجویزی جهت درمان نقرس و آرتریت و آنتی بیوتیک‌های نئومایسین(Neomycin) و کانامایسین (Kanamycin) تجویزی برای عفونت‌های پوستی و نیز برای از بین بردن باکتریهای روده و آماده کردن روده برای جراحی، باعث تخریب مخاط دستگاه گوارش اختلال در فعالیت آنزیمهای موثر در هضم و جذب چربی‌ها وکاهش هضم و جذب چربی‌ها و سوء جذب ویتامینهای محلول در چربی مانند ویتامینن دی و املاح دیگر مثل کلسیم می‌شوند.
3- داروهایی که باعث مهار ترشح اسید معده یا کاهش اسید معده می‌شوند.
برای درمان ریفلاکس معده ـ مری شدید، ازوفاژیت، سوزش معده و درمان کوتاه مدت زخم فعال اثنی‌عشر استفاده می‌شوند، می‌توانند موجب پوکی استخوان گردند. کلسیم که مهمترین جز موثر بر سلامت استخوان است برای جذب در دستگاه گوارش به محیط اسیدی نیاز دارد. داروهای مهار کننده اسید معده با مکانسیم‌ها‌‌ی مختلف مانند خنثی کردن اسید معده یا کاهش تولید آن، باعث قلیایی شدن محیط دستگاه گوارش و کاهش جذب کلسیم می شوند. این داروها عبارتند از:
هیدروکسید آلومینیوم (Aluminium hydroxide)
هیدروکسید منیزیم(Magnesium hydroxide)
رانیتیدین (Ranitidine)
سایمتیدین (Cimetidine)
فاموتیدین (Famotidine)
نیزاتیدین( Nizatidine)
امپرازول(Omeprazole)
رابپرازول(Rabeprazole)
پنتوپرازول(Pantoprazole)
4- داروهایی که باعث کاهش تراکم استخوان و افزایش از دست‌دهی کلسیم از استخوانها و اختلال در متابولیسم ویتامین D در بدن می‌شوند.
از این دسته دارویی به کورتیکواستروئیدها (کورتون‌ها) اشاره می‌کنیم. این داروها در درمان بیماریهای روماتیسمی، آلرژی‌ها‌‌ی مختلف، بیماری آدیسون (کم‌کاری غدد فوق کلیوی)، آسم، بیماری انسدادی مزمن ریه (برونشیت، آمفیزم)، پیوند اعضا، بیماریهای پوستی مختلف، صدمات وارده به طناب نخاعی، بیماریهای التهابی روده استفاده می‌شوند که عبارتند از:
پردنیزولون( prednisolone)
متیل پردنیزولون (methylprednisolone )
استات متیل پردنیزولون (Methylprednisolone Acetate)
هیدروکورتیزون (hydrocortisone)
بتامتازون(Betamethasone)
دگزامتازون(Dexamethasone)
بکلومتازون (Beclometasone)
فلودروکورتیزون (Fludrocortisone)
فلوتیکازون (Fluticasone)
5- داروهایی که با اختلال در عملکرد آنزیمهای دخیل در هضم و جذب چربی‌ها مانع جذب ویتامین دی و کلسیم و ایجاد پوکی استخوان می‌شوند.
این داروها عموما جهت مقاصد کاهش وزن به کار می‌روند. یکی از این داروها داروی اورلیستات (ونوستات) (Orlistat) است که در روده با آنزیم لیپاز روده‌ای که مسئول هضم و جذب چربی‌ها‌‌ست باند میشود و مانع از عمل این آنزیم در روده می‌گردد. در نتیجه هضم و جذب چربها و جذب ویتامینهای محلول در چربی مثل ویتامین D و املاح مانند کلسیم کاهش می یابد.
6- داروهایی که از طریق افزایش دفع کلسیم از بدن باعث ایجاد پوکی استخوان می‌گردند.
داروهای دسته دیورتیکها (نه همه آنها) مانند فوروزماید (Furosemide) این داروها از بازجذب کلیوی کلسیم جلوگیری کرده و باعث دفع بیشتر کلسیم از بدن می‌شوند و بدن با مکانیسم‌ها‌‌ی هوشمند جهت کنترل سطح کلسیم خون جهت انجام اعمال حیاتی بدن مبادرت به جذب کلسیم از استخوانها می‌کند و ساختار استخوان ضعیف و غیر مستحکم می‌گردد.
7- تعدادی از داروها در دستگاه گوارش با کلسیم کمپلکسهای نامحلول و غیرقابل جذب تشکیل می‌دهند که مانع از جذب کلسیم می‌شوند که از این موارد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- برخی از آنتی بیوتیک‌ها :
سیپروفلوکساسین(Ciprofloxacin)
داکسی سایکلین(Doxycycline)
تتراسایکلین(Tetracycline)
اریترومایسین(Erythromycin)
جمی فلوکساسین(Gemifloxacin)
افلوکساسین(Ofloxacin)
- داروهای کمپلکس دهنده که برای درمان مسمومیت با جیوه، سرب و آرسنیک و سایر مقاصد درمانی مثل آرتریت روماتوئید مانند داروی دی‌پنی سیلامین (D- Penicillamine )
