مسجد وکیل شیراز یکی از بناهای تاریخی برجای‌مانده از دوران حکومت زندیه است که به دلیل معماری و نوع ساخت، از جمله بناهای ارزشمند و مهم محسوب می‌شود. این اثر ایران کهن در 18 تیرماه 1311 با شماره‌ی 182 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
جغرافیا و همسایگی‌های بنای مسجد وکیل شیراز
همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، مسجد وکیل شیراز در استان فارس، شهرستان شیراز، در مرکز این شهر، در محله‌ی درب شاهزاده، خیابان آیت‌الله طالقانی، بین حمام وکیل و بازار وکیل و به دستور کریم‌خان زند احداث شد. از بناها و آثار تاریخی که در همسایگی و نزدیکی این عمارت تاریخی مشاهده می‌شود، بازار و حمام وکیل است که به مجموعه‌ی وکیل شناخته می‌شوند. مسجد وکیل یا مسجد سلطانی وکیل در بخش غربی بازار و در انتهای بخش شمشیرگرها قرار گرفته است. این عمارت زیبا از وسعتی نسبتا بزرگ برخوردار بوده و به دلیل زیبایی و معماری به کار رفته در آن، یکی از بناهای محبوب و دوست‌داشتنی شهر شیراز است.
تاریخچه‌ی عمارت تاریخی مسجد وکیل شیراز
استان فارس از جمله مناطق تاریخی و کهن ایران است که به واسطه‌ی عمارات و بناهای برجای مانده از دوران حکومت پادشاهان و امپراتوری‌های فرمانروایانی پر آوازه، در سراسر جهان مشهور و شناخته شده است. کریم خان زند یکی از پادشاهانی است که در زمان حکومت خود بر ایران، مجموعه بناهایی ارزشمند و با شکوه را تاسیس کرد. همین امر سبب شد تا شهر شیراز که مرکز فرماندهی وی درنظر گرفته می‌شد، به یکی از نقاط آباد و دوست داشتنی آن روزگار تبدیل شود. مسجد وکیل، حمام وکیل و بازار وکیل عماراتی هستند که به مجموعه‌ی وکیل شهرت داشته و در مرکز شهر شیراز احداث شده‌اند. طبق اسناد تاریخی به نظر می‌رسد تاریخ ساخت آن به سال 1187 هجری قمری باز می‌گردد. به واسطه‌ی اطلاعات برجای‌مانده از کتب و نوشته‌های ایران کهن، گفته می‌شود معماران و سازندگان مسجد وکیل شیراز، همزمان با احداث ساختمان میدان و بازار به ساخت و تاسیس این اثر تاریخی مشغول شدند.
معماری مسجد وکیل شیراز
همانگونه که عنوان شد، در دوران حکومت کریم‌خان زند، مجموعه بناهای ارزشمند و باشکوهی طراحی و ساخته شد که امروزه به عنوان میراثی گران‌بها و قابل توجه نه تنها در سراسر ایران، بلکه در جهان شناخته می‌شود. مسجد وکیل شیراز با مساحتی بالغ بر 11 هزار متر مربع، 8660 متر زیربنا، معماری کم‌نظیر، حجاری‌های فوق‌العاده و بی‌نظیر، کتیبه‌های منقوش به خطوط نستعلیق، نسخ و ثلث و کاشیکاریهای صورت گرفته در رنگ‌های زیبا و متنوع، زبان هر گردشگر، تاریخ‌شناس و علاقه‌مند به فنون معماری را به تمجید و سپاس از سازندگان و طراحان آن، خواهد گشود. دو لنگه در که در بخش ورودی مسجد تعبیه شده از ارتفاعی بالغ بر 8 متر و عرضی حدود 3 متر (برای هر لنگه در)، برخوردار است. ورودی بازار شمشیرگرها نیز در مجاورت این درها قرار دارد. درب ورودی به سمت دالانی متشکل از هشت ضلع باز می‌شود که از سقفی زیبا و منقوش به تصاویر کاشی‌کاری شده از گل و بته و عبارت زیبای لااله الاالله به خط کوفی تشکیل شده است.
