اشاره
حضرت عبدالعظیم حسنی قدس سره از مشهورترین امامزادگان مدفون در ایران است؛ زاده پنجشنبه چهارم ربیع الثانی 173 و درگذشته جمعه پانزدهم شوال 235، پس از 79 سال و اندی زندگی سراسر بندگی و پرهیزگاری.
مقام معظم رهبری در سخنی جالب، او را «آبروی ری» می خوانند و می فرمایند: «ری مرکز بسیار مهمّی از لحاظ علمی و فرهنگی در تاریخ ماست و سرسلسله بزرگان هم ـ جناب عبدالعظیم ـ با اینکه اهل ری نیست، اما حقّاً و انصافاً به ری و تاریخ ری آبرو داد و حقّ عظیمی به گردن همه تهرانی ها و اهل ری دارد». (سخنان مقام معظم رهبری، 12 خرداد 1382)
در این نوشته کوتاه، به برخی جنبه ها از زندگی سید کریم، حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام می پردازیم.
مرحوم محدث قمی در مفاتیح الجنان درباره آن بزرگوار نوشته است:
«امام زاده لازم التعظیم، جناب شاهزاده عبدالعظیم که نسب شریفش به چهار واسطه به سبط جلیل حضرت خیرالوری، امام حسن مجتبی علیه السلام منتهی می شود، قبر شریفش در ری معلوم و مشهور و ملاذ و معاذ عامّه مخلوق است، و علوّ مقام و جلالت شأن آنحضرت اظهر من الشمس است؛ چه آنجناب به علاوه آنکه از دودمان حضرت خاتم النبیین صلی الله علیه و آله است، از اکابر محدّثین و اعاظم علما و زهاد و عبّاد و صاحب ورع و تقواست، و از اصحاب حضرت جواد و حضرت هادی علیه السلام ، و نهایت توسّل و انقطاع به خدمت ایشان داشته، و احادیث بسیار از ایشان روایت کرده است. (قمی، بی تا، صص929 و 930)
عالم فرزانه، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی در کتاب شریف «کامل الزیارات» درباره اهمیت زیارت سیّد کریم، عبدالعظیم حسنی علیه السلام به نقل از امام حسن عسکری علیه السلام زیارت آن جناب را چونان زیارت سیدالشداء می داند و چنین روایت می‌کند:
«یکی از یاران امام حسن عسکری علیه السلام می گوید: بر حضرت داخل شدم.
فرمود: کجا بودی؟
عرض کردم: به زیارت حضرت حسین بن علی علیه السلام رفته بودم.
فرمود: آیا نمی دانی اگر قبر عبدالعظیم را که نزدتان است، زیارت کنی، مثل آن است که حسین علیه السلام را زیارت کرده ای؟» (ابن قولویه قمی، 1389، ص375)
عبدالعظیم علیه السلام در دوره حیات تابناک خویش نیز «مرجع علم دین» و مورد اعتماد امامان معصوم علیه السلام بود؛ چنان که مرحوم محدث قمی در مفاتیح الجناندرباره ایشان روایت کرده است: (سخنان مقام معظم رهبری، 5 آبان 1373)
ابوحمّاد رازی می‌گفت: «وارد شدم بر حضرت امام علی النقی علیه السلام در سرّ من رأی (سامرا). پس سؤال کردم از آن حضرت جمله ای از مسائل حلال و حرام خود و جواب فرمود مسائل مرا.
پس زمانی که وداع کردم با آن حضرت برای بیرون آمدن از آنجا، حضرت با من فرمود:ای حمّاد! هرگاه مشکل شد بر تو چیزی از امور دینت در ناحیه خود، یعنی بلد ری، پس سؤال کن آن را از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی و سلام مرا به او برسان. (قمی، بی تا، ص931)
در پایان نوشتار، فرازی از مقام معظم رهبری در عظمت سیّد کریم، حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام نقل می‌کنیم:
«جناب عبدالعظیم مرد بسیار بزرگی است. مردم مقامات علمی این بزرگوار را نمی‌دانند.... تجلیل از جناب عبدالعظیم، تجلیل از علم و جهاد و زهد و تقواست. ایشان صائم النّهار و قائم الّلیل بوده است. در حالات ایشان نوشته‌اند: در مدتی که ایشان در ری زندگی می‌کرد، همه روزها را روزه می گرفت و همه شب ها را مشغول عبادت بود. اینها حقّاً و انصافاً چیزهای خیلی مهمّی است. در فضیلت ایشان روایات معروفی وارد شده است. حضرت هادی علیه السلام به یکی از اهالی ری که از زیارت امام حسین علیه‌الصّلاهوالسّلام می آمد، فرمود: «اگر می رفتی عبدالعظیم را زیارت می‌کردی، ثوابی را که از زیارت امام حسین علیه السلام نصیبت شده است به تو می‌دادند»... . آن روز، امام هادی علیه السلام می خواستند این مشعل در این نقطه از ایران بدرخشد. بیخود تعریف نمی‌کردند. می خواستند دل‌های آحاد ملّتِ مسلمان را در این نقطه عالم به وسیله نور این مشعل که از انوار اهل بیت علیهم السلام است و آن روز از دنیا هم رفته بود و دیگر خطری او را تهدید نمی‌کرد، روشن کنند». (سخنان مقام معظم رهبری، 12 خرداد 1382)
