رویکرد تعاملی و همکاری جمهوری آذربایجان و ایران در حوزه انرژی- ولی کوزهگر کالجی

جمهوری آذربایجان به ویژه شهر باکو به صورت سنتی یکی از مناطق اصلی تولید نفت روسیه تزاری و بعدها اتحاد جماهیر شوروی محسوب و از باکو نیز به عنوان «پایتخت نفت جهان» یاد می شد. میزان ذخایر نفت خام آذربایجان بیش از هفت میلیارد بشکه و میزان ذخایر گاز این کشور نیز 35 تریلیون متر مکعب برآورد شده است.
با چنین ظرفیتی، جمهوری آذربایجان بعد از روسیه و قزاقستان، سومین تولیدکننده بزرگ عضو اتحاد شوروی سابق محسوب می شود و نفت و گاز 95 درصد از کل صادرات این کشور و 65 درصد از درآمدهای آن را تشکیل می دهد.
افزایش چشمگیر بهای جهانی نفت که در مقاطعی به بشکه ای 150 دلار نیز رسید، موجب شد درآمد صادراتی جمهوری آذربایجان از محل فروش نفت خام به صورت قابل توجهی افزایش یابد؛ به گونه ای که مجموع درآمد صندوق دولتی نفت جمهوری آذربایجان طی 10 سال گذشته (2002 تا 2012 میلادی) به بیش از 50 میلیارد دلار و درآمد حاصل از سود این صندوق نیز حدود یک میلیارد دلار رسید.
اما روی دیگر سکه، وابستگی شدید اقتصاد جمهوری آذربایجان به درآمدهای نفت و گاز و آسیب پذیری در برابر نوسانات قیمت جهانی نفت و گاز است.
در سال های اخیر که قیمت جهانی نفت یک روند نزولی مستمر را تجربه کرد و قیمت نفت در مقاطعی به زیر 30 دلار رسید، بارها دولت آذربایجان با کسری بودجه سالانه مواجه شد.
به عنوان مثال، کسری بودجه دولت آذربایجان در 6 ماه نخست سال 2015 میلادی 770.9 میلیون منات کسری داشته که در مشابه با سال 2014 میلادی این کسری 615 میلیون منات بوده است.
این روند به صورت مستقیم و موثری بر میزان رشد تولید ناخالص داخلی آذربایجان تاثیر منفی برجای نهاده است. کاهش شدید ارزش منات، واحد پول ملی آذربایجان در مقابل دلار از دیگر پیامدهای منفی کاهش قیمت جهانی نفت و گاز به شمار می رود.
از جمله پیامدهای کاهش ارزش منات، افزایش نرخ تورم بود که از چهار درصد در سال 2015 به 13.6 درصد در ژانویه 2016 رسید و با همان نسبت ادامه یافت.
تقریباً بلافاصله در پی تنزل ارزش منات، قیمت های مصرفی افزایش یافت. تورم بالا منجر به کاهش قدرت خرید شد که افزون بر کاهش بودجه های عمومی، به دلیل اثر مستقیم بر مبالغ پرداختی به جمعیت آسیب پذیر و مستمری بگیران، منجر به یک رشته اعتراضات در داخل جمهوری آذربایجان شد.
کاهش تقاضای جهانی نفت، افزایش عرضه نفت به ویژه با توجه به عرضه نفت و گاز شیل (نفت سبک) آمریکا و شکاف و اختلاف سیاسی میان عربستان با روسیه و ایران که عربستان را به افزایش تولید و عرضه نفت خام با هدف کاهش قیمت و تحت فشار قراردادن اقتصادهای روسیه و ایران سوق داده، موجب شده است دورنمای کلی بازار جهانی نفت طی چند سال آینده، دورنمای باثبات و روشنی نباشد.
در مجموع، بحران اقتصادی جهان در سال 2008 میلادی و کاهش قیمت جهانی نفت و گاز در سال های اخیر که موجب کاهش درآمد ملی، کسری بودجه، توقف و یا کندشدن اجرای بسیاری از طرح های اقتصادی و رفاهی و اعتراض های مردمی به کاهش درآمدها و تعهدات مالی و رفاهی دولت شده است، دولت آذربایجان را به صورت جدی به سمت کاهش وابستگی به اقتصاد نفت و گاز به ویژه خام فروشی سوق داده است.
