بلند همتی

بدون تردید همت بلند یکی از نشانه های روح بزرگ آدمی است. برنامه های اسلامی، انسان ها را تشویق می کند که روح بلند داشته و خود را محدود به امور پست نکنند. همت در لغت از ریشه ی «همّ» به معنای عزم قوی[1]است. راغب همت را غم و اندوهی دانسته که انسان را ذوب و ضعیف می کند[2]و در اصطلاح علوّ همت عبارت است از سعی و کوشش در تحصیل سعادت و کمال و طلب کردن کارهای بزرگ و عالی، بدون درنظر گرفتن سود و زیان دنیا، به طوری که به سبب دست یافتن به منافع دنیوی شادمان نشود و از فقدان آن اندوهگین نگردد بلکه در طریق طلب، از مرگ و کشته شدن و مانند آن ها باک نداشته باشد.[3] حضرت علی(ع) می فرماید: بهترین همت ها، بلندترین آن ها است.[4] ضد آن دون همتی است؛ به معنای پستی طبع و قصور همت از طلب کارهای بزرگ و قناعت نمودن به اعمال جزئی که این صفت خبیثه نتیجه کم دلی و ضعف نفس است.[5]

نشانه بلندهمتی

نشانه بلند همتی را می توان در رفتارهای شخص پیدا کرد و نشانه های آن را می توان در موارد زیر برشمرد:

- ایمان: ایمان یک شخص گواهی است بر همت بلند او چنان چه از امام علی(ع) نقل شده است: بلندهمّتی از ایمان است.[6]

- بخشش و انفاق: انفاق، از سه جهت باعث تکامل فردی و رشد آدمی است: نخست: موانع تکامل نفسی و رشد انسانی را از میان برمی دارد. دوم: روح انسانیّت را در آدمی آشکار می سازد، و نهال گذشت و بلند همّتی را در روح می نشاند. سوم: در آدمی روح تربیت اسلامی را رشد می دهد.[7] امام علی(ع) می فرمایند: «بذل و بخشش آدمی نشانه بلندهمتی اوست.»[8]

- اعمال زیبا: شخصی که دارای همت بلند است، در امور خود تمام دقت را به کار می برد وسعی برآن دارد که کار را به نحو احسن به پایان برساند. حضرت علی(ع) می فرماید: «کردار زیبا خبر از بلندی همت می دهد.»[9]

- فرمانبری از خدا:امام علی(ع) می فرمایند: فرمانبری از خداوند همت زیرکان است. نافرمانی از خدا همت پلیدان است.[10]

- نگهداری حرمت و رعایت پیمان: امام علی(ع) می فرمایند: شریف ترین همت ها نگهداری حق و حرمت ها و رعایت عهد و پیمان هاست.[11]

- طمع نداشتن به آن چه در نزد مردم است، (نشان) بلندهمتی است.[12]

- پایبندی به قناعت، از والایی همت است.[13]

- بی نیازی از مردم و فرموده اند: عزت بی نیازی از مردم را با بلندی و بزرگی همت جلب نما.[14]

- اخلاق نیکو ثمره بلند همتی است. امام علی(ع) می فرمایند: بهترین خوی ها برتری همّت ها است.[15]

موارد بکارگیری همت

انسان مؤمن باید بلند همت باشد و تمام همت خود را در مسیر آخرت قرار دهد که بنابر کلام امیرالمؤمنین علی(ع): هر کس که آخرت همتش باشد، از خیر به نهایت آرزویش می رسد.[16] ایشان هم چنین می فرمایند: همت و تلاش خود را صرف آخرتت کن[17]و همگی همّت و سعی خود را از برای رهائی از جایگاه بدبختی و عقاب و رستگاری از محلّ بلا و عذاب بگردان؛[18]زیرا هر که دنیا عزم او باشد بدبختی و غم او در روز قیامت طولانی شود[19]و اگر عزم و قصد او آنچه نزد خدای سبحان است نباشد، به آرزوهای خود نمی رسد.[20] هم چنین ایشان توصیه می فرمایند که همت خود را صرف چیزهایی کن که به آن نیاز داری و آن چه را به کار تو نمی آید پیگیری مکن.[21] آری، انسان باید در تمام شئون زندگی، بلندهمت باشد و این بلندهمتی را در همه جنبه های زندگی خود بکار گیرد؛ بدین صورت که در تمام زمینه ها از جمله کسب علم، انجام عبادات، تأمین معاش و امور دیگری چون صله رحم، خوش اخلاقی در برابر مردم، دوری از هرگونه گناه، پرداختن به کار خیر و هر امری که شایسته یک انسان مومن است؛ همت عالی را سرلوحه کار خود قرار دهد.