سیّدِ حسنی
محمدحسن باجلان
در جلسه 628 مورخ 26/ 5 /1389 شورای انقلاب فرهنگی، چهارم ربیع الثانی، به عنوان «روز ولادت حضرت عبدالعظیم علیه السلام » برای درج در تقویم رسمی به تصویب رسید و به آستان مقدس آن حضرت ابلاغ شد. (محمدی ری‌شهری، 1391، ص18)
امامزاده بزرگوار، حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام از عالمان، عابدان، و محدثان بزرگ شیعه و شخصیت‌های برجسته جهان اسلام است. زمان‌شناسی، اعتقاد راستین به اهل بیت علیهم السلام و اخلاص و تکاپوی آن گرانمایه در پاسداری از آموزه‌های خاندان رسالت، ستودنی و درخور الگوگیری است. بی‌لاف و گزاف، مانند ما را چنانکه باید یارای توصیف و ستودن ایشان نیست؛ در عظمت آن عزیز، همین بس که امامان ما علیهم السلام از آن حضرت به بزرگی یادکرده و زیارتش را همسان با زیارت سیدالشهدا علیه السلام دانسته‌اند.
در این نوشتار، به‌اختصار، به زندگی‌نامه و سلوک علمی این سید والامقام می‌پردازیم و به شفاعتش امید می‌بندیم.
شناخت‌نامه حضرت عبدالعظیم علیه السلام (همان، ص13 ـ 29)
یک ـ تبار
تبار حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام با چهار واسطه، به امام حسن مجتبی علیه السلام و خاندان وحی می‌رسد. احمد بن علی نجاشی که یکی از ارکان علم رجال است درباره نسب آن بزرگوار می‌نویسد: «هنگامی که جنازه او را برای غسل برهنه می‌کردند، در جیب لباسش نوشته‌ای یافت شد که در آن، نسبش این‌گونه ذکر شده بود: «من ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن علی بن حسن بن علی بن ابی‌طالب هستم.»1 بر اساس این نسخه از رجال نجاشی، در نسب ایشان، میان وی و امام حسن علیه السلام پنج تن واسطه وجود دارد؛ اما در نسخه‌های معتبر این کتاب،2 میان «زید» یعنی جدّ سوّم ایشان و امام حسن علیه السلام شخص دیگری واسطه نیست. بنابراین، نیاکان حضرت عبدالعظیم به ترتیب، عبارت‌اند از:
الف) عبدالله بن علی: پدر حضرت عبدالعظیم علیه السلام «عبدالله » نام داشت و مادرش، «فاطمه» دختر عقبه بن قیس بود.3 عبدالله، در زمان حیات جدّش «حسن بن زید» متولّد شد و چون قبل از تولّدش، پدرش «علی» در زندان درگذشت، جدّش کفالت او را به عهده گرفت.4
از عبدالله، به نقلی، پنج پسر و به نقلی، نُه پسر5 بر جای ماند که یکی از ایشان حضرت عبدالعظیم بوده است.
علی بن حسن: نام جدّ اوّل حضرت عبدالعظیم علیه السلام «علی» و لقب او «سَدید»6 است. وی همراه پسرعمویش عبدالله محض و گروهی دیگر از سادات حسینی، در دوران خلافت منصور بر ضدّ عبّاسیان قیام کرد. جمعی از آنان و از جمله وی، دستگیر و به بغداد منتقل شدند. او پس از مدّتی در زندان درگذشت.7
حسن بن زید: جدّ دوّم حضرت عبدالعظیم «حسن» نام داشت. ایشان یگانه فرزند پسر زید بوده که از بزرگان عصر خودش به شمار می‌رفته و در بین بنی‌هاشم به بخشش، سخاوت و خدمت به محرومان، شهرت داشته است. وی به فرمان منصور عبّاسی به ولایت مدینه گمارده شد؛ ولی پس از مدّتی مورد خشم او قرار گرفت و به زندان افتاد 8 و در سال 168 قمری در هشتاد سالگی از دنیا رفت.9
ج) زید فرزند امام حسن علیه السلام : جدّ سوّم حضرت عبدالعظیم، زید فرزند بزرگ امام حسن مجتبی علیه السلام است. او متولّی اوقاف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بوده و به جلالت قدر، کرامت طبع، عزّت نفس و کثرت نیکوکاری، توصیف شده است. شاعران او را ستوده‌اند و مردم از هر سو برای برخورداری از فضلش به وی روی می‌آورده‌اند.10 وی در یکصد سالگی چشم از جهان فرو بست11 و در محلّی به نام «حاجز» در چند منزلی مدینه دفن گردید.12
نگاهی گذرا به زندگی‌نامه نیاکان و خاندان حضرت عبدالعظیم علیه السلام نشان می‌دهد که این خاندان دو ویژگی برجسته داشته‌اند:
اوّل: پیکار با ستم و خودکامگی حاکم بر جامعه اسلامی، به گونه‌ای که پدر حضرت عبدالعظیم علیه السلام در زندان از دنیا رفت و ایشان پدر خود را ندید و جدّ ایشان نیز مدّتی در زندان به سر برد.
