کیفبت توبه، ارکان و اقسام توبه

توبه در لغت به معنی بازگشت (هر نوع بازگشتی) و بازگشت از گناه و ندامت و پشیمانی می باشد[1]و در اصطلاح عبارت است از ترک گناهان کنونی و عزم بر ترکشان در آینده و تدارک تقصیر گذشته و به عبارتی دیگر به معنی بازگشت از گناه قولی و فعلی و فکری است.[2] یکی از الطاف بی کران خداوند بر بندگانش پذیرفتن توبه است تا از تاریکی شیطان رها شده و به نور رحمت الهی نائل گردد. نکته مهم اینجاست که خداوند در قرآن کریم همه مؤمنان را به توبه فرا می خواند: ای مؤمنان به سوی حق توبه کنید تا فلاح و رستگاری نصیب شما بشود. این آیه نوید رحمت الهی است که همه بندگان حتی گنهکاران را به راه سعادت می خواند تا خشنودی پروردگار را از آن خود کنند.[3]

فضیلت توبه

توبه چراغ راه انسان در تاریکی هاست و سرمایه بنده ای است که همه چیزش را بر باد داده است. در فضیلت توبه همین روایت امام باقر(ع) کافی است که می فرمایند: «خداوند متعال نسبت به توبه بنده اش شادمان تر است از مردی که در شبی تاریک، در یک بیابان، مَرکب و توشه اش را گم کرده و ناگاه پیدایش کند».[4] توبه آنقدر اهمیت دارد که خداوند علاوه بر آنکه گناه بنده اش را می پوشاند آن را به حسنه تبدیل می کند. خداوند متعال می فرمایند: مگر آن کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته کنند خداوند بدیهایشان را یه نیکی مبدل می کند و خداوند آمرزنده و مهربان است.[5] در همین راستا امام صادق(ع) می فرمایند: «خداوند به داوود(ع) وحی کرد: ای داوود! هرگاه بنده مومن گناهی کند و سپس از آن گناه برگردد و توبه نماید و به هنگام یاد کردن از آن گناه از من شرم کند، او را بیامرزم و آن گناه را از یاد فرشتگان نگهبان اعمال ببرم و آن را یه نیکی بدل کنم و از این کار مرا باکی نیست که من مهربانترین مهربانانم»[6]

پایه های توبه

شاید به ذهن بیاید که اگر انسان یک بار ذکر أستغفرالله را بر زبان جاری سازد، توبه کرده و از گناهان پاک می شود حال آنکه چنین نیست. زیرا استغفار با زبان، بدون توقف از گناه، توبه دروغ گویان است و توبه زبانی یکی از شرایط توبه است نه تمام آن. حضرت علی(ع) می فرمایند: «توبه بر چهار پایه استوار است: پشیمانی در دل، آمرزش خواهی و استغفار به زبان، عمل کردن با اعضای بدن و تصمیم بر بازنگشتن به گناه»[7]

الف) پشیمانی در دل: اولین و مهمترین پایه توبه پشیمانی است. پشیمانی همان ذوب شدن درون از خطاهای گذشته است و آتش درون است که همه گناهان را می سوزاند و همان آب حسرت و ندامت است که درون را از زشتیها شستشو می دهد و اگر کسی از درون از گناهش پشیمان نباشد استغفار با زبان هیچ سودی در پی نخواهد داشت.

ب) استغفار به زبان: هرگاه انسان از درون نادم شد و به وسیله زبان در درگاه احدیت اظهار ندامت می کند و آن استغفار زبانی ارزش دارد که از درون پشیمان باشد نه فقط صرف گفتن.

ج) عمل کردن با اعضای بدن: کسی که توبه کرده باید با عمل کردن توبه اش را تثبیت نماید و اعمالش گویای توبه اش باشد، اگر عبادتی را ترک کرده بعد از توبه آن را به جا آورد و اگر حرامی مرتکب شده بعد از توبه مراقب باشد که بار دیگر در این منجلاب دچار نگردد.

د) تصمیم بر بازنگشتن به گناه: کسی که توبه کرده، عزم نموده تا آن ریسمانی که به وسیله توبه بین خود و خدایش ایجاد شده را پاره نکند تا از رحمت بی کران خدای کریم بهره مند گردد.

قبول توبه تا آخرین لحظه

حضرت رسول اکرم(ص) در آخرین خطبه عمر شریفشان می فرمایند: «هر کس یک سال پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه اش را قبول می کند و آنگاه فرمودند یکسال زیاد است، هر کس یک ماه پیش از مرگش هم توبه کند خداوند توبه اش را می پذیرد و به درستی یک ماه نیز زیاد است و هر کسی یک هفته پیش از مرگش نیز توبه کند، پذیرفته می شود و به درستی که یک هفته نیز زیاد است و هر کس یک ساعت پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه اش را قبول می کند و یک ساعت نیز زیاد است و هر کس درست لحظه ای که جانش به گلویش برسد توبه کند -در این حال به گلوی خود اشاره کرد- خداوند توبه اش را پذیرا می شود».[8] انسان باید همیشه امیدوار باشد و تا لحظه مرگ درب توبه به رویش باز است ولی نباید توبه کردن را به تأخیر بیافکند. چرا که مرگ، ناگهانی است و یک باره ظاهر می شود. در روایت آمده است: «بیشتر صحیه های اهل آتش از به تأخیر انداختن و به آینده موکول کردن توبه است و کسی هلاک نشد مگر آنکه توبه را به آینده موکول کرد.»[9] همچنین روایتی از امام جواد(ع) است که می فرمایند: «به تأخیر افکندن توبه، غفلت است و امروز و فردا کردن مایه حسرت و سرگشتگی. زیرا کسی که توبه را به تأخیر می اندازد معلوم نیست که اجل به وی مهلت دهد و او موفق به توبه شود»[10]