اما شاید یکی از طرح‌ها و هنرهای معمار و سازندگان این اثر تاریخی که توجه دیگران را به خود جلب کرده است، 48 ستون زیبا و حیرت‌انگیز باشد که ماهرانه و با دقتی بسیار طراحی و ساخته شده است. سنگ‌کاری‌های (حجاری) صورت گرفته بر این ستون‌ها که علاوه بر بخشیدن شکوه و جلالی تحسین برانگیز، مسئولیت نگهداری سقف شبستان وسیع مسجد را برعهده دارند، در نوع خود جالب و ستودنی است. این بنای شگفت‌انگیز تاریخی از در ورودی، دالان، حیاط، شبستان بزرگ، شبستان زمستانی، محراب، منبری ساخته شده از مرمر، حیاط‌خلوت، دو ایوان، طاقی رفیع و با ابهت به نام طاق مروارید و قمست‌های مختلف دیگری تشکیل شده است. بنابر بررسی‌های صورت گرفته توسط معماران و باستان‌شناسان، ابعاد مسجد از قسمت بیرونی، از طولی برابر با 120 متر و عرضی بالغ بر 80 متر برخوردار است. همچنین مساحت بخش مربوط به مسجد نیز 9600 متر مربع برآورد شده است. معماری ستودنی و بسیار زیبای انجام شده در ساخت و احداث مسجد وکیل شیراز، نمونه‌ای از معماری ایران کهن است که هماهنگی قابل توجه و ملموسی را بین زیبایی‌های موجود در این جهان و فرهنگ مذهبی و دینی مردم آن دوران، خواهید یافت. البته نباید از سادگی تصاویر و خطوط معماری که در طراحی و زیباسازی آن استفاده شده است، غافل شد. با مشاهده‌ی رنگ‌های متنوع و زیبا و میناکاری‌های انجام شده بر دیوارها و قسمت‌های مختلف این مسجد وسیع، با مجموعه‌ای فوق‌العاده چشم‌نواز روبرو خواهیم بود. مجموعه‌ای که طبق توصیف پیرلوتی در سفرنامه به اصفهان، به کاخی لاجوردین و فیروزه فام تشبیه شده است
در قسمت شمالی مسجد وکیل شیراز، طاق مروارید ساخته شده است که از دو گلدسته کاشی‌کاری شده و ارتفاعی برابر با 20 متر و عرض دهنه‌ای بالغ بر 12 متر تشکیل شده است. کارشناسان معتقدند که پهنای دهنه‌ی این طاق با احتساب جرزهای کاشی‌کاری شده در قسمت‌های چپ و راست طاق، به 20 متر نیز خواهد رسید. معماران و سازندگان مسجد وکیل، در چهار قسمت طاق مروارید، سه عدد طاق‌نمای کوچک و یک شاه تویزه تعبیه کرده‌اند. آن‌ها یکی از این طاق‌نماها را به عنوان راه ورودی به حیاط مسجد و سه طاق‌نمای دیگر را به عنوان جلو رواقی با عرضی برابر با 5 متر ساخته‌اند. هنرمندان این مجموعه‌ی تاریخی و باشکوه، سقف و جرزهای طاق مروارید را با کاشی هفت رنگ و تزئیناتی به صورت طرح‌های گیاهی و هندی پوشانده‌اند. همچنین آن‌ها ازاره‌ی بخش داخل طاق را از سنگ مرمر سبک و ازاره‌ی قسمت‌های جرزهای دو سمت چپ و راست طاق را از نقوش سنگ گندمک، ساخته‌اند. در قسمتی از طاق مروارید کتبیه‌ای قرار گرفته که تاریخ 1243 بر آن حک شده است. در بخش درونی طاق نیز کتیبه‌ای قرار دارد که آیاتی از قرآن را با خط ثلث بر آن حک کرده‌اند.