دوّم: کرامت طبع، عزّت نفس و خدمت به محرومان. ملقّب شدن عبدالعظیم به حضرت «السیّد کریم» در این ویژگی خانوادگی آن بزرگوار ریشه دارد.13
دو ـ تاریخ تولّد و وفات
تاریخ دقیق تولّد و وفات حضرت عبدالعظیم علیه السلام مشخّص نیست؛14 امّا در برخی از منابع متأخّر این‌گونه آمده است:
حضرت شاه عبدالعظیم که کنیه‌اش ابوالقاسم و ابوالفتح نیز بوده، در روز پنج شنبه چهارم ماه ربیع‌الآخر سنه 173 هجری قمری، مطابق 25 تیر ماه 158 یزدگردی، در زمان هارون الرشید در مدینه در خانه جدّش حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام متولّد شد و پس از مدّت 79 سال و شش ماه و یازده روز قمری عمر، در روز آدینه پانزدهم شوّال المکرّم سنه 252 هجری قمری، مطابق سیزده مهر ماه قدیم سنه 235 یزدگردی، در زمان المعتزّ بالله عبّاسی به سرای آخرت رحلت نمود.15
همچنین در برخی از منابع متأخر از کتب نزهه الأبرار سید موسی بَرزنجی و مناقب العتره اثر احمد بن محمّد بن فهد حلّی و تاریخ نورالدّین محمّد سمهودی نقل شده که ولادت حضرت عبدالعظیم پنجشنبه چهارم ربیع‌الثانی سال 173 در مدینه و وفاتش در پانزدهم شوّال 252 بوده است. (زمانی‌نژاد و حافظیان، 1382، ص273)
گفتنی است، با توجّه به این که در منابع کهن و معتبر، تاریخ تولّد و وفات ایشان ذکر نشده و منابع گزارش‌های پیش گفته، شناخته شده نیستند، این گزارش‌ها فاقد اعتبارند؛ امّا در کتاب شریف کافی، از حضرت عبدالعظیم علیه السلام از هشام بن حکم روایت نقل شده است.16 تاریخ وفات هشام بن حکم، سال 199 ق، یا پیش از آن است.17 و مظنون، این است که حضرت عبدالعظیم هنگام نقل روایت، کمتر از بیست سال نداشته است. بنابراین، تولّد ایشان باید سال 180 قمری یا پیش از آن باشد. (زمانی‌نژاد و حافظیان، 1382، ص67)
همچنین بر اساس روایتی از امام هادی علیه السلام که ثواب زیارت قبر حضرت عبدالعظیم، همانند زیارت مرقد سیدالشّهد ا علیه السلام دانسته شده، باید بگوییم که او در دوران امام هادی علیه السلام و پیش از شهادت ایشان از دنیا رفته است و از آن جا که دوران امامت ایشان از سال 220 تا 254 قمری بوده، وفات حضرت عبدالعظیم پیش از سال 254 قمری اتّفاق افتاده است.
بنابراین، بر پایه قراین یاد شده احتمال تولّد حضرت عبدالعظیم علیه السلام در سال 173 قمری، و وفات ایشان در سال 252 منطقی و معقول است، با این حال، اثبات آن به منبع معتبر نیاز دارد.
سه ـ درک محضر امامان علیهم السلام
بر اساس آنچه درباره تاریخ تولّد و وفات حضرت عبدالعظیم علیه السلام گفته شد، ایشان دوران حیات پنج امام از امامان اهل بیت علیهم السلام یعنی امام کاظم تا امام عسکری را درک کرده است؛ امّا این بِدان معنا نیست که به محضر همه آنان هم رسیده یا از ایشان سخنی نقل کرده است.
مسلّم این است که ایشان محضر امام جواد و امام هادی علیهما السلام را درک و از ایشان احادیث فراوانی نقل کرده است. همچنین اگر به روایت کتاب الاختصاص منسوب به شیخ مفید اعتماد کنیم، حضرت عبدالعظیم محضر امام رضا علیه السلام را نیز درک کرده و از ایشان روایت نموده است.18
گفتنی است که طبق برخی از نسخه‌های رجال طوسی، حضرت عبدالعظیم از اصحاب امام عسکری علیه السلام شمرده
19 و در کتاب شرعه التسمیه میرداماد نیز آمده که ایشان محضر امام عسکری علیه السلام را نیز درک کرده است؛20 اما روایتی از آن امام، از طریق ایشان به ما نرسیده است.
