«به خدا سوگند نفس خود را چنان ریاضت دهم که اگر قرص نانی برای خوردن فراهم آورد به آن شاد گردد و از نانخورش به نمک خرسند گردد»«بهترین اعمال آن است که نفس ات را به ناخواه بر انجام آن وادار کنی»
نفس ما را به نافرمانی دعوت می کند
موضوع نفس (خود) در نهج البلاغه جایگاه ویژه ای دارد. امام علی علیه السّلام از نفس به عنوان یکی از عوامل موثر در گرایش انسان به بدی ها یاد کرده و فرموده اند:«...فانّ النّفس امّارة بالسوء الاّ ما رحم اللّه؛ به درستی که نفس بسیار دستور دهنده به بدی است، مگر آن که خداوند رحم نماید» و در جای دیگر آورده اند: «فان هذه النّفس ابعد شیئی منزعا و انّها لا تزال تنزع الی معصیة فی هوی؛ به درستی که این نفس از خودداری از نافرمانی بسی دور است و پیوسته صاحب خود را در آرزوی باطل به سوی نافرمانی می کشاند».
شیوه های تهذیب نفس
امام علی علیه السلام، شیوه هایی را برای تهذیب نفس ارایه داده اند:
- محاسبه نفس
یکی از شیوه های مهم خودسازی، حسابرسی از «خود» است. این که انسان گاهی به حسابرسی نفس خویش بپردازد و کارهای نیک و ناپسند خویش را مورد ارزیابی قرار دهد، از سفارش های آن حضرت است.ایشان می فرماید:
علی علیه السلام در وصف متقین فرمود: «اگر نفس او در آنچه بر آن دشوار است فرمان وی نبرد، او نیز آنچه را نفس دوست دارد به آن ندهد.»
«عباد اللّه زنوا انفسکم من قبل ان توزنوا و حاسبوها من قبل ان تحاسبوا...؛بندگان خدا!کردار و گفتار خود را بسنجید، پیش از آن که آن را بسنجند و حساب نفس خویش را برسید پیش از آن که به حسابتان برسند».
- تحمیل بر نفس
شیوه دیگری که در مبارزه با نفس و خودسازی موثر است، تحمیل نمودن حالات و وضعیت های ناخوشایند بر نفس است. نفس انسان از سختی ها ناخوشنود است و تمایل به رهایی از آن ها را دارد و راه مبارزه با این تمایل تحمیل نمودن این حالات بر آن است.علی علیه السّلام خطاب به فرزندش امام حسن علیه السّلام می فرماید: «یا بنیّ...و عوّد نفسک التصّبّر علی المکروه...؛ فرزندم! خود را به شکیبایی در آن چه ناخوشایند است عادت بده».
- ریاضت نفس
ریاضت نفس به معنای تمرین دادن نفس بر انجام کارهایی است که خلاف تمایل اوست.تا در اثر تکرار زیاد،به انجام آن ها خو گیرد و به آسانی انسان را در انجام کارهای نیک همراهی نماید. بنابراین، در ریاضت نیز نوعی تحمیل بر نفس نهفته است. علی علیه السّلام ضمن معرفی خود به عنوان الگو در این زمینه، می فرماید:«لا روضّن نفسی ریاضة تهشّ معها الی القرص اذا قدرت علیه مطعوما و تقنع بالملح مأدوما...؛به خدا سوگند...نفس خود را چنان ریاضت دهم که اگر قرص نانی برای خوردن فراهم آورد به آن شاد گردد و از نانخورش به نمک خرسند گردد». هم چنین آن حضرت فرموده است:«بهترین اعمال آن است که نفس ات را به ناخواه بر انجام آن وادار کنی».
- متهم نمودن نفس
یکی دیگر از شیوه های برخورد با نفس، متهم نمودن آن است. خواسته ها و کشش های نفسانی چنان قوی و تأثیرگذار است که انسان را به سوی بدی ها می کشاند. با این حال، انسان گاهی از خودراضی می شود و خود را صالح و مهذّب می پندارد و با داشتن چنین احساسی، از ضعف های اخلاقی خود غافل می ماند.از این رو، یکی از شیوه های برخورد با نفس، متهم نمودن و عدم اعتماد و به آن است.
علی علیه السّلام در ستایش مومن می فرماید: «و اعلموا عباد اللّه انّ المومن لا یصبح و لا یمسی الا و نفسه ظنون عنده فلا یزال زاریا علیها و مستزیدا لها...؛ بندگان خدا! بدانید که مرد با ایمان شب را به روز و روز را به شب نمی رساند جز اینکه نفس خود را نزد خویش متهم می داند، پیوسته با آن عتاب دارد و گناهکارش می شمارد».
هم چنین امام علیه السّلام در ستایش«متقین» می فرماید: «فهم لانفسهم متهمون و من اعمالهم مشفقون؛پس آنان خود را متهم می شمارند و از کرده های خویش بیم دارند».
- مخالفت با خواسته های نفس و به زحمت انداختن آن
مخالفت با خواسته ها و تمایلات نفس، از دیگر روش های تهذیب آن است. نفس انسان تمایلات زیادی دارد و به خواسته های کم، قانع نیست. هرچه انسان بیش تر در صدد برآورده نمودن خواسته هایش برآید، توقعات نفس بیش تر می گردد. در مقابل، اگر انسان در پرتو اراده ای قوی، با خواسته های نفس مخالفت ورزد، به تدریج عنان نفس را در اختیار گرفته و قدرت کنترل و تسلط بر آن را خواهد یافت و قادر به تعدیل خواسته های آن خواهد بود.
نفس انسان از سختی ها ناخشنود است و تمایل به رهایی از آنها دارد و راه مبارزه با این تمایل، تحمیل نمودن این حالات بر آن است.
علی علیه السّلام در وصف «متقین» فرموده است: «ان استصعبت علیه نفسه فیما تکره لم یعطها سولها فیما تحب؛ اگر نفس او در آن چه بر آن دشوار است فرمان وی نبرد، او نیز آن چه را نفس دوست دارد به آن ندهد». آن حضرت هم چنین فرموده است: «فرد متقی نفس اش از او در زحمت است و مردم از وی در راحت؛خود را برای آخرتش به رنج انداخته و مردم را از خود آسوده ساخته است.»
حرف آخر
مهم ترین اولویت تربیت اخلاقی در نهج البلاغه«خودسازی»است. تقوا حالت روحی ارزشمندی است که بر اثر حفظ نفس از آلوده شدن به گناه و رذایل اخلاقی پدید می آید. علی علیه السلام شرط تکمیل تقوا را خودسازی می داند: «هرکه با نفس به مبارزه و جهاد بپردازد، پرهیزگاری را کامل کرده است.»
منابع:
- نهج البلاغه، نامه های 53، 31 و 45 ؛ خطبه های 176، 193 و 90 ؛ حکمت 249
- خاتمی،روح الله، آینه مکارم«شرح مکارم الاخلاق امام سجاد علیه السّلام»،ص 140
فرآوری: حامد رفیعی
منبع : تبیان