آثار بلندهمتی

دست یابی به آرمان های بلند نیاز به همتی بلند دارد؛ زیرا همت های بلند است که می تواند موانع را بردارد و آدمی را در مسیر خود، به اوج والایی برساند و آثار نیکویی نصیب انسان نماید که از جمله آن آثار عبارتند از:

- خشنودی خداوند متعال در کارهایی است که نشانگر همت عالی فرد باشد. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «خداوند متعال از کارهای بزرگ و امور عالی خوشنود می گردد.»[22]

- تلاش برای اطاعت الهی، چون که شخص بلند همت، به کمتر از بهشت راضی نمی شود.[23]

- شرافت نصیب کسی می شود که همت خود را صرف امور ناچیز نگرداند. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) می فرمایند: شرف و بلندی مرتبه به همّت های بلند است نه به استخوان های کهنه شده.[24] امام محمد باقر(ع) فرمودند: هیچ شرفی همانند بلندهمتی نیست.[25]

- همت عالی صاحبش را به عظمت و بزرگی می رساند. حضرت علی(ع) می فرماید: هر که از نردبان همت بلند بالا رود؛ جهانیان او را به دیده تعظیم بنگرن[26]و نیز می فرمایند: هیچ چیز مانند همت بلند انسان را بزرگ نکرد.[27] در کلام دیگر ایشان بزرگواری و آقایی را نتیجه داشتن همت بلند دانسته اند.[28]

- هر که توان خود را برای رسیدن به هدف خود به کار گیرد به تمام خواسته هایش خواهد رسید.[29]

- ارزش آدمی به اندازه همتش است.[30]

- همت بلند، قناعت همیشگی همراه دارد.[31]

- شجاعت مرد به اندازه همت اوست.[32]

- بردباری: امام علی(ع) فرمود: بردباری و درنگ هم آهنگ هستند و نتیجه آن بلند همّتی است.[33]

- از نشانه های مؤمن: حضرت صادق(ع) فرمود: مؤمن به ایمان نمی رسد مگر اینکه عقلش کامل باشد و عقلش به کمال نخواهد رسید مگر این که در او ده خصلت باشد: خیرش به همه برسد و مردم از شرش در امان باشند، کارهای نیک را از خود اندک بداند و کارهای اندک دیگران را بسیار بشمارد.... هر گاه با کسی که از او متقی تر است ملاقات کرد در برابر او تواضع کند.[34]

آثار کم همتی

کارهای پست نشانه بی همتی است. همان طور که همت بلند آدمی را رشد می دهد و به کمالات می رساند، همت کوتاه و بی تفاوتی، به سقوط انسان می انجامد و آثاری از خود برجای می گذارد که می توان به موارد ذیل اشاره کرد: کسی که همتش کوچک باشد فضائل او از دست می رود.[35] محروم شدن از همنشینی با دیگران. امام علی(ع) می فرمایند: با آدم کوتاه همت هم صحبت مشو (که تو را نیز ساقط می کند.)[36] کم ارزش بودن؛ امام علی(ع) می فرمایند: کسی که همتی جز پر کردن شکم ندارد قیمت او نیز همان است که از شکم او بیرون می آید[37]و نیز می فرمایند: آدمیّتی برای کسی که در او همّتی نباشد، نیست.[38] کم خیر بودن؛ امام علی(ع) می فرمایند: چه بی خیر است کسی که فکری جز شکم و شهوت ندارد.[39] کسی که همتی جز دنیا ندارد هنگام مردن غصه او بسیار خواهد بود.[40] زیان کار نیست مگر کسی که همّت او نفس او باشد.[41] حسادت به دیگران؛ امام علی(ع) می فرمایند: حسادت دوست بر نعمتی از کمی همّت اوست.[42]

پی نوشت ها