چهار ـ عظمت علمی
برای اثبات عظمت علمی حضرت عبدالعظیم علیه السلام کافی است بدانیم امام معصوم، مردم را برای حلّ مشکلات دینی و یافتن پرسش‌های اعتقادی و عملی‌شان، به ایشان ارجاع داده است.
صاحب بن عَبّاد در رساله‌ای که در شرح حال حضرت عبدالعظیم علیه السلام نوشته،21 در وصف علمی ایشان آورده: ابوتراب رویانی، روایت کرد که شنیدم ابوحمّاد رازی می‌گفت: خدمت امام هادی علیه السلام در سامرّا رسیدم و درباره حلال و حرام از ایشان مطالبی پرسیدم. امام به پرسش‌های من پاسخ دادند و هنگامی که خواستم از ایشان خدا حافظی کنم به من فرمودند: «ای ابو حماد، هنگامی که چیزی از امور دینی در منطقه‌ات برای تو مشکل شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان». (صحفی و زمانی‌نژاد، 1382، ص23)
این تعبیر، به روشنی نشان می‌دهد که حضرت عبدالعظیم در عصر خود، مجتهدی توانمند بوده که بر اساس اصول و قواعدی که از اهل بیت علیهم السلام در اختیار داشته، می‌توانسته دیدگاه‌های اسلام ناب را در زمینه‌های مختلف اعتقادی و عملی، استخراج کند و به پرسش‌های مردم پاسخ گوید.
بنابراین، ایشان تنها محدّث و راوی احادیث اهل بیت علیهم السلام نبوده است؛ بلکه از علمای بزرگ خاندان رسالت بوده که پس از معصومان، توان پاسخ‌گویی به مسائل علمی را داشته و توانمندی علمی‌‌اش به تأیید و تصدیق امام هادی علیه السلام رسیده است.
پنج ـ تألیفات
مرحوم نجاشی درکتاب رجال خود ـ که با موضوع «مؤلّفان شیعه» تألیف شده ـ از حضرت عبدالعظیم حسنی نام برده و کتاب خطب امیرالمؤمنین علیه السلام را به وی نسبت داده است.22 چه بسا سید رضی رحمه الله در تدوین نهج‌البلاغه از این کتاب استفاده کرده باشد و این کتاب از مصادر اصلی نهج البلاغه باشد. نجاشی در پایان شرح حال حضرت عبدالعظیم علیه السلام سند خودش را به روایات ایشان، از طریق استادش ابن نوح، به حضرت عبدالعظیم می‌رساند.23
شیخ طوسی نیز درکتاب الفهرست خود ـ که موضوع آن، معرّفی مؤلّفان و مصنّفان شیعه است ـ از حضرت عبدالعظیم نام می‌برد و می‌گوید: «له کتاب». سپس سند خودش را به احمد بن ابی عبدالله برقی می‌رساند که او از حضرت عبدالعظیم علیه السلام نقل حدیث می‌کند.24
صاحب بن عباد نیز در احوال حضزت عبدالعظیم علیه السلام عبارتٍ «له کتاب یسمه کتاب یوم و لیله» را آورده است.25
شش ـ عظمت معنوی
مهم‌ترین نشانه عظمت معنوی و مقامات باطنی حضرت عبدالعظیم علیه السلام برابری فضیلت زیارت مزار آن بزرگوار، با فضیلت زیارت سیدالشهدا علیه السلام است.
شیخ المحدّثین، صدوق قدس سره ، از محمّد بن یحیی عطّار که یکی از اهالی ری بوده است این‌گونه نقل کرده که: خدمت امام هادی علیه السلام رسیدم. ایشان فرمودند: «کجا بوده‌ای؟»
گفتم: حسین بن علی علیه السلام را زیارت کردم. امام هادی علیه السلام فرمودند:
«أما إنّک لَوزُرتَ قَبرَ عَبدِالعَظیمِ عِندَکُم کُنتَ کَمَن زارَ الحُسَینَ بنَ عَلِی علیه السلام ؛ بدان که اگر قبر عبدالعظیم را در شهر خودتان زیارت کنی، مانند کسی هستی که حسین بن علی علیه السلام را زیارت کرده باشد».26
برای توضیح این روایت و تبیین عظمت معنوی حضرت عبدالعظیم علیه السلام باید موضوعاتی مانند فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام و مقصود از برابری زیارت حضرت عبدالعظیم با زیارت سیدالشهدا علیه السلام و حکمت آن، بررسی شود.