توبه نصوح

خداوند در قرآن کریم می فرمایند: «یا أیها الذین ءامنوا توبوا إلی الله توبةً نصوحاً»[11] ای کسانی که ایمان آورده اید به سوی خداوند توبه کنید؛ توبه ای خالص. در آیه شریفه «نصوح به معنی توبه صاف، خالص و استوار که هرگز گناه نکند»[12] پیامبر اکرم می فرمایند: «توبه نصوح، پشیمانی از گناهی است که مرتکب شده ای و آمرزش خواستن از خداوند و اینکه دیگر بدان بازنگردی»[13] امام هادی(ع) در پاسخ به سؤال از توبه نصوح می فرمایند: «توبه نصوح این است که باطن همچون ظاهر و بهتر از آن شود.[14] به این ترتیب توبه نصوح، آن توبه ای است که هم در ظاهر و هم در باطن به درگاه خدا رجوع کند و واقعاً تصمیم داشته باشد که دیگر هرگز آن گناه را مرتکب نخواهد شد.

کیفیت قبول توبه عبد

در هر توبه ای ابتدا لطف حق شامل بنده گنهکار شده و او را متنبه می کند و به زشتی کارهایش آگاه می سازد. آنگاه بنده بر اثر این تنبه و بیداری به سوی خدای سبحان بازگشته و از تقصیر خویش توبه می کند. سپس دوباره خداوند سبحان عنایتش را شامل بنده نائب قرار می دهد و توبه اش را می پذیرد. سپس هر توبه انسان همراه با دو توبه خداوند سبحان به سوی بنده اش می باشد. بر این اساس، حقیقت توبه که به معنای بازگشت و رجوع است دارای 3 مرحله است:

الف) توبه ای از خداوند بر بنده که سبب بیداری بنده از زشتی و گناه می گردد.

ب) توبه ای از بنده به سوی خداوند که در اظهار ندامت و پشیمانی او از گناه تجلی می یابد.

ج) توبه ای از خدای سبحان به سوی بنده که او را به درگاه خویش راه داده و توبه اش را می پذیرد.[15]

انواع توبه

درجات توبه نسبت به افراد فرق می کند همانطور که عبادت افراد نسبت به یکدیگر متفاوت است. می توان توبه را نسبت به معرفت و ظرفیت فرد به سه دسته تقسیم کرد:

الف) توبه عوام: توبه عوام، عمومی است؛ یعنی انسان معصیت کار از گناه خود دست بردارد. کلمه عوام در اینجا شامل کسانی است که اهل گناه باشند، هرچند اهل علم باشند. این قسم از توبه همان توبه ای است که در میان مردم رایج می باشد.

ب) توبه خواص: شامل کسانی است که مستحبی را ترک کرده باشد. مانند نماز شب و صدقه اول ماه را ترک کرده باشد و از آن توبه کند.

ج) توبه اخص: توبه از توجه انسان به غیر خدا مانند توجه به جلال و جمال حق یا توجه به نجات از جهنم و شوق به بهشت است که این نوع از توبه مخصوص اولیای الهی است.

راههای توبه از انواع گناهان:

اگر انسان مرتکب گناهی شود و بخواهد توبه کند توبه اش نسبت به آن گناه فرق خواهد کرد. گناهان به دو دسته اصلی تقسیم می شوند: یا حق الله هستند (گناه بین بنده و خدایش) یا حق الناس (گناهی که میان او و بندگان خداست).

الف) حق الله: گناهانی که بین بنده و خدایش صورت می گیرد دو نوع است:

1.ترک طاعت های واجب مثلاً نماز و روزه و زکات خمس و کفاره و غیره... و توبه از آنها کوشش در قضای آنهاست به هر اندازه که توانش باشد.

2.محرماتی که میان بنده و خداوند می باشد.؛مانند شرب خمر، دروغ، گوش دادن به صداهای حرام و غیره. راه توبه از این نوع از گناهان پشیمانی و عزم قلب بر بازنگشتن به آنهاست تا ابد.

ب) حق الناس: گناهانی که میان او بندگانش می باشد که امر آنها سخت تر و مشکل تر است. یا در مال است یا در آبرو. در مال، مثلاً کسی که مالی را دزدیده یا از بین برده آن مقدار که ممکن است باید به صاحبش برگرداند و اگر در دسترس نبود از طرفش صدقه دهد و اگر آن را هم نتوانست باید برایش از خداوند طلب آمرزش کند. در آبرو، مثلاً به کسی دشنام داده یا تهمت زده و یا غیبت کرده در این صورت باید طلب حلالیت کند و اگر می ترسد با گفتن به طرف مقابل فتنه ای ایجاد شود برای کسی که غیبت او را کرده یا دشنام داده یا تهمت زده از خداوند طلب آمرزش بکند. پس باید در صورت امکان طرف مقابل را راضی کند و اگر نتوانست صدقه بدهد و استغفارش را زیاد بکند و با تضرع از خداوند بخواهد تا در روز قیامت از او راضیشان کند تا از رحمت الهی دور نباشد.

پی نوشت ها