آرامگاه شیخ یوسف سروستانی

آرامگاه شیخ یوسف سروستانی شیراز یکی از بقعه‌های تاریخی شهر سروستان درشهرستان سروستان و استان فارس می‌باشد. در این بنا بقعه«شیخ یوسف سروستانی» (وفات: 680 هجری) و «محمد بن حسن‌علی البیظاوی» (وفات: 710 هجری) قرار گرفته‌است.
معماری
بقعه شیخ یوسف سروستانی از چندین ستون سنگی و دو چهارتاقی تشکیل پیدا کرده‌است. این بنا به طرز زیبایی در وسط شهر سروستان قرار دارد. از لحاظ معماری به دوره ایلخانی بر می‌گردد و تزئینات بنا متأثر از تزئینات رایج آن دوران می‌باشد. در اقلیم پارس آمده است که این بقعه که محل زندگی و تدریس شیخ یوسف بن یعقوب بوده شامل دو چهار طاقی و چندین ستون سنگی و رومی‌هایی از سنگ‌تراش است. معماری این بنا مانند معماری بناهای ساسانی است و شیوه سنگ‌تراشی آن همانند خداینانه مسجد جامع عتیق شیراز است. در درجه اول اهمیت عنصر تزئین بنا حجاری است که تزئینات عمده حجاری شامل کتیبه‌ها به خط کوفی، ثلث، نسخ و نقوش اسلیمی یعنی پیچ در پیچ می‌باشد. علاوه بر این عناصر تزئینی هنر کاشیکاری در این بنا به کار رفته که متأسفانه امروز آثاری از این هنر در بنا موجود نیست. بنا به مدارک جزیی که به دست آمده چنین استنباط می‌شود که در طرفین گوشواره‌ها یعنی بخش‌های کوچکی شکل از کاشی‌های زرین فام یا نقوش گیاهی و کاشی‌های با لعاب فیروزه‌ای به شکل صلیب استفاده گردیده است.
مقبره
در این بنا، دو در ورودی به محل قبور وجود دارد. سر در ضلع شرقی از سنگ تراشیده است و دارای طاقی مقرنس کاری است. در ضلع شمالی بنا نیز بقایایی از پلکان مارپیچ وجود دارد. سر در غربی در ابتدا در بخش شمالی بنا بوده که به دلیل حوادث طبیعی ویران شده و سپس به تشخیص معماران این سر درب را به جبهه غربی انتقال داده و به همان صورت و با همان مصالح بر پا داشته‌اند. سر در این عمارت با نگارش چند آیه از قرآن به خط ثلث بر روی کاشی کاری‌های معرق، مزین شده است. سر در جنوبی نیز که بر محور اصلی ساختمان بنا شده و متعلق به سال 714 هـ. ق است، از سنگ تراشیده ساخته شده است. این سر در دارای چندین کتیبه به خط نستعلیق می‌باشد که یکی از آن‌ها مربوط به عهد پادشاهی نادر شاه افشار می‌باشد. این بنا دارای دو گنبد است که گنبد اصلی آن دارای دوازده ستون است که از سنگ‌های طبیعی خوش‌تراش بنا شده است و دوازده ستون آن نیز از سنگ‌های یکپارچه ساخته شده است. قطر این گنبد 6 متر است و یک بار مرمت شده اما بخش‌های پایینی و دوازده ستون آن هم چنان دست نخورده باقی‌مانده است. از لحاظ ایستایی بنا کل وزن ساختمان به طرز ظریف و ماهرانه‌ای بر روی دوازده ستون سنگی آهکی قرار گرفته و استاد کار وی استاد علی الفازی بوده است. گنبد دیگر این بنا که گنبدی کوچک است، از سنگ‌های لاشه و آجر ساخته شده است. در ضلع شمالی گنبد دوازده ستون، دیواری قدیمی وجود داشته که هم اینک دیوارهایی در دو طرف آن احداث شده است. آنگونه که در منابع ذکر شده در بنای امروزی سه مرحله ساختمان تشخیص داده شده است: 1- قسمتی از دیوار قدیمی که در طرح چهار خانه است و در شمال گنبد دوازده ستون واقع است که از مرحله اول بجا مانده است. 2- در دو طرف این دیوار در مرحله دوم با مرحله اصلی ساختمان دیوارهای کشیده‌اند. در این مرحله ساختمان گنبددار کوچک‌تر تغییراتی جزئی از جمله اضافه کردن چند پایه و ستون بوجود آمده است. 3- در این مرحله در ساختمان منضمات نسبتاً جدیدی در بنای گنبددار کوچک‌تر و منضماتی بر ساختمان دروازه شرقی ایجاد گردیده است و در گوشه شمالی بنا بقایای از یک پلکان دوّار دیده می‌شود که احتمالاً متعلق به مناره‌ای بوده است. ساختمان گنبددار بزرگ از سنگ‌های طبیعی خوش‌تراش بنا شده و ستون‌ها از سنگ‌های یک تکه ساخته شده است و ساختمان گنبددار کوچک از سنگ‌های لاشه و آجر ساخته شده است. در وسط چهار طاق اصلی، سنگ قبری مربوط به شیخ یوسف قرار دارد که بر روی آن نگاشته شده است: «توفی الشیخ یوسف بن یعقوب السروستانی سنه اثنین و ثمانین بعد ستمائه» و در پایان نیز تاریخ 680 هجری ذکر شده است. سنگ قبر دیگری متصل به بقعه شیخ است که بر روی آن نام محمد بن حسن علی البیضاوی مورخ 11 رمضان 710 هجری نگاشته شده است. بر سر در جنوبی نام استاد علی بن حسین علی الفازی و تاریخ محرم 680 هجری مرقوم شده است. تاریخ سر در جنوبی 714 ذکر شده و پایین آن روی لوحه سنگی به غرس درخت سروی در سال 731 در صحن بقعه اشاره شده است.
دیدگاه پژوهشگران
مادام دیولافوا نیز در سفرنامه خویش دربارهٔ مقبره شیخ یوسف آورده است که «در این بقعه تغییراتی حاصل شده و وسعت حیاط آن هم افزایش یافته است یک قسمت از بنا با سنگ ساخته شده است که در تالار مقبره هم ستون‌های سنگی دیده می‌شود. هزاره‌ها هم از کاشی‌های پوشیده شده که انعکاس فلزی دارند و از ستاره‌های مینایی فیروزه‌ای صلیب مانند قشنگ و خوش‌نما هستند ولی اگر ستاره‌های کاشی را با هم مقایسه کنیم پیداست که مینایی فلزی رنگ آنها گاهی زیاد و گاهی کمتر حرارت دیده است و کاشی‌های خوب آن هم به قشنگی کاشی‌های مینایی مسجد کاشان یا ورامین نیستند و واضح است که در موقع انحطاط این صنعت ساخته شده‌اند.»
اهمیت تاریخی
مزارشیخ یوسف سروستانی، مربوط به سدهٔ 7 ه.ق است و در میدان اصلی شهر واقع شده و این اثر در تاریخ 21 آبان 1317 با شمارهٔ ثبت 318 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.