نقشه‌ی مسجد وکیل شیراز به گونه‌ای طرح‌ریزی شده که از دو ایوان و دو شبستان در بخش‌های جنوبی و شرقی برخوردار است. در قسمت جنوبی حیاط مسجد، طاقی که دقیقا قرینه با طاق مروارید و از چهار طاق‌نما ساخته شده، قرار گرفته است. سازندگان این عمارت کهن، در قسمت زیرین طاق مذکور، در ورودی شبستان بزرگ مسجد را که از ابعادی برابر با 36×75 متر برخوردار است، تعبیه کرده‌اند. همچنین در این شبستان که کارشناسان معماری مساحت آن را تقریبا 5 هزار مترمربع برآورد کرده‌اند، 48 ستون معروف از جنس سنگ، کاملا استادانه و به صورت هماهنگ و مارپیچ تعبیه شده که از ویژگی‌های منحصربه‌فرد و مثال‌زدنی معماری صورت گرفته در آن است. هنرمندان سازنده‌ی این عمارت تاریخی، کف شبستان را با تخته سنگ‌هایی کاملا صاف پوشانده‌اند که ازاره‌ی آن را تا بلندایی بالغ بر 1 متر و 50 سانتی‌متر از سطح زمین، با سنگ گندمک مستور کرده‌اند. از دیگر قسمت‌های جالب شبستان جنوبی مسجد وکیل می‌توان به منبری متشکل از 14 پله‌ی یکسان و از جنس مرمر اشاره کرد که زیبایی خارق‌العاده‌ای را به شبستان بخشیده است. طبق نقل قول‌های بیان شده، به نظر می‌رسد سازندگان این بنای مهم تاریخی به دستور کریم‌خان زند سنگ‌های مرمرین استفاده شده در ساخت پله‌های منبر را از مراغه تهیه کرده‌اند.
کاشیکاریهای انجام شده در بخش‌های مختلف مسجد وکیل شیراز، در نوع خود بسیار زیبا و قابل توجه است. محراب احداث شده در این شبستان نیز بازتاب هنر معماری و طراحی سازندگان دوران حکومت زندیه است که با سقفی مقرنس‌کاری شده و عباراتی نوشته شده بر کاشی‌های وسط محراب، بسیار دوست‌داشتنی جلوه می‌کند. استادان کاشی‌کار، جرزهای قسمت چپ و راست محراب را از کاشی هفت‌رنگ و نقوشی از گل و بته پوشانده‌اند که با معرق‌کاری، عبارت زیبای یاعلی با خط کوفی حکاکی شده است. فاصله‌ی ازاره‌ی پوشیده از سنگ مرمر محراب نسبت به سطح زمین، بالغ بر یک‌متر است. در بخش غربی حیاط، طاق‌نماهایی وجود دارد که بر بخش‌های جرزمانند و لچکی آن‌ها کاشی‌های رنگین کار شده است. در قسمت جلو یا پیشانی طاق‌نماها، اسامی خداوند زیبا و ستودنی جلوه می‌کند. به نظر می‌رسد تعداد طاق‌نماها در بخش مذکور، به 11 عدد برسد که در پیشانی ششمین طاق، بخشی از آیه‌ی قرآنی با خط زیبای نسخ حک شده است. در بخش شرقی نیز دقیقا به صورت قرینه با قسمت غربی، 11 طاق‌نما حضور دارد. بر پیشانی یا قسمت جلویی طاق ششم بخش شرقی، با خط نسخ، قسمت اول از آیاتی که بر طاق ششم بخش غربی نوشته‌بود، نقش بسته است.