به همین دلیل در سند «آذربایجان 2020: نگاه به آینده مفهوم توسعه» در بخش مستقلی تحت عنوان «بهبود ساختار اقتصادی و توسعه بخش غیرنفتی» 1 به این موضوع توجه جدی شده است. افزایش تولید و صادرات گاز طبیعی، توسعه صنعت پتروشیمی، سرمایه گذاری در بخش انرژی های نو و تجدیدپذیر، تقویت بخش خصوصی در ساختار اقتصادی و استفاده از ظرفیت فناوری های نوین از جمله محورهای مهم این سند با هدف جبران پیامدهای کاهش قیمت نفت در اقتصاد جمهوری آذربایجان به شمار می رود.
مجموع این تحولات موجب شده است جمهوری آذربایجان به عنوان یک کشور خارج از اوپک نفتی و اوپک گازی به سمت همکاری و تعامل با کشورهای تاثیرگذار در این دو سازمان از جمله ایران و عربستان سعودی روی آورد.
شرکت نماینده جمهوری آذربایجان همراه با روسیه و قزاقستان در اجلاس کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در دوحه قطر در آوریل 2016 میلادی (آذر 95) و شرکت الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان به عنوان مهمان در اجلاس مجمع کشورهای صادرکننده گاز (جی یی سی اف) در تهران در نوامبر 2015 میلادی به روشنی گویای این امر است.
به همین دلیل است که مقامات جمهوری آذربایجان از روند تصمیمات اخیر در اوپک با هدف تثبیت قیمت نفت حمایت کرده اند.
به عنوان مثال، ناطق علی اف، وزیر انرژی جمهوری آذربایجان اعلام کرد که «افزایش رایزنی و مشورت میان این کشور و اوپک، زمینه را برای رسیدن به توافق بزرگ کاهش سطح تولید نفت مساعدتر می کند و هرگونه تصمیم این سازمان برای کاهش یا تثبیت تولید نفت تأثیر بسیار زیادی بر بالا بردن قیمت ها خواهد داشت».
بنابراین، با توجه به فروکش کردن شور و هیجانات مربوط به منابع نفت و گاز خزر، ارائه آمارهای واقع بینانه تر از حجم ذخایر و احتیاط بیشتر شرکت های چندملیتی برای ورود به این منطقه به موازات کاهش جهانی قیمت و نفت و گاز که باکو را به سمت تعامل بیشتر با اوپک گازی و نفتی سوق داده است، فرصت مناسبی برای توسعه همکاری های ایران و جمهوری آذربایجان فراهم ساخته است که تجربه جدیدی در مناسبات دو کشور به شمار می رود.
جمهوری آذربایجان در شرایط کنونی حاکم بر بازار جهانی نفت و گاز، به عنوان کشوری خارج از حوزه اوپک و عضو مهم جی یی سی اف خود را نیازمند همرایی و همسویی با ایران به عنوان عضو موثر اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز (جی یی سی اف) به ویژه در شرایط پس از برجام می بیند که می تواند به عنوان یک فرصت برای تعمیق همکاری های اقتصادی دو کشور به آن نگریسته شود.
همچنین دعوتی که از ایران برای توسعه میدان گازی شاه دنیز از طرف آذریها صورت گرفته است به موازات سیاست گذاری دولت آذربایجان در جهت توسعه بخش پتروشیمی نیز از جمله ظرفیت ها و فرصت های مناسبی است که ایران می تواند با توجه به پشتوانه علمی، فنی و تخصصی خود در این حوزه به صورت جدی و فعالی ورود پیدا کند که مورد توجه طرف آذری نیز قرار خواهد گرفت و در مجموع موجب تقویت رویکرد تعاملی و همکاری جمهوری آذربایجان و ایران در حوزه انرژی خواهد شد.
....................................................................
* پژوهشگر ارشد مرکز تحقیقات استراتژیک و عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)
منبع: نشریه وزارت نفت (مشعل)