الف) فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام
در احادیث اهل بیت علیهم السلام فضایل، آثار و برکات فراوانی برای زیارت امام حسین علیه السلام بیان شده است؛ مانند: آمرزیده شدن گناهان، دعای فرشتگان، دعای اهل بیت علیهم السلام طولانی شدن عمر، افزوده شدن روزی، زدوده شدن اندوه، شادی دل، تبدیل شدن بدی‌ها به خوبی‌ها، تبدیل شدن شقاوت به سعادت، و برخورداری از حقّ شفاعت. همچنین در شماری از احادیث، فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام بیشتر از حج و حتّی طبق برخی از احادیث، ثواب آن، بیش از هزار حج و هزار عمره شمرده است.27
ب) مقصود از برابری زیارت عبدالعظیم با زیارت سید الشهدا علیه السلام
مسئله این است که بر اساس حدیثِ یاد شده، آیا زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السلام به طور مطلق می‌تواند جانشین زیارت امام حسین علیه السلام شود یا در شرایط خاصّی، از چنین فضلیتی برخوردار است؟ در یک جمله، آیا برابری زیارت خضرت عبدالعظیم و زیارت امام حسین علیه السلام مطلق است یا مقید؟
بی‌تردید، مقصود امام هادی علیه السلام در حدیث یاد شده، این نیست که از فضایل زیارت امام حسین علیه السلام بکاهد یا در بیان فضیلت حضرت عبدالعظیم مبالغه کند.
بنابراین، در پاسخ به سؤالی که مطرح شد، می‌توان گفت: برابری فضیلت زیارت عبدالعظیم علیه السلام و امام حسین علیه السلام مقید است به فضای سیاسی ویژه‌ای که پیروان اهل‌بیت علیهم السلام در آن مقطع تاریخی درآن زندگی می‌کردند، در زمانی که اختناق شدیدی جهان اسلام را فراگرفته بود و جامعه تشیع در دوران زمامداری افرادی مانند متوکّل، مُعتـّز و معتمد عبّاسی، سخت‌ترین دورآنهای تاریخی خود را سپری می‌کرد.
در چنین اوضاعی امام هادی علیه السلام برای پیشگیری از خطرهایی که از طرف حکومت‌های وقت، شیعیان را تهدید می‌کرد، فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم را با زیارت امام حسین علیه السلام برابر دانسته است. به تعبیری روشن‌تر، زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السلام برای کسانی که آمادگی خطرپذیری برای زیارت امام حسین علیه السلام را داشته باشند، پاداشی معادل زیارت آن حضرت دارد و حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام شعبه‌ای از حرم سید الشهدا علیها السلام است و این خود، فضیلتی بزرگ و حاکی از جایگاه بلند عبدالعظیم در نزد اهل‌بیت علیهم السلام و عظمت معنوی ایشان است.
ج) حکمت برابری زیارت عبدالعظیم علیه السلام با زیارت سیدالشهدا علیه السلام
برابری فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم با زیارت سالار شهیدان هرچند در شرایط ویژه بی‌تردید بدون حکمت نیست. شاید نتوان به حکمت آن پی برد، اما راز و رمز این فضیلت بزرگ را باید در شخصیت علمی، عملی و جهادی آن بزرگوار، جست‌وجو کرد.
در میان امام زادگان، شخصیت‌های بزرگی وجود دارند؛ اما درباره هیچ یک از آنها نقل نشده و حدّاقل به ما نرسیده که زیارتش با زیارت سیدالشهدا برابری کند.
بنابراین، حضرت عبدالعظیم علیه السلام باید از خصوصیات و مقامی برخوردار باشد که از مرقد مطهّرش نور حرم حسینی ساطع می‌گردد و شمیم دل‌انگیز سیدالشهدا از آن استشمام می‌شود.
گفتنی است که احادیث دیگری نیز در فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السلام نقل شده‌اند، مانند آنچه از شهید ثانی در تعلیقه خلاصه الاقول علامه حلّی از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمودند:
هر کس قبر عبدالعظیم را زیارت کند، بر خدا لازم می‌شود که که او را داخل بهشت کند28 در حدیث دیگری از آن امام آمده که فرمودند:
«هرکس نمی‌تواند مرا زیارت کند، برادرم عبدالعظیم حسنی را در ری زیارت کند».29
لیکن این احادیث، علاوه بر ارسال و ضعف سند، از نظر تاریخی نیز خدشه‌پذیرند؛ زیرا حضرت عبدالعظیم علیه السلام سال‌ها پس از شهادت امام رضا علیه السلام زنده بوده است، مگر اینکه بگوییم از اخبار غیبی امام رضا علیه السلام هستند.