از دیگر نکات معماری و تزئینات به کار رفته در این مسجد زیبا می‌توان به بخش شبستان و قسمت سقف آن اشاره کرد. به نظر می‌رسد در گنبدهای بین تویزه‌ها تا جایی که از در ورودی تا محراب امتداد یافته، از تزئینات کاشی‌کاری و بقیه‌ی عرق چین‌ها از آجر استفاده شده است. در پشت هر دو طاق‌نمایی که در بخش شرقی و غربی قرار گرفته، رواقی کوچک تعبیه شده است. جالب است بدانید که در پشت رواق ضلع شرقی، شبستانی متشکل از 4 دهنه با طولی برابر با 25 متر و عرضی بالغ بر 20 متر قرار گرفته است. این شبستان که به شبستان زمستانی مسجد وکیل معروف است، از سقفی آجری تشکیل شده که سازندگان، 12 ستون همانند و یکسان با ارتفاعی حدود 5 متر را در آن تعبیه کرده‌اند. برسردر ورودی، کتیبه‌هایی قرار گرفته که آیاتی از قرآن کریم با خطوط نسخ و ثلث در زمینه‌ای به رنگ لاجوردی نقش بسته است. به نظر می‌رسد در کناره‌های ایوان نیز چنین آیاتی نوشته شده باشد. از دیگر بخش‌های مسجد وکیل شیراز می‌توان به بخش شمال شرقی حیاط مسجد و حضور حیاطی کوچک به ابعاد 35 متر طول و 20 متر عرض اشاره کرد که داخل آن حوضی سنگی قرار گرفته است. بنابر نقل قول‌ها و متون تاریخی به نظر می‌رسد این مسجد توسط حسین علی میرزا فرمانفرما (پسر فتح‌علی‌شاه قاجار) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
مسجد وکیل در مجموعه بناهای زندیه، در کنار بازار وکیل و حمام وکیل در مرکز شهر شیراز قرار دارد.در غرب بازار وکیل و در انتهاى راسته شمشیرگرها مسجد وسیع بسیار زیبایى بنا شده است که به نام مسجد سلطانى وکیل یا مسجد وکیل شهرت دارد.
این بنا یکی از بناهای زیبا و بسیار مستحکم دوره زندیه می‌باشد که از لحاظ هنری و معماری دارای اهمیت زیادی است.این مسجد به دستور کریم‌خان زند ساخته شده است. طرح این مسجد دو ایوانی بوده و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است.
شبستان جنوبی با ستون‌های سنگی یکپارچه و مارپیچ از شاخصه‌های معماری ایرانی و از مناطق دیدنی این مسجد است که دارای 48 ستون سنگی یکپارچه می‌باشد.در سمت شمال مسجد طاق بلند و مهمی ساخته شده که به طاق مروارید معروف است و در دور این طاق با قلم درشت و خط ثلث عالی یکی از سوره‌های قرآن به صورت هلالی نوشته شده‌است.این مسجد بر طبق بافت معماری سنتی این مرز و بوم در یک مجموعه اجتماعی قرار گرفته و هماهنگی زیبایی در پیوند دین و دنیا، بوجود آورده‌است.
کاشی‌کاری صحن و ایوان‌های شمالی و جنوبی نیز بسیار زیبا و از انواع هفت رنگ و معرق است.تاریخ بناى این مسجد سال 1187 هجرى همزمان با بناى بازار و میدان در زمان کریم‌خان زند بوده و وسعت مسجد 8 هزارو 660 متر مربع است.
ورودى مسجد از سمت شمال طراحى شده و سنگ سر در آن یکپارچه است.در دو طرف بالاى سردر ورودى کاشیکارى و مقرنس‌هاى زیبایى به کار رفته و پس از گذشتن از درب ورودى مسجد 2 راهرو به سمت چپ و راست مشاهده مى‌شود که پس از چند متر با زاویه‌اى تقریبا 90 درجه به صحن مسجد راه می‌یابند.معماران مسجد براى این که قبله مسجد با قبله شرعى مطابقت کرده و از طرفى نماى مسجد با درهاى فرعى بازار و خود بازار همخوانى داشته باشد راهروها را به طریقى به صحن مسجد متصل کرده‌اند که در عین کجى تغییر زاویه صحن مشخص نباشد.وسعت این شبستان نزدیک به 5 هزار متر مربع است در کنار محراب، منبر معروف و یکپارچه 14 پله اى ساخته شده از سنگ مرمر سبز قرار دارد و در کتیبه‌هاى سردر ورودى و حاشیه ایوان از آیات قرآنى با خطوط ثلث و نسخ به رنگ سفید در زمینه لاجوردى استفاده شده است.این بناى تاریخى به شماره 182 در تاریخ 18 تیرماه 1311 در فهرست آثار ملى ایران به ثبت رسیده و تحت مراقبت و حفاظت این سازمان است.