هفت ـ روایات حضرت عبدالعظیم علیه السلام
بخش قابل توجّهی از کتاب‌هایی که در شرح حال حضرت عبدالعظیم علیه السلام تألیف شده‌اند، به روایاتی اختصاص یافته‌اند که در سلسه سند آنها قرار گرفته است، مانند: کتاب جنّات النعیم،
30 شصت روایت؛ روح و ریحان،3157 روایت؛ التذکره العظیمیه،32 چهل روایت؛ عبدالعظیم الحسنی حیاته و مسنده،33 78 روایت؛ مسند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام که در مجموعه آثار کنگره حضرت عبدالعظیم علیه السلام به چاپ رسیده، یکصد و بیست روایت.34
صاحب بن عباد نیز ایشان را «کثیرالحدیث و الروایه» دانسته و در رساله کوتاه خود، ایشان را چنین توصیف کرده است:
ذو ورع و دین، عابد معروف بالامانه و صدق اللهجه، عالم بامور الدین، قائل بالتوحید و العدل، کثیرالحدیث و الروایه.35
[عبدالعظیم] شخصی پرهیزگار و دیندار بود. اهل عبادت بود و به امانتداری و راستگویی شهرت داشت. به امور دینی دانا بود. توحید و عدل را باور داشت و بسیار حدیث و روایت از اهل‌بیت علیهم السلام نقل می‌کرد.
همان‌گونه که پیش از این اشاره شد، کتاب «خطب امیرالمؤمنین علیه السلام » و کتاب «یوم و لیلة» از جمله مصنّفات ایشان است، و بر این اساس باید گفت: بسیاری از روایات حضرت عبدالعظیم علیه السلام به علل مختلف به ما نرسیده‌اند.
هشت ـ مهاجرت به ری
جزئیات مسائل مربوط به علل مهاجرت حضرت عبدالعظیم علیه السلام به شهرری، مشخص نیست؛ اما می‌توان گفت که سابقه مبارزاتی خاندان آن بزرگوار از یک سو، و شخصیت علمی و جهادی و ارتباط بسیار نزدیک حضرت عبدالعظیم با اهل‌بیت علیه السلام از سوی دیگر، موجب شدند که ایشان در سال‌های پایانی زندگی، تحت تعقیب حکومت وقت، قرار گیرد. ازاین‌رو، برای ادامه فعّالیت‌ها و چه بسا با اشاره امام هادی علیه السلام زندگی مخفی را انتخاب کرد، و با لباس پیک و به صورت مسافری ناشناس، وطن اصلی خود را ترک کرد و شهرهای مختلفی را پشت سر گذاشت تا آن که در شهرری در مکانی به نام «سربان» رحل اقامت افکند و در خانه یکی از پیروان اهل‌بیت علیه السلام سکونت یافت. روزها روزه بود و شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و گاه مخفیانه از خانه‌ای که در آن ساکن بود، خارج می‌شد و به زیارت قبری که هم اکنون در مقابل مزار او قرار دارد، می‌رفت و می‌فرمود: این، قبر مردی از فرزندان موسی بن جعفر علیه السلام است.
معلوم نیست که حضرت عبدالعظیم علیه السلام چند سال در شهرری سکونت داشته است. مسلّم این است که ایشان به قدری در این شهر بوده که بیشتر شیعیان ری، کم‌کم با ایشان آشنا شده بودند،36 و با در نظر گرفتن اینکه ایشان به شدّت تحت تعقیب بوده و ارتباط تک تک مردم با او چه بسا مدّت‌ها طول می‌کشید، می‌توان گفت: احتمالاً ایشان چند سال از سال‌های پایانی عمر خود را در ری گذرانده است. همچنین رفت و آمد بیشتر با وی، حاکی از فعّالیت‌های فرهنگی و سیاسی اوست.
نه ـ سبب وفات
بر پایه گزارش نجاشی و صاحب بن عبّاد، حضرت عبدالعظیم علیه السلام بر اثر بیماری و به مرگ طبیعی از دنیا رفته است.37 هنگامی که بدن شریفش را برای غسل دادن برهنه کردند، در جیب ایشان ورقه‌ای یافت شد که در آن، نسب ایشان تا امیرمؤمنان علی علیه السلام نوشته شده بود.38
لیکن در کتاب «الشجره المبارکه» درباره سبب وفات حضرت عبدالعظیم علیه السلام آمده است:
«وَ قُتِلَ بِالرَّیْ وَ مَشْهَدَهُ بِهٰا مِعْرُوفٌ وَ مَشْهُورٌ».39
حضرت عبدالعظیم در ری کشته شده و مزار او در آن جا معروف و مشهور است.
همچنین در کتاب «المنتخب طریحی» آمده است:
قیل: و ممن دفن حیا من الطالبین عبدالعظیم الحسنی بالری.40
گفته شده از جمله کسانی که از خاندان علی بن ابی طالب زنده به گور شده، عبدالعظیم حسنی در ری است.
در گزارش دیگری به کتاب مشجرئت ابن معیه، نسبت داده شده که ایشان را با زهر، به شهادت رسانده‌اند.41
درباره گزارش‌های یاد شده، چند نکته درخور توجّه است:
گزارش صاحب بن عبّاد و نجاشی، معتبر و مربوط به قرن چهارم و پنجم هجری است. بنابراین در تعارض با گزارش‌های متأخّر، بر آنها تقدم دارد.
گزارش‌های یاد شده نشان می‌دهند که ظاهراً تا قرن پنجم هجری، موضوع شهادت حضرت عبدالعظیم مطرح نبوده است، وگرنه در این گزارش‌ها به آن اشاره می‌شد.
در صورتی که بتوانیم بر گزارش کتاب الشجره المبارکه اعتماد کنیم، جمع میان این گزارش و گزارش مشجرئت ابن معیه و نیز گزارش منابع معتبر یاد شده، این است که ایشان بر‌اثر مسموم شدن، بیمار شده و به شهادت رسیده است.
با عنایت به پیشینه خانوادگی حضرت عبدالعظیم علیه السلام و قیام علویان در طبرستان، در صورتی که زمامداران فاسد بنی عبّاس از مخفیگاه ایشان در ری آگاه می‌شدند، قطعاً ایشان را به شهادت می‌رساندند، و بعید نیست بر‌اثر کثرت رفت و آمد با ایشان در مدّت حضورشان در ری، به این موضوع پی برده باشند.
تشبیه زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السلام به زیارت امام حسین علیه السلام می‌تواند قرینه‌ای بر شهادت ایشان باشد.
بنابراین، هرچند دلیل قاطعی بر شهادت حضرت عبدالعظیم در دست نیست، دلیل محکمی بر نفی شهادت ایشان نیز وجود ندارد؛ بلکه با توجّه به نکته سوم، چهارم وپنجم، پذیرفتن اصل شهادت بعید نیست.
ده ـ مدفن حضرت عبدالعظیم علیه السلام با اشاره پیامبر صلی الله علیه و آله
بر پایه گزارش صاحب بن عَبّاد (326 ـ 385 ق)،42 شب وفات حضرت عبدالعظیم علیه السلام یکی از شیعیان ری در عالم رؤیا، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را دید که به او فرمودند: «مردی از فرزندان مرا فردا از سکه الموالی می‌آورند و در باغ عبدالجبّار بن عبدالوهّاب، در کنار درخت سیب، دفن خواهند کرد.» آن شخص نزد صاحب باغ رفت تا آن درخت و مکان آن را بخرد. صاحب باغ به او گفت: این درخت و مکانش را برای چه می‌خواهی؟ او ماجرای رؤیای خود را بازگو کرد. صاحب باغ گفت: من هم چنین خوابی دیده‌ام و بدین جهت، محل این درخت و همه این باغ را وقف سادات و شیعیان کرده‌ام که اموات خود را در آن دفن کنند.43
1. رجال النجاشی: ج 2، ص 67، ش 651.
2. ر.ک: معجم رجال الحدیث: ج 10، ص 46، ش 6580.
3. منتقلة الطالبیه: ص 157 به نقل از: شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی7 و شهرری : مجموعه مقالاتِ چاپ شده: ص 72 (مقاله «آشنایی با حضرت عبدالعظیم7 و مصادر شرح حال او»، رضا استادی )، مهاجران آل ابوطالب: ص 235.
4. ر.ک: سرّ السلسلة العلویة: ص 24، عمدة الطالب: ص 94، مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم7: ج 3، ص 50 (مقاله « بررسی کلّی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی7»، محمّد کاظم رحمان ستایش ).
5. ر.ک: مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم7: ج 3، ص 50 (مقاله «بررسی کلّی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی7»، محمّد کاظم رحمان ستایش ).
6 ر.ک: عمدة الطالب: ص 93 و 70.
7. سرّ السلسلة العلویة: ص 22،عمدة الطالب: ص 70 و 94.
8. تاریخ اسلام، ذهبی: ج 13، ص 414.
9. سرّ السلسلة العلویة: ص 21، عمدة الطالب: ص 70.
10ر.ک: الإرشاد: ج 2، ص 21.
11سرّ السلسلة العلویة: ص 22، عمدة الطالب، ص 69، قول 90 و 95 سالگی هم گفته شده است.
12 سرّ السلسلة العلویة: ص 20.
13 از مرحوم شیخ رجبعلی نکوگویان (خیاط) نقل شده است که حضرت عبدالعظیم را در عالم معنا زیارت می‌کند و از او می‌پرسد: از کجا به این مقام رسیدید؟ ایشان پاسخ می‌دهد: « از راه احسان به خلق. از قرآن، نسخه برداری می‌کردم و آن نسخه ها را در اختیار مردمی که طالب آنها بودند، می‌گذاشتم و دستْمزد ناچیزی نصیبم می‌شد که آن را احسان می‌کردم.» (ر.ک: کیمیای محبّت: ص 210 نیز، ر.ک: همان، فصل هفتم «احسان اولیای خدا» ).
14. در گذشته، در عرف عامّه مردم، کلمه «شاه» در بسیاری از موارد، به نشانه تجلیل و احترام به کار می رفت. به امیر مؤمنان علی7، «شاه مردان» و به امام حسین7 «شاه شهید» یا «شاه شهیدان» می گفتند. درباره حضرت عبدالعظیم -7 -این کلمه در کتاب‌های سده سیزدهم و چهاردهم هجری- نه کتاب‌های قبل از آن - دیده می شود و این کلمه، جزو نام ایشان نیست. (ر.ک: شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی7 و شهرری: مجموعه مقالات چاپ شده: ص 73 ( مقاله «آشنائی با حضرت عبدالعظیم7 و مصادر شرح حال او»، رضا استادی ).
15. ر.ک: مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظیم7: ج 3، ص 181_ 185 (رساله «عراضة الإخوان: سفرنامه معلّم حبیب آبادی به آستانه حضرت عبدالعظیم و شهرری»، محمّد علی معلّم حبیب آبادی.
16. الکافی: ج 1، ص 424، ح 63.
17. ر.ک: معجم رجال الحدیث: ج 19، ص 270، ش 13329.
18. البته نمی‌توان به این روایت اعتماد کرد ( ر.ک: معجم رجال الحدیث:ج 10ص 49 ش 6580) و بر فرض پذیرش آن، احتمال دارد مقصود از « أبی الحسن»، امام هادی7 باشد و کلمه «الرضا» را راوی یا مستنسخ افزوده باشد.
19. رجال الطوسی: ص401ش 5875.
20. شرعة التسمیة: ص45. باید توجّه داشت که براساس روایتی که از امام7 درباره فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم7 آمده، ایشان در دوران امامت امام هادی7 از دنیا رفته است. بنابراین نمی‌تواند از اصحاب امام7 و در دوران امامت آن حضرت باشد. این احتمال نیز که ممکن است لقب عسکری برای امام هادی7 هم به کار م رفته باشد، شایان تأمل است،چنان که در روایت صدوق در ثواب الاعمال در باره فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم7 ایشان با لقب "عسکری" نامیده شده وهمین امر، موجب شده که تصوّر کنند حضرت عبدالعظیم از اصحاب فرزند ایشان ـ که معروف به عسکری است ـ نیز بوده است.
21. این رساله در سال 516 ق، به خط یکی از بنی بابویه نگارش یافته است ( ر.ک: خاتمه مستدرک الوسائل: ج 4 ص404ش 173).
22. رجال النجاشی: ج2 ص66 ش 651.
23. رجال النجاشی: ج2ص67ش651.
24. الفهرست: ص193ش548.
25. شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی7 و شهرری: مجموعه رساله‌های خطّی و سنگی: ص 21 (رساله «رسالة فی فضل عبدالعظیم7 صاحب بن عبّاد»).
26. ثواب الاعمال: ص 124ح 1.
27. برای آشنایی با متن احادیثی که بدانها اشاره شد، ر. ک: دانش نامه امام حسین7: ج11 (فصل سوم و چهارم از بخش سیزدهم) و برای توضیحات لازم، ر. ک: همان: ج 11ص101_111 (پژوهش در باره ارزش زیارت امام حسین7).
28. حاشیة الشهید الثانی علی خلاصة الأقوال:ص 191 ح 289، مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی7: ج 3 ص 42 ( مقاله «زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی7»، رضا استادی).
29. مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی7: ج 3 ص 43 ( مقاله «زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی7، رضا استادی»).
30. نگارش ملّا اسماعیل فدایی کزاری ( م 1263 ق ).
31. نگارش ملّا محمّد باقر کجوری ( م 1313 ق ).
32. نگارش محمّد ابراهیم کلباسی ( م 1362 ).
33. نگارش مرحوم آیت‌الله عزیزالله عطاردی.
34.ر.ک: مسند حضرت عبدالعظیم حسنی7 ص 19.
35. شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی7 و شهرری: مجموعه رساله‌های خطّی و سنگی: ص 21 (« رسالة فی فضل عبدالعظیم7»، صاحب بن عبّاد ).
36 این مطلب در گزارش نجاشی و صاحب بن عبّاد آمده است.
37. رجال النجاشی: ج2 ص67 ش651، شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی7 و شهرری: مجموعه رساله‌های خطّی و سنگی: ص22(«رسالة فی فضل عبدالعظیم7»، صاحب بن عبّاد).
38. ر. ک: همان، ص 11.
39. الشجرة المبارکة، فخر رازی ( م 606 ق): ص64 (از منشورات کتاب‌خانه آیة‌الله مرعشی).
40. المنتخب، طریحی: ص7.
41. شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی7 و شهرری: مجموعه کتاب‌ها و رساله‌ها: ص141(«زندگانی حضرت عبدالعظیم و امام زادگان مجاور»، محمد رازی شریف).
42. گفتنی است که این گزارش، با اندکی تفاوت در رجال نجاشی (372_450ق) نیز آمده و متن حاضر برگرفته از هر دو منبع است.
43. رجال النجاشی: ج2 ص66_67ش 651؛ شناخت نامه حضرت عبدالعظیم7 و شهرری : مجموعه رساله‌های خطّی و سنگی: ص22 (رساله «رسالة فی فضل عبدالعظیم7»، صاحب بن عبّاد).
